MÖVZU. QƏDİM YUNANISTAN VƏ ROMA İNCƏSƏNƏTİNDƏ
QENDER ASPEKTİ
▪
Antik cəmiyyətdə qadınların sosial statusu.
▪
Mifologiyada qadın və kişi obrazları.
▪
Qədim Yunan faciə və lirikasında sevgi mövzusu
«Tarixin atası» sayılan Herodot (e.ə. 484-425-ci illər), öz əsərlərində qədim insanların məişəti,
cinslərin qarşılıqlı münasibətləri, nigah mərasimləri, qadına olan münasibət haqqında məlumat verir.
Herodotun müasiri Fukidid (e.ə. 460-400-cı illər) isə bəzən qender münasibətlərinin bu və ya digər
xüsusiyyətlərini təsvir etməklə kifayətlənmir, onları təhlil edir, mövcud sosial münasibətlərin inkişaf
səviyyəsi ilə əlaqələndirirdi. Fəlsəfi irsin bir sıra digər təmsilçiləri (Platon, Aristotel), qanunvericilik
sisteminin baniləri Solon və Likuq da bu problemə öz münasibətini bildirmişlər. Cinslərin qarşılıqlı
münasibətləri haqqında biliklərin genişlənməsi və dərinləşməsi Roma imperiyası dövründə də davam
edirdi. Sezarın «Qall müharibəsi haqqında qeydlər» əsərində, Strabonun «Coğrafiya»sında, Tasitin
«Annallar» əsərində bu barədə qiymətli və rəngarəng informasiya verilir. Roma tarixçisi Svetoniy Roma
sezarları dövründə əxlaqın pozulması mənzərəsini geniş təsvir edir. Sənət nümunələri də cinslərin
qarşılıqlı münasibətləri haqqında təsəvvürləri xeyli zənginləşdirir.
Antik cəmiyyətdə qadın kişilərə nisbətdə asılı vəziyyətdə olub və ictimai əxlaqi normalar məhz bu
vəziyyətə əsaslanaraq inkişaf edirdi. Başlıca qadın keyfiyyətləri bizə gəlib çatmış qəbir daşlarının
üstündəki yazılarda həkk olunub: mömin, pak, təvazökar». Yunan qadınların əksəriyyəti ailəni quran
zaman (13-15 yaşlarında) savadsız olub, onları ataya və gələcək ərə şəksiz itaət ruhunda tərbiyə edir,
evdarlıq sənətinə yiyələnirdilər. Nigahın bağlanması əsasən iki məqsəd güdürdü: maddi təminat bir də
nəslin davam etdirilməsi. Qədim Yunan polislərdə qadınların heç bir siyasi hüquqları yox idi, o
cümlədən yunan demokratiyasının institutu sayılan xalq yığıncağlarında o, iştirak edə bilməzdi. Hər
hansı bir iş məhkəməyə düşəndə zərərçəkən qadının adından ya əri, ya qardaşı, ümumiyyətlə kişi
tayfasından olan qohum çıxış edə bilərdi. Yunanlarda qadın ömrü boyu kişinin himayəsində qalırdı. Ərə
getməyən qadının qəyyumu atası, onun vəfatından sonra isə – böyük qardaşı və ata tərəfdən digər
qohumları olurdu. Yunan adətlərinə görə varislik hüququ yalnız oğullara mənsub idi. Qızlar yalnız oğul
övladı olmadığı təqdirdə, varis ola bilərdilər. Qəbilə mülkiyyəti başqaların əlinə keçməsin deyə, varis qız
gərək yaxın bir qohumuna ərə gedəydi. Belə qohumlar sırasında üstünlük daha yaşlı olana verilirdi.
Afinanın böyük islahatçısı Solon, bu adətlə əlaqədar həyatda, praktikada yaranan bir sıra
çətinlikləri aradan qaldırmağa çalışsa da, artıq ənənəyə çevrilmiş qadın vəziyyətində bir dəyişiklik edə
bilməzdi. Qədim Yunanıstanda qadınlar sevqi obyektindən daha çoz nəsili artıran bir məxluq idi. Hətta
maariflənmiş Afinada Periklin «qızıl əsri» dövründə (e.ə. V əsrin ortaları), Yunanıstanın gur çiçəklənməsi
zamanı qadınlar ictimai həyatdan, mədəniyyətdən təcrid olunmuşlar. Onlar qinekeyada (qadın tərəfi)
qapalı həyat sürür, təsərrüfat və analıq vəzifələrini yerinə yetirirdi. Qadının cəmiyyətdə ikinci dərəcəli
bir üzv olması haqqında geniş yayılmış fikir mizoginiyada (qadınlara nifrət cərəyanı) ifadə olumuşdur;
belə baxışlar hətta mədəni və savadlı insanlara da xas idi. Platon bunun haqqında çox ifadəli bir şəkildə
demişdir: «namuslu qadının adı evin dörd divarın arasında qalmalıdır». Fukidid, qadına həqarətli
münasibətini bildirərək, qeyd edirdi ki, o, nəinki kişiyə nisbətən aşağı pillədə dayanan bir məxluq, həm
də şərlərin ən pisidir: Əgər qadını icad edən Allah varsa, onu harada olsa da, xəbəri olmalıdır ki, o, ən
böyük şərin yaradılmasında günahkardır».
Qədim dövrdə qadınlara nifrəti bildirən ən çox yayılan şeyr –Simonidin 118 yambıdır (yamb-şerin
quruluşunda xüsusi ölçüdür). Burada o, qadını heyvanlarla müqayisə edir və ona müxtəlif zəiflik və
günahları aid edir.
Sonradan Evripid öz «İppolit» poemasında demişdir:
«Nə üçün ey Zevs, sən, insanlara dərd verdin qadını yaratmaqla?
Əgər insan nəslini dünyaya gətirmək istəmirdin,
bəyəm bu xain təbəqəsiz keçinə bilməzdinmi?
Qadınlar – sərdir, buna çoxlu sübut var,
Ata, doğma qızını başdan eləmək üçün,
Onun adaxlısına qızı üçün cehiz verir…». (10)
Rəvayətə görə, Evripidə bir qrup hirsli qadın hücum edərək, gözəl cins sayılan özlərini
hirsləndirdiyinə görə, qisas alaraq, onun ömrünə son qoydular.
İlk dəfə olaraq, cinslərin qeyri-bərabərliyi probleminə şübhə ilə yanaşan sofistlər və Sokrat olub.
Platonun sözlərinə görə, Sokrat hesab edirdi ki, «Ya qadın, ya da ki, kişi xeyirxah mömin olmaq
istəyirlərsə, ədalətli və dərrakəli olmalıdırlar».
Məşhur yazıçı və biblioqraf Plutarx bu problemin müzakirəsində Sokrata tərəf çıxırdı. Əsərlərin
birinə o, «Qadının üstün cəhətləri» («Qadın qeyrəti haqqında») adını verərək, burada yalnız qadın
«şücaəti» və «mərdliyin» nümunələrindən bəhs edir; qadın ədalətliliyi, dərrakəliyi, mülayimliyini o, bir
kənara qoyur. 27 hekayəsinin yalnız ikisi qadın ləyaqətinin ənənəvi göstəriciləri sayılan «təvazökarlıq və
utancaqlığa» həsr olunub. Oxşar vəziyyəti Plutarxın digər, «Sparta qadınlarının kəlamları» adlı əsərində
də müşahidə etmək olar. Lakin nəzərə almalıyıq ki, qədim Yunan cəmiyyətini ən mütərəqqi
nümayəndələrin belə fikirləri həyat və məişətdə həlledici deyildi.
Əslində, Yunanıstanın müxtəlif regionlarında qadının vəziyyəti bir-birindən fərqlənirdi. Dori-Eoli
hissəsində qadınlar Afinadakilərdən daha sərbəst idilər. Onların birlikləri, dini ibadətləri var idi; kişilər
bura müdaxilə edə bilməzdilər. Belə birliklərin maraq dairəsinə – toylar, rəfiqələrlə ünsiyyəti yaratmaq,
musiqi məclislərini keçirmək, şer oxumaq, rəqs etmək daxil idi. Siyasi həyatdan onlar çox uzaq idilər.
Düzü, Aristofan öz «Lisistrat» komediyasında (e.ə. 411-ci il) qadınların siyasi həyata müdaxilə
etmək – qəfil qərarının qəbul edilməsini göstərilir: müharibə edən vilayətlərin qadınları tətil elan edərək,
əsrlərini sülh sazişini imzalamağa məcbur etdilər. Onun digər komediyası olan «Qadınlar milli
toplantıda» (e.ə. 392-ci il) Platonun sosial utopiyası gülünc görkəmdə göstərilir: xüsusi mülkiyyətin ləğvi,
ailənin aradan qaldırılması, filosofların hakimiyyəti və s. Burada qadınlar, hakimiyyəti ələ keçirib,
ümumi mülkiyyəti və ərlərin ümumiliyini yaradırlar.
Qadına mənfi münasibətin təzahürləri incəsənət və ədəbiyyat əsərlərində müşahidə edilir. Belə
münasibətinin əsasını şair Hesiod qoyub. İapet adlı titanın (Allahlarla vuruşan div) oğlu Prometey
Zevsdən oğurladığı odu insanlara bəxş edəndə, Zevs, başqa əlac tapmadığı üçün insanların üstünə
Pandora adlı qadın sifətində yamanlığı göndərib.
Bu əfsanə ilə Hesiodun iki poemasında – «Əmək və zaman» və «Teogoniya»da tanış olmaq olar,
özü də «Teogoniyada» hirsin, qəzəbin mənbəyi kimi qadınların özü göstərilir: Hər şeyi bilmək istəyən
Pandora, bağlı qabın ağzını açaraq, içindəki bütün bəlaları çölə buraxdı, yalnız ümid, uçub çatdıra
bilmədiyindən, içəridə qaldı. Hər halda, məhz Pandora «zərərverən arvad tayfasının» əsasında durur.
Eyni zamanda Hesiod qadına müxtəlif cürə yanaşır: qadına nifrət bəsləmək, onu sevmək qədər
ziyanvericidir, çünki ailə həyatında boyun qaçırmaq nəticəsində insan qoca yaşında qalır, yığılmış,
toplanmış var-dövlət qohumlara paylanacaq, oğluna çatmayacaq. Sonra, ola bilsin ki, arvad yaxşı olsun,
«yaxşı arvaddan dünyada artıq bir şey yoxdur». Axır ki, arvad yaxşı olsa da, vəziyyət mürəkkəb olaraq
qalır: «Əgər kiminsə qismətidə, ailə qurarkən, arzu etdiyi qadın onu qarşısına çıxsa da, xeyir və şər
dönmədən fasiləsiz yarışacaq». Əgər ki, o, «anadangəlmə pislik xisləti ilə yaranıbsa, ağır dərd bu kişinin
sinəsinə və qəlbinə yatır».
Afinadan fərqli olaraq, totalitar rejimli Spartada qadına münasibət bir qədər başqa idi. Qadınlar
kişilərlə bərabərhüquqlu idi, onlar kişilərlə yan-yana şəhərin ictimai və hərbi işlərində iştirak edirdilər.
Əfsanəvi Likurq (e.ə. IX-VIII əsrlər) birinci növbədə vətəndaşların fiziki və hərbi hazırlığını düşünür,
onlarda şücaət hissini, əsqərlərdə isə – fədakarlığı tərbiyə etməyə çalışırdı. Vətən təhlükə ilə üzləşəndə,
hamı, istər qadınlar, istərsə də kişilər bir nəfər kimi, eyni qaydada şəhərin müdafiəsində iştirak edir,
düşmənlə döyüşürdülər. Sparta qızlarının obrazı impressionizm cərəyanının nümayəndəsi E.Deqin
«Oğlanları yarışa çağıran Sparta qızları» rəsmində təcəssum olunub. Burada, öz gücü, diribaşlığı və
bacarığında oğlanlara güzəştə getməyən qızların döyüşkən ruhu və qəhrəmanlığı təsvir edilib.
Qeyd edilməlidir ki, qender qeyri-bərabərliyi öz xüsusi ifadəsini antik incəsənətində də tapmışdır.
Qədim Yunan incəsənətində əsgərlər, qaliblər, sərkərdələr, müdriklər, kişi obrazında təsvir olunub.
Onların üstünlüyü, sosial qrup olaraq, hökmranlığı xüsusi qeyd edilir. Qadın obrazların məzmununda
onların ailə vəzifələri, sevgi, gözəllik, həssaslıq ilə bitir. Mədəniyyətdə ənənə xarakteri almış femininlik
haqqında təsvirlər ondan ibarət olub ki, incəsənətdə qadın keyifyyətlərinə və dəyərlərinə zəifliyi,
yumşaqlığı, yolayovuqluğunu, utancaqlığı, estetik cəhətdən cazibədarlığını aid edirdilər.
Eyni zamanda antik sənətində, çox «gözəl heyvan» olan qadına obyektiv-rasional münasibətilə
yanaşı, hissi başlanğıc da öz səsini ucaldır: gözəllik duyumu bilavasitə yaradıcılıqda qender fərqləri ilə
bağlanır; sənətkarlar cinsi fərqləri qeyd edirdilər; bu, özünü gözəl bədənin təsviri mədəniyyəti, hissi
məhəbbətin təntənəsində özünü büruzə verir. belə yanaşmanın zirvəsini heykəltəraş Praksitelin yaratdığı
Knidalı Afroditasında görmək olar: onun açıq bədəninin təsvirində müəllif, qadıın, empatik başlanğıcının
daşıyıcısı olduğunu xüsusi olaraq ifadə etdi.
Knidalı Afrodita – iki min beş yüz il əvvəl yaradılmış heykəldə təcəssüm edilmiş poemadır.
Təsadüfi deyil ki, Afrodita gözəllik və məhəbbət ilahəsi olub – yunanlarda məhəbbət və gözəllik bir-
birindən ayrı ola bilməzdi. Afroditanın həm bədənində, həm də ruhunda da gözəllik aşıb-daşır. Dəniz
köpüyündən yaranmış bu gözəl, özündə sanki dəniz dalğasının incəliklərini, onun ləng və təlaşsız
gözəlliyini daşıyır.
O büsbütün təbiilik, əmin-amanlıq rəmzidir. İlahə çılpaqdır, lakin onun sakit, ehmalca duruşunda
heç bir sıxıntı yoxdur. O, qorxmur ki, onun çılpaqlığı kimisə dəhşətə gətirə bilər, qorxmur ki, ona
bədnəzər dəyər, sevgisinin mahiyyəti isə – dünya ilə tam həmahəng olmaq; onların arasında heç bir
ziddiyyət yoxdur; bu dünyaya onun münasibətinin xüsusi tərzidir. O, adicə insanların gözünü oxşayır.
İnsan bu qadında həm onun mənəviyyatının ucalığını göstərən etosu, həm də onun hissi, cismani
cazibədarlığını ifadə edən erosu, hər ikisinin harmoniyası və gözəlliyini duya bilər. Knidali Afrodita –
cismani-mənəvi məhəbbətin ahəngdarlığı ilahəsidir. O, özündə məşhur yunan idealını –
«kalokaqatiyanı» (kalos kay aqatos-gözəl və yaxşı), yəni bədən və ruhun fərəhli harmoniyası, fiziki
gözəllik və mənəvi kamilliyini təcəssüm edir.
Ümumiyyətlə Afroditanın pərəstişi Aralıq dənizinin az qala bütün regionunda geniş yayılmışdı.
Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, ona pərəstişolunma hətta Zevsə olan sitayişdən qabaq yaranmışdır. Bu
ilahənin ən qədim və məşhur məbədləri Pafos, Samos, Hermionda, Şimali Afrikada isə Kifera adasında
yerləşirdilər. Xios adasında yerləşən Askleniya məbədində Afrodita-Anadomenanın (sudan çıxanın)
təsviri var. Epidavr ərazisində yerləşən ağaclıqda onun şərəfinə ibadətgah ucaldılmışdı.
Bu ilahənin çoxsaylı heykəlləri də bu günə qədər tapılır. Məs., Miloslu Veneranın qolları olmayan
heykəli var (hal-hazırda Paris muzeyi Luvrda saxlanılır; Roma mifologiyasında gözəllik və məhəbbət
ilahəsi Venera adlandırılırlı). Bu heykəlin yaranma tarixini qabaqlar e.ə. IV əsrə aid edirdilər, lakin
sonralar – bir qədər bizə yaxın olan elenizm dövrü ilə əlaqələndirməyə başladılar. Bu heykəli 1820-ci ildə
Milos adasında tapmışdılar. Sonralar, Kirendə, təqribən 100 il sonra, 1913-cü ildə Afroditanın digər
heykəli öz gözəlliyi il əvvəlkini keçdi.
Mifologiyada Afroditaya çox böyük yer ayırıblar, ona bütün canlı həyat tabedir. O, hətta Allahları
qadınlarla, ilahələri isə – kişilərlə birləşdirir. Homerin «Afroditaya ithaf» himnində deyilir:
«Allahların qəlbində şirin ehtiras
Yer üzündəki insan tayfalarını oyatmış,
Uca göylərdə uçan quşları, yerdəki
Müxtəlif heyvanları özünə tabe etmişdir». (2)
Qədim yunanlar bir neçə məhəbbət növünü fərqləndirirdilər. Birinci növbədə bu – Erot – yəni ilahi
erosdur. Erot və yaxud eros sevgi-ehtiras, ağılsızlıq dərəcəsində sevgini bildirir. Qədim yunanlar belə
deyirdilər: erotomaniya – dəlisayağı məhəbbətdir». Belə bir söz işlədilirdi – «eromaneo» – «sevgidən dəli-
divanə olmaq».
Eros-əsasən cinsi sevgidir. «Erotika» sözü, bununla bağlı olaraq, sevmək sənəti deməkdir. Roma
şairi Levinin «Erotopaynion» («Məhəbbət əyləncəsi») əsərinin adı məhz bundan əmələ gəlib. Ovidinin
latın dilində yazdığı poeması «Sevmək sənəti» də elə bu qəbildəndir.
«Filia» daha sakitdir. «Filia» isminin feli forması da var – «fileo» – «mən sevirəm». Bu sevginin,
«eros»dan fərqli olaraq, daha çox mənaları var. Burada sevgini müxtəlif cisim və hadisələrə bildirmək
olar, sevgi ilə yanaşı dostluq da nəzərdə tutulur. Erotik məhəbbət – «filia»nın növlərindən biridir.
«Filiya»nın digər növləri – ataya sevgi («filiopater»), anaya sevgi (filiomater»), uşaqlara sevgi
(«filiopays») və s. da fərqləndirilir. Bunların sırasında miflərə də sevgi qeyd edilir («filiomütos» –
«rəvayətləri, mifləri xoşlayan»).
Qədim Yunan mifologiyasında çox zəngin obrazlar, sücetlər, rəvayətlər var, bir çoxz tragediya
yazanları, şairlər, yazıçılar, rəssamlar bu mənbədən qidalanıblar.
Mifologiya antropomorfizm ilə (insana bənzətmək) səciyyələnir. Burada insanlar təbiətin əsil
mahiyyətini bilmədən, qanunları səthi izah edir, onları assosiasiyalar şəklində (bənzətmə), öz
münasibətlər və keyfiyyətləri ilə əlaqələndirirdilər. Təbiətdə insani keyfiyyətlər və münasibətlər axtarılır,
nəticədə insanın hər bir şeyi təbiətə yad olduğu üçün, təbiətə müncər edilən insani hallar, toplanılıb,
fövqəltəbii, qeyritəbii, bu və ya digər həm təbii, həm də ictimai hadisələrin fövqəl məxluqları, Allahları,
cinləri və sair fövqəl qüvvələri təcəssum edirdilər. Bü məxluqlar, insanlara oxşamasalar da, heyvani
mahiyyətini özündə saxlayır və müdhişdirlərsədə, onlar insanlar kimi düşünür, danışır və fəaliyyət
göstərir, öz işlərində insani motivləri əsas tuturlar.
Sevgi də ilahiləşdiriliş və əfsanələşdirilmişdi. Qədim Yunanıstanda sevgi bir neçə mifoloji məxluq
timsalında çıxış edir: birinci növbədə bu, yuxarıda adı çəkilmiş Afrodita və Erotdurlar (Romada müvafiq
olaraq Venera və Amur). Erot – Afroditanın oğludur. Sənət nümunələrində gördüyümüz yapışıqlı, şıltaq
və qəddar, qanadlanıb uçan və əlində sevgi oxu və kamanı tutan oğlan uşağı – eliinizm dövrü sənətinin
məhsuludur. Əvvəllər Erotu yonulmamış daş qoyması şəklində təsvir edirdilər. Homer Allahlar
sırasında onun adını çəkmir. Bu – adsız, əks cinslərə mənsub Allahlar və və insanları cəlb edən bir
qüvvədir. Platon «Ziyafət» əsərində Erot haqqında fəlsəfi düşüncələrini ifadə etmişdi. Aristofan hesab
edirdi ki, «Şəhvətli Erot» küləkdən törənən, gecənin gətirdiyi yumurtadan çıxan bir məxluqdur. E.ə. VI
əsrdə yaşayıb-yaradan şair İbik Erotun qurbanı olub.
«Heç vaxt ehtirasım gözünü yummaz.
Sanki ildırımla, yandırılmış Frakiya Borey küləyi,
Birdən üstümə Kipridanın əmrilə Erot cümür.
Məni dəli edir, əridir, o qorxmaz və tutqundur;
uşaqlıq illərindən mənim üzərimdə yenilməz olaraq hökmranlıq edir,
Dincliyimi əlimdən alır» (9).
Əfsənədən əfsanəyə keçdikcə, qadın və kişi arasındakı sevgiyə, insanların həyatında onun roluna
daha çox əhəmiyyət verilir. Arqonavtlar haqqındakı eposda bu, artıq həyatın başlıca hərəkətverici
qüvvələrindən birinə, digər duyğular və vərdişlərdən daha güclü olana çevrilir. Troya silsiləsində sevgi –
qəhrəmanların həyatda az qala və ən başlıca təkanverici qüvvə olmuşdur. Digər əfsanələrdəki kimi, o, iki
məxluqun şəxsi işi, adi bir epizod yox, insanların və dövlətlərin taleyi, onların dinc həyatı və
müharibələri ilə bağlı olan bir prosesdir.
Yunan mifologiyasında bir neçə rəvayətlərdən birində müğənni Orfey öz sevgilisi Evridikanı o
dərəcədə çox istəyridi ki, onu ölülər səltənətindən qaytarmağa çalışırmış, başqa qadınlara baxmaqdan
belə imtina edirmiş; nəticədə şərab pəriləri tərəfindən (içki və keyf Allahı Vakxın kahinləri) parça-parça
edilmişdi.
Digər bir əfsanədə – Admet və Alkestida haqqında Moyralar (Zevs və Femidanın qızları, tale
kahinələri) keçinən Admetin ömrünü uzatmağa hazır idilər, o şərtlə ki, kimsə öz ömrünü ona bağışlasın;
Alkidanın sevgisi o qədər böyük olub ki, Admetin əvəzinə ölümü qəbul etməyə razılıq vermişdir.
Odisseyin yolunu gözləyən Penelopanın da sevgisi çox böyük olub; Laodamiya öz sevgilisi
Promesilay ilə bərabər ölümü qəbul etdi; İlliada, onun sevgilini, çar Demofont vaxtında Troyadan
qayıtmadığına görə, dərdə, həsrətə cdözə bilməyib, özünü asdı. Evadna məlum mifdə özünü ərin
yandırılan matəm tonqalına atmışdır; Eney Dudonanı tərk edəndən sonra, o, sevgi həsrətinə dözməyib,
özü-özünü qılınca çəkdi; məşhur Hero, suda batan Leandri görcək, həsrətinə dözməyib, özünü də suya
atdı. Adları çəkilən qəhrəmanların hər biri üçün sevdiyi insana yaxın olmaq, onu sevmək, öz həyatından
artıq, ölüm qorxusundan güclü olmuşdu.
Qədim lirikada da eşq-məhəbbətin təsviri yüksək səviyyəyə çalmışdı. Şair Arxiloxun (e.ə. VII əsr)
şerlərində güclə cilovlanan enerji axını var. Arxiloxu gur ehtiras yıxıb aparır; o, yetkin yaşında olsa da,
qılınc zərbəsi kimi qüvvətli və yığcamdır, özü belə yazır:
«Eşqin atəşində üzülmüşəm mən,
yazığam, düşmüşəm yorğan-döşəyə
Allahlar şiddətli ağrılarla
Oynaqlarımı vurub deşirlər birdən!»
Həmin əsrdə yaşayıb-yaradan şairə Safonu Platon vaxtılə onuncu Muza (sənət kahinəsi)
adlandırmışdır. Safo da həmin atəşli qüvvəni özündə duyaraq, sevqiyə qadınsayağı münasibətini bildirir:
«Sanki dağlardan palıd ağaclarına
şığıyan küləkdir,
Epos qəlbimizi silkələdi…
Ehtiras oduna yanıram, dəli-divanəyəm» (10)
Bu, insanı lərzəyə gətirən sevginin və ehtirasın qüvvəsi – cismani ehtirasdır, ona görə də mənəvi
yox, cismani duyğuların «sözlərilə» ifadə olunur. Lakin bu ciçmani duyğuların poetikliyi, onların estetik
əhval-ruhiyəsi əslində qədim yunanların qarşılıqlı münasibətlərin mənəvi tərəfini ifadə edir; poetik dilin
cismani forması o zaman mənəvi sahənin ifadə forması olub.
Bu əsərlərə gerder yanaşması onların məzmununda yeni poetik alqoritmlərini tapmaqda, kişi və
qadınların qarşılıqlı münasibətlərini bu müstəvidə öyrənməyə imkan verəcək. Burada sevgi, eros, mənəvi
yüksəlişin təkanverici qüvvəsi, estetik şövqün və xeyirxahlığın, sevgi və gözəllik ideyalarının
ekstazsayağı (cuşa gətirən) yönümü kimi çıxış edir.
Hələ klassik dövrə qədər Yunanıstanın bir çox şairləri, məhəbbəti həyatın ən böyük sevincin
olduğunu qeyd edir, onu şöhrətləndirirdilər. Safonun müasiri olan Alkey öz əsərlərində Mimnerm (e.ə.
VIII-VI əsrlər) gözəl arfa çalan Nanno haqqındakı mahnılarda, Feoqnid (e.ə. VI əsrdə) öz elegiyalarında,
Anakreon və digər şairlər məhəbbəti qeyd etdiyimiz kimi tərənnüm edirdilər.
Ellinizm dövrünün digər şairlərin yaradıcılığında da məhəbbət mövzusu böyük yer tutur (e.ə. IV-I
əsrlər). Ən parlaq formada biz bunu Feokritin məşhur idilliyalarında, Mosxun, Bionun şerlərində, o
dövrün Roma və Yunan komediyalarında müşahidə edə bilərik. Yunanların həyatında sevgi lirikasının
vacib rol oynadığını belə bir fakt da təsdiqləyir ki, onların doqquz sənət kahinələri (muzaları) sırasında
biri, Erato, məhəbbət poeziyasını təmsil edirdi.
Qədim yunanlar, müasir insanlardan fərqli olaraq, mənəvi və cismani məhəbbətin harmoniyasını,
fiziki gözəlliyin və mənəvi kamilliyin qovuşması başqa cürə başa düşürdülər. Onların gündəlik şüurunda
ruh və bədən hələ ki, bir-biri ilə vəhdət təşkil edirdi. Bu vəhdət sinkretik, ayrılmaz idi; ruh və cisim hələ
bir-birindən ayrı götürülmürdü.
Elin dövründən əvvəlki Yunanıstanda formalaşan sevgiyə münasibətdə mənəvi və cismani
motivlər hələ ki, ayrılmazdır. Mənəvi və cismani meyllərin hissəcikləri orada bir-birilə qarışır, ahəngdar
vəhdəti təşkil edir, emosiyanın hər bir çalarında harmoniya sezilir, sevgi sanki bu emosiyaların ilkin
hüceyrəsidir.
Antik incəsənətdə təsvir edilən məhəbbətin xüsusiyyəti – məhz həmin bu xəlitə, qatışıqlıqdır, bu
xüsusiyyətlə o, bütün digər sevgi növlərindən fərqlənir. Qədim insanlarda duyğular müasir dövrdə
yaşayanlardan məhz bu sahədə fərqlənir. Müasir dövrün insanlarında belə xəlitə yoxdur, burada hisslər
daxilən kristallaşıb, mənəvi duyğular çox vaxt cismanilərdən ayrılıqda mövcud olur.
Antik lirikanın yaranması o faktı təsdiqləyir ki, yunanların şüurunda böyük bir psixoloji irəliləyiş
əmələ gəlib, yeni psixoloji hisslər, dünyaya və özlərinə yeni baxışlar formalaşıb. Qədim sinkretizm
(bütövlük) getdikcə daha çox parçalanır, mənəviyyat cismaniliyin ağuşundan tamamilə çıxıb gedir. İndi
mənəvi dəyərlər müstəqil şəkildə, özü-özlüyündə yaşayır. Sevginin məzmunu mənəvi arzu və istəklərlə
dolğunlaşır; bunu nəinki lirikada, həm də son antik mərhələsində yaranmış romanda – Apuleyin «Qızıl
ulaq» əsərindəki Amur və Psixeya hekayətində, Axill Tatiyin «Levkipp və Klitofont» əsərində, Xaritonun
«Herey və Kalliroyanin sevgi hekayəti»ndə xüsusilə də Heliodorun «Efiopika» əsərində (çünki sonuncu,
orta əsərlər dövrünə bir növ körpü yaradaraq, həmin dövrün dünyagörüşünü qabaqlayır) görmək olar.
Qədim Yunan faciəsində sevgiyə münasibət xüsusi, təkrarolunmazdır, çünki əsas cizgiləri etibarilə,
o, dünya incəsənətinin heç bir formasında müşahidə olunmur. Faciələrdə söhbət daha çox sevginin
özündən yox, onun cəmiyyətə təsirindən, törətdiyi faciəvi nəticələrindən gedir. Klassik faciənin, lirikadan
əsaslı fərqi ondan ibarətdir ki, burada daha çox sevginin sevinci və bəxtəvərliyindən yox, onun gətirdiyi
bəlalar və dərdlərdən gedir.
Esxilin «Aqamemnon», Sofoklun «Traxinyalı qadınlar», «Herakl», «Car Edip», Evripidin «İppolit»,
«Medemya», «Elektra» əsərlərində sevgi, insanları hərəkətə gətirən, onları ölüm və xəyanət, əzabkeşlik
və dəhşətlə rastlaşdıran qanlı qüvvə kimi göstərilir, onun iblisanə gücündən qorxu hissini yaşayan
insanlar bu dramaların qəhrəmanlarıdır.
Faciə qəhrəmanlarının keçirdikləri hisslər – adi insani hisslər yox, qəlblərinin nəhəng təkanları
olaraq, böyük bir qüvvəyə çevrilən fövqəl-insani hisslərdir. Sevgi, nifrət, sevinc, həsrət, dərd – burada
onlar şövqün elə bir dərəcəsinə atılırlar ki, insan, onların əlində oyuncağa, qula çevrilir.
Safo – məşhur yunan şairəsi – bütün antik dünyada məşhur idi. Onun yaradıcılığı, bədii-estetik
fəaliyyətdə sənətkar qadınların fəallaşması faktını təsdiqləyir.
Safo haqqında dəqiq məlumat bir o qədər yoxdur. XVIII əsrdə Fransa yazıçısı madam Dasye onun
hekayə xarakterli tərcümeyi-halını tərtib etdi. Məlumdur ki, o, e.ə. VII əsrin ikinci yarısında Lesbos
adasında Eres şəhərində anadan olub. Varlı və möhtərəm bir ailədən olmasına baxmayaraq, Safo siyasi
intriqaların qurbanı olaraq, Siciliya adasına qaçmağa məcbur olmuşdur. Erkən yaşlarında o, öz müasiri
olan Aikeyin lirik poemalarını oxumaqdan yorulmurdu; Alkeyin yaradıcılığı ona böyük təsir göstərdi.
Adada bir neçə musiqi – yaradıcı məktəb var idi. Müəyyən bir zaman keçəndən sonra onlardan birinə
Safo başçılıq etdi. Onun şan-şöhrəti o dövrün mədəni aləminə yayıldı. Yunanıstan, Kiçik Asiyadan onun
yanına şagird – qızlar, onun həvəskarları axışıb gəlirdilər. Öz şagirdlərinə həsr olunmuş nitqlər və
müraciətlər ehtiraslı və mənəvi yüksəlişin təzahürü idi. Platon yazırdı ki, «o, çox gözəl idi». Müasirləri
ona onuncu muza deyirdilər. Safonun mahnılarında duyğu dərinliyi var idi. Öz təcrübəsindən irəli
gələrək o, insanın təəssüratlarının bütün çalarlarını ifadə edə bilib, o cümlədən qəlbindən gələn sevinci,
xüsusilə kişi və qadın arasındakı məhəbbətin sevincini, bunu Safo, insanın həmişə can atmalı olduğu bir
xoşbəxtlik adlandırıb. Onun mahnıları – xalis şəhvaniliyin tam açıq etirafıdır. Elə bil ki, o məhəbbət
ilahəsindən başqa bir Allah tanımır, ancaq ona o, həyatındakı bütün şad günlərini və nəğmələrini həsr
edir:
«Əziz ana, mən dəzgahdan bezmişəm,
Toxumağa halım qalmayıb mənim,
Qəlbimi çoşğunluq sökür, dağıdır;
Zərif Kipridanın tilsiminə düşmüşəm». (19)
Safonun bu sadə sözlərində gənc qızın sevgi arzusu ifadə olunur.
Şəxsi həyatda şairə xoşbəxt deyildi. Hələ cavan ikən o, ailə qurandan bir qədər sonra ərini itirdi.
Şöhrətin zirvəsinə çatmış Safo cavan gəmiçi Faonu sevdi. Faon ona qarşı biganə idi. Rədd edilmiş Safo
ümidsiz bir halda Levkar qayasından özünü dənizə atdı. Luvrda N-Pussenin «Safo və Faon» adlı rəsmi
var; burada Safo öz sevgilisi ilə yan-yana təsvir olunub; Amur öz kamanından ona sevgi oxu atır.
Məlumdur ki, qədim Romada qadına münasibət, ona olan sevgi çox vaxt şəhvətpərəstliyə, əxlaqsız
oyuna çevrilirdi. Svetoninin «On iki Sezarın həyatı», bir də Tasitin «Annallar»ında (hadisələrin təsviri)
müxtəlif eyş-işrət xarakterli məclislər təsvir edilir, həmin məclislər Sezarlar sarayında təşkil olunurdu.
Kvint Ennidən tutmuş Anuleyə qədər olan Roma satirasında həmin dövrün adətləri ifşa edilirdi, bu
adətlərə görə, insanın öz duyğularını təmin edib ondan həzz alması, hər şeydən üstündür. Eyni zamanda
qadın və kişi arasındakı uca, pak məhəbbət, hörmətlə yanaşmaq nümunələrinə də, yaradıcılığı Roma
poeziyasının inciləri sayılan, e.ə. I əsrdə yaşamış şairlər Katull, Tibull, Propertsiy, Ovidiy, Horatsinin
yaradıcılığında izləmək olar. Qadına məhəbbət burada uca zirvələrə yüksəlir, böyük bir, yüksəldilmiş və
şairanə şəklində verilmiş, qadınlar obrazları silsiləsi yaradılmşıdır. Ovidinin «Məhəbbət ellegiyası»
əsərində Korinna, Propertsinin Kinfiya və digər personaclar buna misaldır. Məhəbbətin ağlasığmaz
hədsizliyi, onun coşğun zənginliyi ona xüsusi rəng verir. Onlar sevgini bir insanın digəri qabağında bir
vəhy olduğunu təsir edir; bu isə sevgi psixologiyasında yeni bir mərhələdir. Onlar qadın cismini
tərifləyəndə, nəinki onun bədən açıqlığını, bütövlükdə insan qəlbinin sərhədsizliyini, sevgilərə, bir-birini
axıra qədər dərk etmək imkanını verən açıqlığını nəzərdə tuturdular. Sevgidə hər bir şey təbii, qabağasız
idi – o dövrün sevgisinin başlıca keyfiyyətlərindən biri məhz bu idi. Böyük Ovidiy, sevgini bütün
təəssüratı ilə təsvir edəndə məhz buna görə belə açıq və səmimi olub. O, öz Korinanı bütün qəlbi ilə sevir:
onun işıq saçan sevgi sevinci ilə dolu məhəbbət elegiyaları dünya lirikasının ən parlaq şedevrlərindən
biridir.
Çox vaxt Roma şairləri tərəfindən təsvir edilən məhəbbət heteralara aid idi (məşuqələrə). Heteralar
əslində ilk savadlı və bilikli qadınlar olub, onlar antik dövrünün müəyyən mənada qadın intellektual
elitasını (seçmə adamları) təşkil edirdilər. Onların sosial statusu kifayət qədər yüksək idi; heteralar
yüngül davranışlı qadınlar da deyildilər, çünki sevgi ilə məşğuliyyət onlar üçün məqsəd yox, yalnız bir
vasitə idi. Onların fəaliyyət dairəsi çox geniş idi. Dövlət və ictimai işlərdə, siyasi qərarların qəbul
olunmasında iştirak etmək, şairlər, filosoflar, rəssamlar sırasında öz əzəmətini nümayiş etdirmək və s.
Onlar alimlərin simpoziumlarında iştirak edir, kişilərlə bərabər söhbət aparmaq hüququnda idilər. Bir
çox heteralar Korinf adasından gəlmiş, onlar burada musiqiyə, şairlik, natiqlik sənətinə yiyələnirdilər.
Onlara şöhrət gətirən nəinki gözəl görkəmi, həm də ağlı, intellekti, bədii yaradıcılığa olan qabiliyyətləri
olub. Bununla belə, onlar, ailədən, uşaqdan, varis olmaq imkanından məhrum olduqları üçün,
cəmiyyətin də tamhüquqlu üzvü ola bilmirdilər. Hətta onlardan ən istedadlı olanlar – şer, nəsr
yaradanlar, rəssamlıq sənəti ilə məşğul olanlar, musiqini qoşanlar – real həyat mövqeyində yaradıcı insan
nüfuzuna malik deyildilər. Heteraların tarixi səhnəyə gəlməsi onların arzu və meylləri ilə yox, kişi
«tələbatı», zövqü və iddiaları ilə bağlı olmuşdur. Onların əldə etdilkləri bacarıqlar və biliklər əslində
ictimai səhnədən çox dar idi. Heteraların savadı və bədii zövqü praktiki bir məqsədə – kişilərin könlünü
almaq, onun məişətinin, intim, xüsusi sahəsinin bir hissəsi olmaq vəzifəsinə cavab verirdi. Hetaralar
haqqında bir çox ədəbi və tarixi əsərlər yazılmışdır (Lukian «Heteraların söhbəti», Kalistrat –
«Heteraların tarixi») Məşhur, əfsanəvi yazıçı – Hetera Elefantis (Elefantida) sevgi haqqında romanların
müəllifi olub. Qalen hesab edirdi ki, o həm də kosmetika haqqındakı əsərlərin müəllifidir.
Əslində yunanları və romalıları indiki dövrdə erotik adlanan xüsusi ədəbi canrının təşəbbüsçüləri
adlandırmaq olar. Belə qəbildən olan əsərlər çox qədimlikdən yaransa da, onların çiçəklənmə dövrü
məhz ellinizm olub. Erotikanın yayılması mərkəzi Sibaris adlı yunan icması olub; oranın sakinləri
sonradan var-dövlətin üzündən ərköyünləşmiş, avara insanlar – sibaritlər adını qazanmışdılar. Onlar
müxtəlif açıq-saçıq fizioloji mahiyyətli zarafatlar, atalar sözü, zərbi məsəllərin yaradıcısı olub. Bu mənada
onlardan da çox şöhrət qazanmış İoniyada yerləşən Milet şəhəri olub; bura Aristidin naturalist xarakterli
«Mileziya hekayələri»nin vətəni olub; onlar sonradan latın dilinə çevrilmiş və böyük şöhrət
qazanmışdılar. Belə yazılara «Mileziya» deyirdilər.
Yunan erotik ədəbiyyatının digər, sonralar adı ümumi isim kimi işlədilən müəllif – Maroniyalı
Sotades olub. O, II Ptolemeyin sarayında yaşamış, nəsr və şer sahəsində çalışmışdır. Səciyyəvi haldır ki,
Sotades öz tamamilə aydın zarafatlarına görə pis vəziyyətə düşdü. Ptolemey öz bacısı Arsonaya ilə
evləndiyinə görə Sotades çox məzəli danışdı, nəticədə həbsxanaya düşdü, orada da vəfat etdi.
Ellinizm, ictimai həyatın bir çox sosial-siyasi, mədəni sahələrində, öz inkişafının ən yüksək
zirvəsinə çatandan sonra qadınların ictimai vəziyyətində bir sıra dəyişikliklərə səbəb oldu. Aristotel,
qadınlara və nigaha olan baxışları, cinslərin qarşılıqlı münasibətlərinə yenidən baxmağa çağırmışdır. O,
deyirdi ki, nigah yalnız nəsli artırmaq üçün yox, iki adamın ittifaqı olaraq, ümumi vəzifələrin yerinə
yetirilməsinə qulluq etməlidir; vəzifə bölgüsü aparılmalıdır, hər kəsin öz vəzifəsi var, «hər ikisi bir-birinə
köməklik göstərərək, ümumi məqsədə öz payını verməlidir, çünki belə ittifaq yalnız fayda və ləzzət
gətirə bilər». Hər ikisi yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə malikdirlərsə, belə nigahın da əxlaqi əsasları möhkəm
olur,. Həyat haqqında yeni humanist təsəvvürlər, mədəni yüksəlişin ümumi ab-havası qadının digər
antik dövrlərindən fərqli olaraq, azadlığa çıxmasına imkan yaratdı.
Ellinizm dövründə qadının azad olunması və mənəvi əsarətdən özününqurtarması, qədim dövrün
bilmədiyi bir səviyyəsinə çatmışdı. Qadınlar, qinekeya oturmaq əvəzinə oxumaq hüqununu qazanmış,
mədəni həyatda iştirak etməyə başlamışdılar. Savadlı qadınlar öz müəllimləri ilə yanaşı çıxış etməyə,
diskussiyalarda, fəlsəfimübahisələrdə iştirak etməyə, bir çox sənətlərlə məşğul olmağa başladılar. Pifaqor
məktəbinin nümayəndəsi Feano öz savadı və azadsevərliyi ilə fərqlənirdi; həmin məktəbin digər
nümayəndəsi İpatiya da çox məşhur idi. O, məşhur riyaziyyatçının qızı olaraq, məktəbə rəhbərlik edir,
kitabları yazır, fəlsəfə və sənətkarlıqla məşğul idi. Ayrıca bir icma kimi fəaliyyət göstərən Pifaqor
məktəbində çoxlu qadın var idi.
Emansipasiya ilə bağlı olaraq (qadınların azadlığı), amazonkalar (cəngavər qadınlar obrazı),
onların, antik cəmiyyətinin həyatında oynadıqları rolun üzərində xüsusi olaraq dayanmaq lazımdır. Hələ
Homer vaxtlarında şairlər dəfələlərlə cəsarətli və mərd qadın-amazonkaların adlarını çəkirdilər.
Dulusçular güldanların üzərində onların təsvirlərini verir, heykəltəraşlar isə – mərmər heykəllərini
yaradırdılar. Böyük heykəltəraşlar – Fidiy, Praksitel, Fradmon – Kiçik Asiyada Efes şəhərində – Artemida
ilahəsinin məbədi üçün bu, tək döşü olan (rəvayətə görə, onların sağ döşünü uşaq ikən yandırıb
qurudurdular ki, kamanı çəkə bilsinlər) ilahələrin gözəl heykəllərini yaratmışdılar. Bizim dövrümüzə
yalnız həmin heykəllərin çoxsaylı surətləri gəlib çatmışdır. Rəvayətə görə, amazonkalar, öz nəslini
davam etdirmək üçün ildə bir dəfə kişilərlə əlaqəyə girirdilər. Onlar yalnız qadın nəslini yetişdirir, onlar
hərbi şücaətləri göstərmək naminə, atı sürməyə, ox atmağa hazırlayırdılar. Tesey, Herakl, Axill, hətta
Makedoniyalı İsgəndər kimi böyük qəhrəmanlar və sərkərdələr qadınların bu cəsur və mərd tayfası ilə
mübarizə aparmaq məcburiyyətində olmuşdular. Hesab olunurdu ki, amazon qadınlar hakimiyyət və
azadlığın ən uca zirvəsinə gəlib çıxa bilmişlər.
Bəzi alimlər belə bir cəngavər tayfasının mövcudluğuna şübhə ilə yanaşır, hesab edirlər ki, bu,
adicə yunanların tükənməz təxəyyülünün məhsuludur. Lakin müasir tarixçi və etnoqraflar qeyd edirlər
ki, amazon qadınları haqqındakı əsatirlərin real zəmini var. Qədim yunan əsatirlərə görə amazon
qadınları şimal-şərqdə Kiçik Asiya, Qara dənizin sahili, Espera adası, Şimali Qafqazı əhatə edən
ərazilərdə məskunlaşmışdılar. Onların qəhrəmanlıqlarını təsvir edən çoxlu əfsanə və rəvayətlər var;
amazonların adı Homerin “İliada”sında, Herodot, Strabonun əsərlərinədə çəkilir. Amazon qadınlarla
döyüşlərin təsviri – qədim yunan incəsənətinin sevimli mövzularından biri olub, onları hətta kentavrlarla
döyüşəndə təsvir ediblər.
Amazon qadıların adı Azərbaycanın qədim tarixində də çəkilir. Qobustanda 7 qadının qayaüstü
təsivri var; arxeoloqlar onları “Yeddi gözəl adlandırıb. Əlamətdar haldır ki, onlar kamanı sağdan sola
tutaraq, sağ döşünün üstünü örtürlər. Hesab etmək olar ki, bu zabitəli qadınlar – amazonlardır.
MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR
1. Antik
incəsənətdə qender münasibətləri hansı rol oynayıb?
2. Mifologiyada
məhəbbət hansı mifik bütlərlə ifadə olunub?
3. Safo
kimdir?
4. Hansı qədim yunan faciələrində qadın və kişi münasibətləri təsvir olunub?
İş üsulları – antik ədəbiyyat və mifologiya əsərlərindən parçaların müzakirəsi
QƏDİM YUNAN ƏDƏBİYYATINDAN PARÇALAR
Anakreon və Heteralar
Zərif Erotu tərifləyirəm,
O bütün Allahlardan çox-çox güclüdür
Sayı olmayan gül-çiçəklərdən
Başına çələng qoyub padşahlıq edir.
İnsanları qüdrətli əhliləşdirən
Allahların da belə hökmdarıdır.
Ovidinin arvadı Fabiya ilə vidalaşması
Səcdəgah önündə gülü titrəyən dodaqlarla öpərək,
Başı açıq, üzüqoyulu yerə düşüb intizar dolu səslə
Gah ağlayır, gah Allaha şövqlə dad eyləyir,
Yalvarışlar axıb getdi onun doğma diyarına
Lakin məhkum edilmiş xilas edilməli deyilmiş
Ayrılıq anı gəlib çatdı, Fabiya özünü saxlaya bilmədi və
Sürgün edilən ərinin boynuna sarıldı bərk-bərk
Söylədi, nə söylədi, göz yaşımı axıtdı:
Qoymaram səni tək qalasan, səninləyəm indi də mən
Sürgünsənsə, mən də sürgün olacağıma razıyam
Yolumu tutmayıblar, səninlə qərib yerə gedəcəyəm mən.
Sürgün edilmisən, qayığında mən ağır yük olmaram,
Padşahın qəzəbi gücünə sən, ölkəni tərk etdinsə,
Məni qovan padşah-sənə olan məhəbbətimdir.
Horatsio və onun sevgilisi Lidiya
Horatsio:
Nə qədər ki, məni sevgilin sanırdın,
Sevgi atəşində od tutub yanan
Ağ çiyinlərinə əl vuran cavan yox idi,
Fars çarından da artıq idim mən.
Lidiya:
Nə qədər ki, məhəbbətin başqasını tapmamışdı,
Nə qədər ki, sənin üçün Lidiya Xloyadan artıq idi,
Xoşbəxt Lidiya adımla fəxr edirdim mən,
Romalı İliadan şöhrətli idim mən.
Horatsio:
Mən indi Frakiyalı Xloyanın əsiriyəm,
O, sitranın cingiltisindən, mahnılarımdan zövq alır,
Onun yolunda özümü qurban verərəm,
Təki tale onun üzünə gülsün.
Lidiya:
Kalayın eşqinə cavab olaraq od tutub yanıram
Turiyalı Orpidin övladıdır o,
Canımı onun yolunda iki dəfə verərəm,
Bircə bu cavanın üzünə taleyi gülsün.
Horatsio:
Birdən əvvəlki xoşbəxt zamandakı kimi,
Sevgi bizi, əbədi tellərlə bir-birinə bağladı,
Sarışın Xloyanın ağır yükünü üstümdən götürsəm
Unudulmuş Lidiyanın qapısını döysəm?
Lidiya:
Gözəlliyin gecəyarı ulduzlardan artıqdır,
Ağlın isə ağac qabığından yüngüldür,
Acıqdı Adridən daha qəribə və acıqlısan,
İstərdim yanında olum, yanında ölüm.
ƏDƏBİYYAT
1. Адам и Ева /Альманах гендерной истории. – СПб., 2003
2. Античные гимны. – М., 1988
3. Винничук Л. Люди, нравы, и обычаи Древней Греции и Рима. – М., 1988
4. Грейс Р. Мифы Древней Греции. – М., 1992
5. Гендер: история, общество, культура. – Б., 2003
6. Кун Н. Легенды и мифы Древней Греции. – М., 1975
7. Мир и Эрос. Антология философских текстов о любви. – М. 1991
8. Овидий Н. Наука любви. – М., 1992
9. Радцен С. И. История древнегреческой литературы. – М., 1978
10. Хрестоматия по античной литературе. – М., 1972
Dostları ilə paylaş: |