Mövzu Konfliktologiya elm və tədris fənni kimi. Fənnin predmeti və vəzifələri

Mövzu 1. Konfliktologiya elm və tədris fənni kimi. Fənnin predmeti və vəzifələri.

1. Konfliktologiya müstəqil fənn kimi.

2. Konfliktologiyanın obyekti və predmeti. Konfliktologiyanın əsas vəzifələri.

1. Konfliktologiya müstəqil fənn kimi.

ХХ ясрин 70-ъи илляриндян етибарян конфликтолоэийа фянлярарасы бир елм кими инкишаф етмяйя башлады. Конфликтолоэийа сосиолоэийа, политолоэийа, щцгуг фянляри, игтисадиййат, етнографийa, тарих, психолоэийа вя с. kими елмлярин биликлярини синтез етмяйя чалышыр.

Мцасир şəraitdə конфликтолоэийа ики бюлмядян ибарятдир:

1. мцнагишя нязяриййяси,

2. мцнагишянин инкишафынын идаря едилмяsi технолоэийаsы.

Гейд едилмиш фянляр тяряфиндян мцасир конфликтолоэийайа вери­лян тющfя тамамиля фярглидир. Психологлар яняняви шякилдя фярдляр ара­сында вя шяхси мцнагишялярин нязяриййясини юйрянир, психоloqlar тятбиг едирдиляр. Щцгуги-сийаси фянляр ясасян бейнялхалг мцнаги­шя­ля­ри тядгиг едирдиляр.

Respublikada конфликтолоэийа елми müstəqillik dövründə formalaşmağa başlamışdır. Keçmiş sовет щакимиййяти дюврцндя сосиал ъямиййятин «мцнагишясизлик нязяриййяси» щюкм сцрцрдц. Onu qeyd etmək lazımdır ki, mцнагишяляр шяхси вя тяшкилатдахили сявиййялярдя öz həllini tapırdı.

1980-ъи илdя sovet ölkəsində kонфликтолоэийа фактики olaraq инкишаф etməyə bашлады. Русийа конфликтологлары Гярб ölkələrinin тяжрцбяси иля Русийа хцсусиййятляринин синтезини йаратмаьа ъящд едирляр. Милли конфликтолоэийа там формалашмыш елм дейлдир. О, щярби елми, мядяниййятшцнаслыг, тарих, рийазиййат, педагоэика, политоло­эи­йа, щцгугшцнаслыг, психолоэийа, сосиолоэийа вя фялсяфя кими билик са­щя­ляри чярчивясиндя тягдим едилир.

Щал-щазырда мцтяхяссислярин диггятини даща чох мцнагишяли ситуасийаларын гаршысынын алынмасы вя аналитик шякилдя щялли методлары ъялб едир. Бир мягсяд олараг, гаршыйа бцтцн нюв мцнагишялярин щялли нязяриййяси вя «техникасы»нын йарадылмасына кечид вязифяси гойул­муш­дур. Мцнагишянин гаршысынын алынмасы, онун идаря едилмяси, məsə­lələrin həllindən ibarətdir.

2. Konfliktologiyanın obyekti və predmeti. Konfliktologiyanın əsas vəzifələri.

Onu qeyd etmək lazımdır ki, kонфликтолоэийанын обйекти сосиал щaдися олан мцнагишядир.

Конфликтолоэийанын предмети сосиал мцнагишялярин фяалиййят эюстярмя, инкишаф, идаря вя щялл едилмя ганунауйьунлугларынын тядги­га­тыдыр.

Мцасир конфликтолоэийада сосиал мцнагишяlərin aşağıdakı хцсу­сий­­йятляр vardır:

1. бир-бири иля мцнагишяси олан тяряфlərин мювъудлуьу;

2. ещтийатларын аз олмасына ясасланан вя бир-бирини истисна едян дяйярляр;

3. бир-бириня гаршы йюнялдилмиш фяалиййят;

4. тяряфлярдян щяр биринин диэяр тярəф щесабына ня ися ялдя едя биляъяйи гаршылыглы мцнасибятляр. Бу тяряфлярин планларынын, фикирляринин мящв едилмясиня йюнялдилмиш фяалиййятдян ибарятдир;

5. гаршыйа гойулмуш мясялялярин щялли, даща дягиг десяк, эцъ ишлятмяк щесабына сосиал ещтийатлар вя мювгелярин мянимсянилмяси.

Бunları nəzərə almaqla мцнагишяyə тяриф вермяk olar:

Сосиал мцнагишя – ики вя йа даща артыг сосиал груп тяряфиндян марагларын, дяйярлярин цст-цстя дцшмямяси ясасында эцъ бащасына щəйа­та кечирилян тясирдир. Сосиал мцнагишялярин ясасыны сосиал зиддий­йят­ляр тяшкил едир. Зиддиййят – hяр бир инкишафын, фяалиййятин дахили мян­­бяйини якс етдирян категорийадыр. Odur ki, bу категорийа ва­ситя­силя зиддиййятлярин вящдяти вя мцбаризяси формалашыр.

Onu qeyd etmək lazımdır ki, zиддиййят юз инкишафы bойунъа бир нечя mərhələdən кечир:

1. ейнилиyin цстцнлцк тяшкил еtməsi;

2. фяргliliyин дяринляшмяси;

3. мцхтялиф мцнасибятлярдя тяряфлярин бир-бирини истисна етмяси;

4. бцтцн мцнасибятлярдя тяряфлярин бир-бирини ittiham етмяси;

5. зиддиййят артыг йаранмышдыр, тяряфлярдян бири юз iмкан­ла­рын­дан истифадя едяряк, мцнагишяni узадыр;

6. мцнагишянин щялли hər iki тяряфи разы салан тараз мцнасибятляр йаратмаьа имкан верməlidir.

Консенсус мцнагишянин битмясинин нятиъяляриндян бири кими dейiл, ъямиййятин айры-айры üzvlərinin мцнагишяйя зидд олан кими баша дцшцлцр. Консенсус – ъямиййятин бюйцк бир щиссясинин сосиал гайда-гануну ilə разылыьыдыр.

Mövzu 2. Konfliktologiyanın nəzəri əsasları

Münaqişə termininin dərk edilməsi əsasən mücərrət xarakter daşıyır. Münaqişənin fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən müzakirə edilməsi sahəsində Heraklit, Platon, Heqel və başqaları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Odur ki, ziddiyyətlər əks tərəflərin mübarizəsi haqqında təminin mühüm əhəmiyyəti vardır.

Münaqişənin öyrənilməsi sahəsinə sosial-darvinizm nəzəriyyələri Q.Spenser, U.Samner və başqaları tərəfindən mühüm töhvə vermişlər. Münaqişənin elmi tədqiqatı K.Marks və Y.Zimmel tərəfindən aparmışlar.

Konfliktologiyanın marksizm nöqteyi-nəzərindən əsas müddaları aşağıdakılardan ibarətdir:

1.Sosial münaqişələr sistemli xarakter daşıyır.

2.Sosial sistem daim münaqişə yaradır.

3.Münaqişə sosial sistemlərin qaçılmaz bir xassəsidir.

4.Münaqişə maraqların ziddiyyət təşkil etdiyi zaman meydana çıxır.

5.Münaqişələr çox zaman əmlak və hakimiyyəti kifayət qədər olmadıqda yaranır.

6.Münaqişə-sosial sistemlərin dəyişikliklərə uğramasının əsas səbəbidir.

Çox zaman məxvi sinifi maraqlar aşkar maraqlara çevrilir. Bu isə cəmiyyətin inqilabi münaqişədə birləşən iki sinifə bölünməsinə gətirib çıxarır. Onu qeyd etmək lazımdır ki, münaqişələrin yalnız sinfi münaqişələrdən ibarət olmasını söyləmək düzgün deyildir.

Yeorq Zimmel münaqişəni universal hadisə hesab edirdi. Cəmiyyət müstəqil inkişaf etmə mexanizminə malik deyil. Cəmiyyətin inkişafı üçün zəruri zəmin məhz münaqişədir. Bu səbəbdən də o funksionaldır. Zimmelin fikrinə əsasən münaqişə vəhdətin əldə edilməsi vasitəsidir. Bu vəhdət münaqişədə iştirak edən tərəflərdən birinin məhv edilməsi bahasına əldə edilə bilər. “Münaqişə sosialogiyası” termininin yaradıcısı Zimmeldir. 1908-ci ildə həmin terminə “Sosialogiya”elmi daxil edilmişdir.

Münaqişənin klassik tədqiqatına aşağıdakılara aid edilir:

1.Cəmiyyətin sinifi və sosial strukturu.

2.Əhalinin tələbatlarının ödənilməsi ilə əlaqədar olan münaqişə. Münaqişənin mənbəyi, əhalinin qida məhsullarına, mənzilə və s. sahələrə tələbatının ödənilməsində olan münaqişələrdir.

3.Münaqişə hər zaman şəxsi xarakter daşıyır..

4.Şəxsiyyətlər arasında münaqişələrin səbəblərinin axtarılması zərurəti haqqında nəticə çıxarmaq.

5.Münaqişənin mənbəyini, onun həlli yollarını araşdırmaq və aradan qaldırmaqdan ibarətdir.

Münaqişələrin tədqiq edilməsi XX əsrin 30-50-ci illərində arxa plana keçdi. Ümumiyyətlə, cəmiyyətə sabitlik lazımdır. Dünyanın sosial fikrində amerikalı T.Parsonsun Nizam nəzəriyyəsi-nin mühüm əhəmiyyəti olmuşdur.

Onu qeyd etmək lazımdır ki, “Münaqişə nəzəriyyəsi”, “Nizam nəzəriyyəsi”nin alternativi kimi 1956-cı ildə L.Kozerin “Sosial münaqişələrin funksiyaları” elmi işində meydana gəlmişdir. Bu termin 1959-cu ildə R.Dazendorfin “Sənaye cəmiyyətində siniflər və sinfi münaqişə” işində istifadə edilmişdir. Münaqişə nəzəriyyəsinin nəzəri modelinin meydana gəlməsi 1961-ci ildə, Londonda C.Reksin “Sosialoji nəzəriyyənin mühüm problemləri” kitabının nəşr edilməsi zamanı baş vermişdir.

Nizam nəzəriyyəsi və münaqişə nəzəriyyəsinin mühüm müddaalarının müqayisəli təhlili.

	Nizam nəzəriyyəsi	Münaqişə nəzəriyyəsi
1.	Norma və dəyərlər ictimai həyatın mühüm elementləridir	Maraqlar-ictimai həyatın mühüm elementləridir
2.	İctimai həyat özündə öhdəlikləri ifadə edir.	İctimai həyat özündə stimul və məcburiyyət ifadə edir.
3.	Cəmiyyətdə birləşmək zəruridir	İctimai həyatda bölümmə zəruridir
4.	Sosial həyat həmrəylikdən asılıdır	Sosial həyat ziddiyyət istisna və düşmənçilik doğurur
5.	İctimai həyat qarşılıqlı münasibətlərə və əməkdaşlığa əsaslanır	Sosial həyat struktur münaqişəsi doğurur
6.	Sosial sistemlər razılığa əsaslanır	Sosial həyat sinfi maraqlar doğurur
7.	Cəmiyyət rəsmiləşdirilmiş avtoriteti qəbul edir	Sosial fərqlər hakimiyyətin mövcudluğundan xəbər verir
8.	Sosial sistemlər vəhdət təşkil edir	Sosial sistemlər ziddiyyətlərlə fərqlənir və əhatə olunmuşdur
9.	Sosial sistemlər dəyişilməz olaraq qalır	Sosial sistemlər daim dəyişikliklərə uğrayır

Münaqişə nəzəriyyəsi adətən konfliktologiyanın sosial həyatın aspektlərinin kifayət qədər dəqiq qiymətləndirilir. “Nizam nəzəriyyəsi” açıq qarşıdurmaları tamamilə inkar etmir.
Mövzu 3. Конфликтолоэийаya sistemli yanaşma və kонфликтолоji biliyin metodologiyası

Onu qeyd etmək lazımdır ki, mцнагишяляр щаггында елмин методолоэийасынын формалашмасына сосиолоэийа, психолоэийа, рийа­зий­­йат фянлярi даща ящямиййятли тясир эюстярир. Мцнагишяyə системли йанашма ясасында юйрянилмяси цмуми шякилдя гябул едилмишдир.

Sистемли йанашма тярзи конфликтологу тяшкил едилмиш, даим инкишаф едян, чохсявиййяли систем кими истигамятляндирир. Системли йанашма тярзиндян истифадя етмядян, мцнагишяnин тясвирини, онларын гаршысынын алынмасы вя конструктив шякилдя щялли цзря тювсийяляр вермяк мцмкцн олсун.

Мцасир конфликтолоэийа мцнагишяsiнин тясвиринин təşkilinə 11 ясас категорийа груп дахилдир: мцнагишянин мащиййяти; структур; типолоэийа; функсийалар; тякамцл; diplotika; мцнагишянин мялу­ма­ты; мцнагишянин гаршысынын алынмасы; мцнагишянин битмяси; тядгигат вя диагностика.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mцнагишяnин юйрянилмясинин ясас мярщяляляри програмын тяртиб едилмясиndən ibarətdir. Sonrakı mərhələ­lər­də конкрет olaraq тядгигат обйектинин мцяййян едилмяси; анализ мето­дикаларынын ишляниб щазырланмасы; iлкин мцнагишяли мялуматын топланмасы; топланмыш мялуматларын кямиййят вя кейфиййят ъящятдян ишлянмясиdir. Əлдя едилмиш нятиъялярин тящлили вя нятиъялярин, практики тювсийялярин ясасландырылмасындан ибарятдир.

Конфликтолоэийанын методолоэийасы юзцндя мялуматын топлан­ма­сы вя тящлил едилмяси методларыны мцяййян едир.

Конфликтолоэийада мялуматларын топланмасы методларына ашаьыдакылар аиддир:

1. Мцшащидя – конфликтолог тяряфиндян иштирак етдийи щадисяlərin гейдиййатыdır. Актив вя пассиф мцшащидя цсулу мювъуддур.

2. Сянядлярин юйрянилмяси – мцнагишяляр щаггында ялйазма, чап, кино ленти вя с. олан мялуматын тядгиг едилмясиdir.

3. Сорьу – мцяййян əhali групларына суалларла мцраъият едяряк, мялумат топланмасыdır.

Конфликтолоэийада мялуматларын təhlili методу ашаьыдакылар­дан ибарятdir:

1. Статистик təhlil – рийази ганунауйьунлугларын aşkarlanması.

2. Системли təhlil – мцнагишяли елементляр арасында гаршылыглы яла­гя­­лярин aşkarlanмасы.

3. Тарихи анализ – мцнагишялярин ardıcıl шякилдя нязярдян кечирилмяси.

4. Mцнагишяли amillərin təhlil edilməsi.

5. Сосиоloji təhlil – кичик групlarда мцнагишялərиn üзя чыхарыл­ма­сы.

Onu qeyd etmək lazımdır ki, sон заманлар формалашмагда олан милли конфликтолоэийада експеримент методикасы genişləmnək­dədir.

Mялуматların топланмасы вя təhlil методлары конфликтологлар тярфиндян тяшкилатларын, кичик групларын, шяхсляр арасында мцнаqиşя­лярин тядгигаты цчцн истифадя едилир.

Шяхсляр арсында олан мцнагишяляр айры нювдя методикалары тяляб едир. Щяр шейдян яввял onu qeyd etmək lazımdır ki, онлара мцх­тя­­лиф yanaşmalar (тестляр) аид едилир. Щямин тестляр шяхсин мцнагишялилик кими интеграл хцсусиййятини цзя чыхармаьа чалышыр. Mцнагишяли mə­qam­ларда фярдин давраныш стилинин мцяййян едилмяси цчцн дя тестляр мювъуддур. (мясялян, К.Томасын тести).

Конфликтологлар мцхтялиф техникалар васитясиля щяйата кечирилян фярди сющбятлярин истифадясиня ясасланан бязи психолоэийа вя психотерапийа методикаларындан истифадя етмяйя ъящд едирляр.

Мцасир конфликтолоэийада яняняви олараг мялуматлары щяйата кечирян кейфиййят методларына бюйцк ящямиййят верилир.

Üмумi елми кейфиййят методлары (təhlil вя с.) иля йанашы müxtəlif кейфиййят методларыndan да istifadə edilir:

1. Hадисянин тядгигаты metodikası – конкрет мцнагишянин юйрянилмяси вя ялдя едилмиш нятиъяляр ясасында мювъуд олан нязяриййяlərин реконструксийасы.

2. Експеримент сорьусу – сялащиййятли əhali групlarınда апарылан сорьу.

3. Çox zaman фокус-групларын (мясялян, бир йеря топланмыш мцх­тя­лиф сосиал групларынын nümayəndələrinin (20-25 няфяр)) юйрянил­мя­си методу тятбиг едилир.

Беляликля, mцасир конфликтоложи методолоэийа мцряккяб методлар системиндян ибарятдир. Dцнйа конфликтолоэийасы sabit йолла инкишаф едир. Bу ися мцнагишя щаггында елмин спесифик орижинал методикаларынын йаранмасына имкан йарадыр. Милли конфликто­ло­эи­йа цчцн щал-щазырда методоложи сahədə фянлярарасы синтез edilməsinin бюйцк ящямиййятi vardır.

Mövzu 4. Təşkilati münaqişələr xidməti
Təşkilati münaqişə xidməti dedikdə adətən təşkilatlarda baş verən və onun spesifik xüsusiyyətləri, struktur tərkibi, digər təşkilatlarla qarşılıqlı əlaqələri ilə əlaqədar olan münaqişə nəzərdə, tutulur.

Təşkilat daxilində baş verən münaqişəni aşağıdakı kimi qeyd etmək məqsədəuyğundur:

-Əhali özləri ilə işə ailə münaqişələrini gətirə bilər.

-Münaqişəni yerli vasitələrlə, təşkilatlarda aradan qaldırmaq cəhdləri həyata keçirilir.

Müasir təşkilatda baş verən münaqişə idarəedici fikir tarixində müxtəlif şərhə malik olmuşdur. Elmi menecment məktəbi və nəzəriyyəçiləri münaqişəni təşkilat üçün xoşagəlməz bir hadisə kimi nəzərdən keçirmişlər. Hər hansı bir münaqişənin baş verməməsinə çalışmaq lazımdır. Odur ki, münaqişənin yaranmasına şərait yaradan problemlərin aradan qaldırılması yolları araşdırılır vəöz həlli yolları müəyyən edilir.

Ümumiyyətlə, münaqişədən qaçmaq lazımdır. Təşkilat daxilində başverən ziddiyyətləri aradan qaldırmalı,münaqişəni təşkilatın qeyri-səmərəli fəaliyyətinin mənfi idarə sisteminin ünsürü hesab edilir.təşkilatda qarşılıqlı münasibətlərin yaxşı olması münaqişənin yaranmasının qarşısını alır.

Müasir nöqteyi-nəzər ondan ibarətdir ki, səmərəli idarə sisteminə malik təşkilatlardabelə münaqişələrin baş verməməsi mümkündür. Bu,təşkilatın məqsədyönlü işi ilə əlaqədardır. Münaqişə hərbir zaman müsbət xarakter daşımır. Bəzi hallarda o, konkret bir insanın tələbatlarının ödənilməsinə və təşkilatın məqsədlərinə və təşkilatın məqsədlərinə nail olunmasına maneə yarada bilər.bəzən kollektiv xoşagəlməz hadisələrin baş verməməsivə münaqişəli şəxsi sakitləş­dir­mək üçün əvvəlcədən səhv qərar qəbul edərək bir insanın dediyi ilə razılaşmalı olur.

Bir çox hallarda münaqişə fikirlərin fərqlərini üzə çıxarmaqda yaradıcı olur, əlavə məlumatverir, alternativ və problemlərin əksə­riy­yə­ti­ni açmağa imkan verir. Bu qərarların qəbul edilməsi prosesini daha da effektli edir, əhaliyə öz fikirlərini söyləməyə və bununla da tələbatlarını ödəməyəimkan verir.

Beləliklə, təşkilati uyğunsuzluqlar münaqişəli vəziyyətlərə və müna­qişələrə gətirib çıxarır. Eyni zamanda münaqişələrdən yaxa qurtar­maq istəyir. Həm münaqişələrin özünü, həm də onun yaranma təhlü­kə­sini ayrı-ayrı uyğunsuzluqların ləğv edilmə vasitəsinə çevrilir. Təşkilati münaqişələrin ən azı bir hissəsinin pozitiv rolu bundan ibarətdir.

Münaqişələrin əsas mənbəyi formal və qeyri-formal əlaqələr ziddiyyətlər adlanır. Təşkilati münaqişələrin konkret səbəbləri aşağı­da­kı­­lardan ibarətdir.

1.Əhali tərəfindən işlənib hazırlanması səbəbindən qaydaların qeyri-dəqiqliyi. Münaqişələr təşkilatın işinin effektivliyini azaldır,onun strukturunu pozur.

2.Münaqişə təşkilatlarda konstruktiv rol oynayır və ən yaxşı qərarın qəbul edilməsi, qarşılıqlı nəzarət vəs. məqsədilə yaradıla bilər. Lakin o, əhali arasında münaqişəyə çevrilə bilər və öz səmərəsini itirə bilər.

3.Subyektiv xaraker daşıyan bir sıra səbəblər vardır:

a)Təşkilati-idarəedici funksiyaları yerinə yetirilməsi və ya pozulması ilə əsaslanan nöqsanları;

b)Hüquqi-qanunların,hüquqların, maliyyə qaydalarının yalnız rəhbər tərəfindən deyil, həmdə kollektivin üzvləri tərəfindən də pozulması;

c)Psixoloji-psixoloji uyğunsuzluq, yalnız fikrə əsaslanan neqativ qayda.

Münaqişə nəzəriyyəsi ənənəvi olaraq tərəflərin iddialarının uyğunsuzluğunu münaqişənin universal mənbəyi hesab edir vəonların həyata keçirilməsiimkanları məhduddur.

Konfliktoloq M.Doyç münaqişəsinin gedişatında öz təsirini göstərən aşağıdakı sosial-psixoloji şərtləri qeyd etmişdir:

1.Münaqişədəolan tələblərin xüsusiyyətləri:

Onuncəhd vəməqsədləri üzrə sosial imkanları, münaqişə haqqında təsəvvürləri.

2.Tərəflərin münaqişədən əvvəlki münasibətləri: formalaşmış qaydalar, əqidə və ümüdlər, tərəflərin bir-birinin fiziki barəsində təsəvvürləri.

3.Münaqişəyə səbəb olan mərkəzi problem:

Onun yaranmasının miqyası, tezliyi, kəskinliyi,problemin dərk olunması.

4.Münaqişənin gedişatının sosial sahəsi: imkanlar, məhdudiyyətlər, əlverişli şərait, əngəllər və onların münaqişənin tənzimlənməsinə təsiri olur. Münaqişənin tənzimlənməsinin ictimai normalarının vəistifadə formalarının xüsusiyyətləri.

5.Münaqişədə marağı olan müşahidəçilər: onların münaqişədə olan tərəflərlə vəbir-birilə münasibətləri, onların xüsusiyyətləri, münaqişənin gedişatına təsir vasitələri(hədələr).

6.Münaqişədə olan tərəflərin istifadə etdiyi strategiya və taktika: qarşı tərəfin təsəvvürlərinə təsiri, pozitiv və neqativ stimulların tətbiqi (vədlər, mükafatlar, cəza), qərarların qəbul edilməsində aşkarlıq və inam mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Mövzu 5. Təşkilatlarda münaqişələrin aradan qaldırılması
Müasir mərhələdə münaqişənin nəticələri iştirakçılar və digər ma­raq­­lı tərəflər üçün müxtəlif olur. Bu hər bir tərəf üçün uduş və itgi ola bilər.

Təşkilatlarda münaqişələrin aradan qaldırılması adətən onun mərhələlri qeyd edilir.

Münaqişə dinamikası üç mərhələdən ibarətdir: münaqişədən əvvəlki, münaqişə və münaqişədən sonrakı mərhələ.

Münaqişənin ilkin mərhələsində şəxslər arasında və qrupdaxili müna­sibətlər sistemində ziddiyyətlərin toplanması və kəskinləşməsi ilə xarak­terizə edilir. İlk növbədə bunun səbəbi münaqişədə olanların ma­raq­­­larının kəskin şəkildə fərqlənməsidir. Yaranmış sosial gərginlik normal insani münasibətlərə maneə yaradan və münaqişəli maraqların işgüzar münasibətlərdən şəxsi münasibətlərə keçirilməsinə yardım edən psixoloji maneələri və neqativ tipləri təsdiq edir.

Münaqişənin ikinci mərhələsi iki fazaya bölünür:

1. insanlar arasında münasibətlər neqativ emosiyalar, qərəzli “düşmən timsalında”. Özünü biruzə verən aşkar düşmənçilik kimi göstərir.

2. tərəflərdən biri münaqişəli ziddiyyəti həll etmək məqsədilə öz rəqibinə qarşı hücuma keçir, lakin bunu aşkar qarşıdurma vasitəsilə edir. Qarşıdurma aşkar və ya gizli təcavüz formasını alır.

Kütləvi münaqişələr zamanı bu tətil, sabotaj, açıq aksiya və s. ola bilər.

Münaqişənin üçüncü mərhələsi bir neçə fazaya malikdir. Bu münaqişənin normalaşdırılması və aradan qaldırılması məsələləri qeyd edilir. Belə hallar zamanı tərəflərdən birinin qələbəsi, digərinin isə ziyana düşmüşdür. Münaqişə subyektləri öz ehtiyatlarını elə bir səviyyədə bitirir ki, özündən asılı olmayaraq kompromis öz aralarında və ya üçüncü tərəfin köməyi ilə danışıqların zərurəti haqda fikrə gəlməlidirlər. Lakin onların arasında bir-birlərinə qarşı edilmiş pisliklər qalır. Stresin neytrallaşdırılması üçün bəzi profilaktik tədbirlər görmək lazımdır.

Onu qeyd etmək lazımdır ki, təşkilatda qruplar arasında baş verən menaqişələr dedikdə sənaye müəssisələri nəzərdə tutulur. Belə olduğu halda münaqişə aparan qruplar müəyyən tərzdə təşkil edilmişdir. Bu əsasən qəbul edilmiş qaydalar çərçivəsində fəaliyyət göstərmişdir. Belə münaqişələr təşkilatda baş verən qruplar arası toqquşmaları tam olaraq istisna etmir.

Qruplar arasında baş verən münaqişələr məxfi xarakter daşıyır. Belə ki, müəssisə rəhbərliyinin onlara qarşı ədalətsiz davrandığı hesab edilən işçi briqadası qeyri-formal lider ətrafında birləşə bilər.

Belə hallar olur ki, təşkilat daxilində rəqabət aparan qruplar yaranır. Onların mübahisəsinin predmeti rəhbərliyə və qərarların qəbul edilməsi prosesinə təsir edə bilər. Bəzi hallarda belə mübahisələr aşkar qarşıdurmaya gətirib çıxarır.

Müasir mərhələdə şəxslə qrup arasında baş verən münaqişə konkret bir şəxs tərəfindən qrup normalarının pozulması misalı üzərində qurul­ma­sı ola bilər. Belə bir misal göstərək: təhsil alan qrup yoxlama işinə hazırlaşmamışdır. Yalnız bir nəfər tapşırıqların yerinə yetirilməsinə hazır idi. Bu səbəbdən də əla qiymətlə qiymətləndirilmişdir. Bu vəziyyət qrupla şəxs arasında münaqişəyə səbəb ola bilər.

Cəmiyyətdə şəxslər arasında baş verən münaqişə - təşkilatda baş verən ən geniş yayılmış münaqişədir. Şəxslər arasında olan münaqışələr, həm də şəxslərin qarşıdurması kimi də özünü göstərə bilər. Müxtəlif xarakterlərə, baxışlara və dəyərlərə malik insanlar bir-birilə normal münasibətlər saxlaya bilmir.

Təşkilatda baş verən bütün münaqişələr iki növə bölünür: şaquli və maili münaqişələr. Maili münaqişələr əməkdaşların bir-birinin tabeliyin­də olmadıqları zaman baş verir. Şaquli münaqişələrə təşkilat­lar­da tez-tez rast gəlinir (tədqiqatlara əsasən 70-80%-ə qədər).

Mövzu 6. Təşkilati sistemdə münaqişələrin idarə edilməsi metodları

Müasir menecmentə əsasən rəhbər münaqişə vəziyyətində fəal mövqe tutur, müxtəlif tipli münaqişələri idarə edirlər. İdarəetmə prosesi özündə aşağıdakı elementləri əks etdirir:

Münaqişənin açılışı-səbəblərin müəyyən olunması münaqişənin səviyyəsi dərəcəsinin müəyyən olunması-idarəetmə metodlarının tapılması və yaxud münaqişənin həll olunmasıdır.

Münaqişə vəziyyətində ilkin yol kimi münaqişənin əsl səbəbini müəyyən etmək lazımdır. Odur ki, rəhbər öz fəaliyyətində dəqiq müəyyən etməlidir ki, hansı münaqişənin qarşısını almaq, yaxud həll etmək lazımdır. Məsələn, şəxslərarası münaqişə davam edərək ümumkollektiv münaqişəyə çevrilə və təşkilatın işini poza bilər. Onu qeyd etmək lazımdır ki, münaqişə iştirakçısı özünə onu dəstəkləyən tərəfdarlar axtarır ki, rəhbəri öz tərəfinə çəksin.

Təcrübədə təsərrüfat rəhbəri çox vaxt öz yerini qoruyub saxlamaq üçün: “parçala və hökm sür” prinsiplərindən istifadə edir. Bu, özünü daha çox bürokratik təşkilatlarda özünü göstərir. Münaqişənin rolu onun nə qədər səmərəli idarə edilməsindən asılıdır.

Təşkilatlarda münaqişə vəziyyətlərinin idarə edilməsinin aşağıdakı strateji metodlarını göstərmək olar:

1.İşə qarşı qoyulan tələblərin izah olunması. Bu metod nəticələrin səviyyəsi, səlahiyyətlər, məsuliyyət sistemi və nəticələrin gözləndiyini nəzərdə tutur.

2.Əlaqələndirmə mexanizminin tətbiq olunması.

3.Ümumtəşkilati kompleks məqsədlərin qoyulması. Təşkilatın bölmələri arasında münaqişələrin qarşısının alınması üçün bütün təşkilat üçün ümumi məqsədləri qoymaq lazımdır.

4.Mükafatlandırma sistemindən istifadə olunması.

Təşkilatlarda münaqişələrin idarə edilməsinin taktiki metodları, strateji metodlarının konkretləşdirilməsi aşağıdakılardan ibarətdir:

1.Münaqişədən yayınma-qrup münaqişədən yayınır, iqtisadi, fiziki mühit. Metodun tətbiq olunması səbəbləri aşağıdakılardan ibarətdir:

-münaqişənin əsasında duran problemin adı.

-münaqişəni həll edəcək, səmərəli potensialının olması.

-qarşı tərəf qarşısında qorxunun olması.

-yaxınlaşmaqda olan münaqişənin əlverişsiz vaxtda baş verməsi.

Bu metodun tətbiqi tipik davranış halları ilə bağlılığı aşağıda­kı­lar­dan ibarətdir:

-problemin mövcudluğu çox vaxt inkar olunur;

-problemin həllinin uzadılması;

-münaqişənin qarşısının alınması üçün yavaşıldılmış üsulların tətbiqi;

-münaqişəyə yol verməmək üçün məxfilikdən istifadə olunması;

-münaqişənin həllinin əsası kimi mövcud hüquqi normalara müraciət olunması.

Metod aşağıdakı hallarda tətbiq olunur:

-problemin mümükünlüyü zamanı.

-mövcud münaqişənin davamiyyətinin uzunmüddətliyi perspektivə malik olması.

2. Uyğunlaşma və geri çəkilmə metodu. Bu metod aşağıdakı hallarda tətbiq olunur.

-müdriyyət özünün haqlı olmadığını müəyyən edəndə;

-toqquşmanın predmeti Sizin üçün deyil, qarşı tərəf üçün daha vacib olanda;

-sabitlik daha çox vacib olanda;

-tabeçilikdə onların idarəetmə ixtisasının qaldırılması.

3.”Sığallama” metodu. Kollektiv təsir metodlarına istiqamətlənmiş təşkilatlarda və kollektivizm ölkələrində tətbiq olunur.

4.”Gizli hərəkətlər” metodu. Bu metod o zaman tətbiq olunur ki, müdiriyyət münaqişənin idarə edilməsi üçün gizli nizamlanma vasitə­lərin­dən istifadə edir.

Bu metodun mənfi nəticələri:

-məxfi hərəkətlərə qarşı açıq və gizli müqavimətin göstərilməsi;

-sabotaj aktları;

-işçilər arasında rəhbərliyə qarşı mənfi fikirlərin yayılması;

-məxfilik şəraitində sosial münaqişənin yayılması.

5.”Tezliklə həlletmə” metodu. Problem üzrə qərarın ən qısa dövrdə qəbul olunur.

-qərarın qəbul olunması zamanı vaxt məhdudiyyəti olduqda;

-münaqişənin tərəflərindən biri öz rəyini dəyişməsi;

-hər iki tərəfin razılığa gəlməsi;

-münaqişə vəziyyətinin kəskinləşməsi.

6.Kompromis (qarşılıqlı güzəşt əsasında razılaşma) metodu. Hər iki tərəf problemlər sahəsində orta mövqe tutmaqdır.

-kompleks problemlər üzrə müvəqqəti sazişlər əldə olunması.

Metodun texnologiyası:

-danışıqlar;

-hər bir tərəf kompromisə doğru hərəkətdə öz töhvəsini verirlər;

-münasib qərarların axtarılması;

-hər iki tərəf üçün münaqişəli məsələlərin müəyyən edilməsi və həll olunması imkanları;

-diqqətin qarşılıqlı maraqlara yönəldilməsi;

-danışıqlar zamanı obyektiv meyarlardan istifadə olunması;

-danışıqların hər iki tərəfin ləyaqətlərinə hörmət edilməsi əsasında aparılması;

-qarşılıqlı sərfəli qərarların işlənməsi.

7.Əməkdaşlıq metodu. Bu zaman rəqib tərəflər münaqişədən çıxmanın ən yaxşı variantını birgə fəaliyyət göstərirlər.

8.Qüvvə tətbiqi metodu. Mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bir tərəf digər tərəfə öz qərarını zorla qəbul etdirir.

-qeyri-populyar qərarların tətbiq edilməsi zamanı qəbul olunur;

-güclü tərəf özünü haqlı olduğunu sübut etməyə çalışır;

-məcburetmə yolu ilə hakimiyyətdən istifadə olunması və s. ibarətdir.