Mövzu qender nəZƏRİYYƏSİNİn nəZƏRİ metodoloji Əsaslari
Yüklə 74,71 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
MÖVZU 1. QENDER NƏZƏRİYYƏSİNİN NƏZƏRİ - METODOLOJİ ƏSASLARI
araşdırmalarının ictimai-siyasi və ideya-nəzəri əsası kimi. Feminizmin əsas istiqamətləri və ideyaları. İngilis-amerikan və fransız feminizm istiqamətləri. Qadın bərabərsizliyi probleminin həlli ilə bağlı feminizmdəki çatışmazlıqlar. Feminist araşdırmalarındakı ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasında qender nəzəriyyəsinin rolu. Qender tədqiqatlarının obyekt-predmet mahiyyəti. Qender cəmiyyətin sosial strukturunun inteqral göstəricisi kimi. Qender şüuru, qender rolu və qender stereotipləri. Qender nəzəriyyəsinin sosial praktika üçün əhəmiyyəti. Cinslərarası münasibət ayrı-ayrı dövrlərdə yaşamış bir sıra mütəfəkkir və alimlərin tədqiqat predmeti olmuşdur. Platon, Kant, Hegel, Toynbi, Freyd və bir çox başqa filosof, tarixçi, sosioloq və psixoloqlar öz əsərlərində bu mövzuya müxtəlif dərəcədə toxunmuşlar. Buna baxmayaraq problemin nəzəri təhlilinin başa çatdığı haqda fikir yürütmək hələ tezdir. Son yüz il ərzində ictimai inkişafın xüsusiyyətləri onun həllinə tamamilə yeni nöqtədən yanaşmağı tələb edir. Bir tərəfdən, obyektiv olaraq kütləfi şəkil almış ictimai istehsalın inkişaf sürəti qadının professional fəaliyyətin ayrı-ayrı sahələrinə cəlb olunmasına səbəb oldu. Nəticədə qadınların «intellektual bacarıqsızlığı» barədə rəvayətin puçluğu aşkara çıxdı. Bununla da həm kişilik və qadınlıq haqqındakı, həm də onların «təbiiliyi» ilə bağlı mövcud təsəvvür şübhə altına alındı. Digər tərəfdən isə, baş vermiş dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq cinslər arasında münasibət probleminə ənənəvi elmi baxışların birtərəfliyi, bununla bağlı mövcud nəzəri fikirlərin ideoloji funksiyası aşkar olunmağa başladı. Bu həmçinin ictimai elmlərdə geniş yayılan cinsi münasibətlərin təsvirindəki «qalıq prinsipi»nə də aid idi. Qanunauyğun olaraq məhz həmin problemə həsr olunmuş xüsusi bir nəzəriyyənin yaradılması ehtiyacı yarandı. Tədricən sonradan Qərbi humanitar elmdə qender adını almış yanaşma təşəkkül tapdı. Qender yanaşması özünü feminist təhlilin məntiqi nəticəsi kimi təqdim etdi. Feminizmin nə demək olduğunu müəyyənləşdirmədən qender araşdırmalarının mahiyyətini anlamaq mümkün deyil. Feminizm elə bir mürəkkəb hadisədir ki, o iki aspektdə nəzərdən keçirilməlidir. Bir tərəfdən, bu – qadın hüquqları uğrunda geniş ictimai hərəkat; digər tərəfdən isə – müxtəlif sosial-fəlsəfi, sosioloji, psixoloji, kulturoloji və qadının cəmiyyətdəki vəziyyətini təhlil edən nəzəriyyə kompleksidir. Feminizm ictimai-siyasi hərəkat olaraq uzun inkişaf yolu keçmişdir. XIX əsrin ortalarında yaranan feminizmin qadın hərəkatı olaraq əsas tərkib hissələrindən biri ilkin mərhələdə ictimai bərabərliklə bağlı olan siyasi tələblər idi. Bu dövr qadın hərəkatının «ilk dalğası» adlandırılır və o zaman ABŞ-da, Avropa ölkələrində qadınların hüquqlarının kişilərlə bərabər olması tələbi irəli sürülməyə başlamışdı. Bu işdə mühüm rolu sufrajizm – qarşısına seçki hüququnun bərabərliyinə nail olmaq məqsədi qoymuş hərəkat oynadı. Həmin dövrdə feminizm özünü yalnız ictimai-siyasi hərəkat olaraq tanıtmadı. Bu hərəkatın yaranması və inkişaf etməsi qadının cəmiyyətdəki vəziyyəti ilə bağlı problemlərə, onun sosial tərəqqidəki roluna, qadın həyatının tarixinə, cinslər arasındakı münasibətlərə və «qadın məsələsi» adlanan axında yerləşən digər problemlərə həsr olunmuş ayrı-ayrı elmi əsərlərin yaranmasına səbəb oldu. Hər şeydən əvvəl bu Con Stüart Millin («Qadının asılılığı», 1869), Avqust Bebelin («Qadın və sosializm», 1879), Fridrix Engelsin («Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi», 1884) və digər müəlliflərin elmi araşdırmaları idi. Məhz qadın tarixi sahəsində elmi araşdırmaların, özü də müəllifi qadın – Marqaret Fuller və Şarlotta Perkins Gillman olan yazıların meydana gəlməsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu yazıları başlanğıcı Meri
Uollstonkraftın «Qadın hüquqlarının müdafiəsi» (1792) ilə qoyulmuş feminist klassika adlandırmaq düzgün olardı. Qeyd edək ki, feminist ideyaların yaranması və inkişafını əks etdirən belə yazıların meydana gəlməsi lazımi qədər ciddi ideya-nəzəri əsasların mövcudluğu ilə şərtlənir. Onlardan ən əsas və mühümləri aşağıdakılardır. Birincisi, bu – Qərbi Avropa ictimai fikrində olduqca geniş yayılmış və sərhədləri daxilində insan hüquqları nəzəriyyəsinin inkişaf etdiyi liberal fəlsəfi ənənədir. Həmin istiqamətin görkəmli nümayəndələri və elə baniləri C.Lokk və J.-J Russo idi. İkincisi, feminist baxışların başqa bir ideya mənbəyi o zamanlar güclü təsirə malik olan utopik sosializm idi. Daha ardıcıl şərhini o, Ş.Furyenin, A.Sen-Simonun və R.Ouenin əsərlərində aldı. «Feminizm» termini Robert Ouen tərəfindən icad olunmuşdu. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlində burjuaziya cəmiyyətindəki sosial-iqtisadi, siyasi reallıqlar qadının ictimai həyatın müxtəlif sahələrində mahiyyətcə obyektiv iştirakını: kütləvi kapitalist istehsalına siyasi fəaliyyətdə cəlb olunmasını; təhsilin, səhiyyənin inkişafında qadın iştirakının güclənməsini; qadının təhsil alması ilə bağlı müxtəlif maneələrin tədricən azalmasını; hüquqi azadlıq və bərabərliyin genişlənməsini şərtləndirdi. Bununla da «ilk dalğa» adlanan qadın ictimai hərəkatı çərçivəsində formalaşmış bir sıra müxtəlif tələblər müəyyən dərəcədə yerinə yetirildi. Bu, XX əsrin ortalarına yaxın feminist hərəkatın tədricən zəifləməsinə səbəb oldu. Yalnız XX yüzilliyin 70-ci illərinin sonunda qadın ictimai-siyasi hərəkatı kütləvi xarakter alaraq öz «ikinci dalğası»nın zirvəsinə çatdı. Feminizmin tərkib hissəsi olan nəzəri araşdırmalara gəldikdə isə aşağıdakıları qeyd etməliyik. XX əsrin ilk onillikləri məhz qadın baxışı mövqeyindən yazılmış və cinslərin münasibətləri, qadın psixologiyası problemlərinə dair yeni əsərlərin yaranması ilə seçildi ki, bu yazılar feminist nəzəriyyənin inkişafına qiymətsiz xidmət göstərdi. Bu – Lili Braun, Karen Horni, Aleksandra Kollontay və başqalarının kitabları idi. Eyni zamanda təhsil müəssisələrində qadın problemləri üzrə tədris kurslarının tətbiqi də müşahidə olunurdu. Məsələn, 1900-cü ildən 1905-ci ilə qədər Parisdə Azad sosial elmlər kollecində qadınlığın formalaşmasında sosial şəraitin rolunu təhlil edən fəlsəfi, sosioloji və tarixi baxışları birləşdirən fənlərarası kurs tədris olunurdu. Qadın hərəkatında olduğu kimi qadın tədqiqatlarında da 60-cı illərin ortalarına qədər davam edən müəyyən bir zəifləmə müşahidə edilirdi. Buna baxmayaraq həmin dövrdə Amerika tədqiqatçısı Meri Birdin («Amerika və qadınlar qadının gözü ilə», 1933; «Cins və temperament üç ibtidai cəmiyyətdə», 1935; «Qadın tarixdə bir qüvvə kimi», 1946; «Kişilər və qadınlar», 1949), fransız filosofu Simona de Bovuarın («İkinci cins», 1949) və ingilis yazıçısı Virciniya Vulfun («Üç gineya», 1938; «Öz otağı», 1929) yazıları çıxmışdı ki, onlar XX əsrin ikinci yarısında feminist fikrinə mühüm təsir göstərdi. Feminist hərəkatının 60-cı illərin ortalarında qalxmış «ikinci dalğası» feminist ideologiyasının inkişafında keyfiyyətcə yeni bir mərhələ oldu. Qadınlara qarşı münasibətdə qeyri-bərabərliyin nə olduğu və bu qeyri-bərabərliyin necə aradan qaldırıla biləcəyinin nədən ibarət olduğunun izahı ilə bağlı yanaşmaların rəngarəngliyi feminist ideologiyasının da istiqamət rəngarəngliyinə səbəb oldu. İndi onlardan ən əsaslarını nəzərdən keçirək. Başlanğıcını sufrajizmdən götürən liberal feminizm islahatçı meyilli qadın hərəkatı ideologiyası olaraq özünü 60-jı illərdə Amerika və Avropada təsdiq etdi. Liberal feminizm hesab edir ki, qadın qeyri-bərabərliyi ona kişi ilə bərabər hüquqların verilməsindən imtina və onun həmin hüquqlar uğrunda müstəqil mübarizədəki ətaləti ilə izah olunur. Liberal feminizm qadınlar üçün hər şeydən qabaq mülki hüquqların əldə olunması sahəsində həqiqətən bərabər şərait təmin edən islahatların keçirilməsini tələb edir. Bu zaman məqsədyönlü, ünvanlı sosial siyasət qadınların mülki hüquq və iqtisadi imkan təminatının səmərəli bir üsulu olaraq nəzərdən keçirilir. Belə siyasətin özülü kimi liberal feminizm idrak və biliyin qüdrətini əsas götürür.
Liberal yönlü islahatlar praktikada doğrudan da qadınlar üçün imkanların müəyyən dərəcədə genişlənməsinə və qadın hüquqları ilə bağlı müvafiq ictimai fikrin formalaşmasına nail oldu. Bununla liberal feminizmə qadın hərəkatının ən populyar istiqaməti kimi yanaşmaq imkanı ortalığa çıxdı. Lakin liberal islahatlar bütün qadınlar üçün bərabərliyi təmin edə bilməzdi, çünki sosial bərabərsizlik hər hansı cəmiyyətdə saxlanılır; onun sinfi, irqi, etnik və digər bərabərsizliklər kimi təzahürünü isə təkcə islahatla aradan qaldırmaq mümkün deyil. Lakin hər şeydən əvvəl qadınların iqtisadi müstəqilliyinə nail olan liberal feminizm cəmiyyətdə onlardan əsasən qadın və ana rolunun gözlənməsini aradan qaldıra bilmədi. Qadın bərabərsizliyini və qadın əsarətini təhlil edən sosial feminizm isə diqqətini əməyin kapitalist təşkilinin tənqidində; kasıbların feminizasiyasında; ödənişsiz qadın əməyində; ictimai istehsalatda məşğul olan qadınların ikili iş günündə; qadının işçi olaraq ikinci dərəcəli statusunun formalaşmasında; qadınlar arasındakı sinfi təbəqələşmədə; qadının ziddiyyətli sinfi statusunda (bir tərəfdən, ərinin statusunun ona aid olması; digər tərəfdən – onun bir işçi kimi tutduğu sosial-sinfi mövqe); qadınların sosiallaşması ilə bağlı stereotiplərdə və sosial-rol nöqteyi-nəzərindən onların kişilərlə müqayisədə qeyri-bərabər vəziyyətində cəmlədi. Əsas fikrini qadın problemlərinin ən mühüm aspektinə yönəldən sosial feminizmin qadın bərabərsizliyinin sosial-iqtisadi səbəblərinin açılmasında da böyük xidmətləri vardır. Ancaq həyat göstərdi ki, qadının vəziyyəti təkcə kapitalist istehsal üsulu və buna müvafiq sosial-iqtisadi amillərlə bağlı deyil. Və bir çox sosialmədəni və psixoloji məzmuna malik problemlər kompleksi də sosial feminist təhlilindən kənarda qaldı.
Feminist ideologiyasının qadın hərəkatının «ikinci dalğası» illərində geniş yayılan başqa bir istiqaməti radikal feminizm oldu ki, onu fərqləndirən əsas cəhət qadın bərabərsizliyinə bioloji determinizm nöqteyi-nəzərindən yanaşmaq idi. Liberal feminizmin qadının vəziyyətini ədalətli qanunvericilik islahatlarının köməkliyi ilə dəyişməyin mümkünlüyü barədə ideyasını inkar edən radikal feminizm seksuallığın yenidən təşkilini qadının əsarət və istismarının ləğvi üçün əsasverici şərt olaraq nəzərdən keçirirdi. O, cinslərin bioloji fərqini və qadınla kişinin bərabərliyinin mümkünsüzlüyünü həmin problemin həlli üçün əsas götürürdü. Radikal feminizm insan cəmiyyətində ən birinci və ən geniş yayılan istismar formasının qadın əsarəti olması fikrinə söykənir. Bu fikir onunla təsdiqlənir ki, tarixən ilk əsarətə düşən qrup qadınlar olmuşdur; qadın əsarəti beynəlxalq xarakter daşıyır və ən çətin ləğv oluna bilən istismar formasıdır; nəhayət, qadın istismarını digər istismar formalarını tədqiq edərkən konseptual model kimi nəzərdən keçirmək mümkündür. Radikal feminist nəzər nöqtəsinə əsasən qadın istismarının əsas kanalı – həmişə kişi dominasiyası imkanı yaradan kişi nəzarətidir. Radikal feminizm həmçinin bu dominasiyanı həyata keçirən müxtəlif sosial institutların (dövlət, ailə, din və s.) rolunu araşdırır. Cəmiyyəti cinslərin fərqi və ziddiyyətləri mövqeyindən təhlil edərək, radikal istiqamət onu iki müxtəlif qütblü – texnoloji və estetik mədəniyyət modeli arasında kişi davranışını əks etdirən birincisinin təsdiq olunduğu «kişi cəmiyyəti» kimi səciyyələndirirdi. Bu istiqamətin ayrı-ayrı nümayəndələri tərəfindən qadın bərabərsizliyi probleminə baxışların radikallıq dərəcəsindən asılı olaraq, yaranmış şəraitdən müxtəlif çıxış variantları təklif olunurdu: cinslər arasında münasibəti dəyişmək məqsədi güdən feminist inqilabı; qadının kişi cəmiyyətindən ayrılmasına əsaslanan feminist separatizmi; kişi mədəniyyətinin qadın mədəniyyəti ilə əvəz olunması; iki mədəniyyət modelini birləşdirən mədəniyyətin yaranması və s. Hər bir variantda radikal feminizm öz vəzifəsini cəmiyyətin kişi dominasiyasının aradan qaldırılması, seksuallığın yenidən təşkili və cəmiyyətin mənəvi əsasının dəyişməsini nəzərdə tutan transformasiyasında görürdü. Əks halda cəmiyyətin olduqca sönük inkişaf perspektivi proqnozlaşdırılır:
totalitar rejimlərin hökmranlıq etməsi; atom müharibələri; ekoloji kataklizmlər və son nəticədə bəşəriyyətin məhvi. Qadın mədəniyyətinin inkişafında radikal feminizmin mühüm xidmətləri vardır. Qadın məkanında feminizmin məhz bu istiqamətinin təsiri ilə feminist incəsənəti, ekologiya, analıq, reproduksiya öz inkişafı üçün güclü təkan aldı. Radikal feminist hərəkatının təşəbbüsü ilə yaradılmış qadın kooperativləri, klinikalar, klublar, sığıncaqlar kişiləri hakimiyyətdən və imtiyazlardan məhrum etmək məqsədi ilə ədəbiyyatda, musiqidə, tibbdə və hətta məşğulluq və texnologiya sahəsində belə feminist alternativinin yaranmasına təsir etmişdi. Radikal feminizm ictimai şüurun liberallaşması və cinslərə münasibətdə yeni şərhlərin yaranmasına da əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərdi. Radikal feminizmin cəmiyyətin bir çox sahələrinə təsir göstərməsinə baxmayaraq, o, feminizmin əsas istiqamətinə çevrilmədi. Radikal feminizmin çatışmazlıqları hər şeydən əvvəl onda idi ki, əsas diqqəti qadın biologiyasının dəyişməzliyinə yönəldərək özünün qadına qarşı sırf ümumiləşmiş baxışında irqi və sosial-sinfi fərqlərin təsirini nəzərə almırdı. Bundan başqa, kişi və qadını onların təbiətinin təqdiri (kişilərin təcavüzkarlığı və yarış həvəsi; qadınların ehtiraslılığı və qayğıkeşliyi) baxımından nəzərdən keçirərək radikal feminizm qeyri-iradi olaraq aradan qaldırmaq və dağıtmaq istədiyi stereotipləri absolyutlaşdırmağa başladı. Feminist ideologiyasının digər bir istiqaməti olan psixoanalitik feminizm 60-cı illərdə bəzi sol meyilli feminizm nəzəriyyəçilərinin sinfi analoqlar cəmiyyətində cinslərin nisbətini izah etmək üçün az olması və insan psixikasının daha dərin kəsimlərini tədqiq etmək məqsədi ilə psixoanalizə müraciət etməsi nəticəsində yarandı. Feminizmin psixoanalitik nəzəriyyəsi olduqca ziddiyyətli şəraitdə formalaşırdı. Elmdə psixoanalizdən qadınların asılılığı və passivliyini əsaslandırmaq və möhkəmləndirmək məqsədi ilə istifadə etmək ənənəsi təşəkkül tapdığı üçün feministlər bu nəzəriyyəyə əvvəlcə tənqidi yanaşdılar. Hər şeydən əvvəl bu, Freydin qadının asılılığı, irrasionallığı, emosionallığı, passivliyi haqda fikirlərindən doğan feminist tənqid ilə bağlı idi. Buna görə də ilkin olaraq psixoanaliz feministlər tərəfindən (Simona de Bovuar, Betti Fridan, Keyt Millet) qadına təzyiq aləti kimi nəzərdən keçirilirdi. Lakin tədricən feminist ideologiyasının bəzi nümayəndələri psixoanalizin faydasını anlamağa başladı, çünki psixikanın qeyri-şüuri sahələrinə yol açaraq o, qadına öz həyatının həm şəxsi, həm də sosial-siyasi ölçüsünü daha dərindən anlamağa imkan verirdi. Psixodinamikanın şəxsiyyətlərarası və digər sosial münasibətlərin xarakterinə təsirini açaraq, psixoanaliz təfəkkür və emosiyaların formalaşma mexanizmini başa düşməyə, qadının bir tabeçi olaraq mövqeyinin transformasiyasını anlamağa kömək edirdi. Bu istiqamətin nümayəndələri Freyddə qadın asılılığının əsaslandırılmasını yox, istismardan azad olmaq üçün qadının transformasiya etdiyi patriarxat mədəniyyətinin daxilində baş verən proseslərin təsvirini axtarırdılar. Psixoanalitik feminizmdə ingilis-amerikan və fransız yanaşmaları adlanan nəzər nöqtələri formalaşdı. ABŞ-da ən sanballı sayılan Doroti Dinnerstayn və Nensi Xodorovun nəzəriyyəsidir ki, Britaniya məktəbinin obyekt münasibətləri ənənələri əsasında formalaşmışdır. Ən ümumi görünüşdə bu nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, uşağın əsasən ana tərəfindən tərbiyə olunması kişilərdə qeyri-iradi olaraq tədricən təkcə qadın asılılığından azad olmaq və hər şeyə qadir qadın-ana qarşısında qorxu hissinin formalaşmasına deyil, həm də qadını özünə tabe etmək, öz dominasiyasını təmin etmək, qadına münasibətdə həmişə üstün vəziyyətdə olmaq cəhdinə gətirib çıxarır. Feminist psixoanalizinin fransız cərəyanı Lakanın, Yuliya Kristevanın və Lyuis İriqareyin adları ilə bağlıdır. Bu cərəyan çərçivəsində seksuallığın linqvistik strukturu, cinsi fərqlərin silinməsi, qadının hər növ qeydə alınmış eyniləşmədən imtina etməsi və s. problemlər araşdırılır. Tam müəyyən olunmuş özünəməxsusluqlarına baxmayaraq, psixoanalitik feminizmin bütün cərəyanları son nəticədə qeyri-şüuri səviyyədə əzilmə prosesinin dərk olunması və sonradan şəklini dəyişməsi kimi ümumi bir problemdə cəmlənir.
Psixoanalitik feminizmin əsas çatışmazlıqları onun universalizm iddiasında olmasından, qadın subordinasiyasının mədəni-tarixi, sosial-mədəni və siyasi-iqtisadi formalaşma şəraitinə məhəl qoymamasından ibarətdir. Feminist ideologiyasının digər istiqamətlərindən fərqli olaraq, feminist psixoanaliz ayrıca feminist ictimai hərəkatı (Fransada «Psixoanaliz və siyasət» qrupu istisna olmaqla) üçün əsas rolunu oynamadı. Eyni zamanda psixoanalizin feminist şərhi feminizmdən 80-90-cı illərin postmodernist konsepsiyalarına keçid üçün nəzəri əhəmiyyətə malik idi. Feminizmin yuxarıda araşdırdığımız təhlili göstərir ki, rəngarəng nəzəri istiqamətlərinə və ayrı-ayrı ictimai-siyasi hərəkatlar şəklindəki praktiki ifadə formalarına baxmayaraq, o, qadın bərabərsizliyi problemini əsaslı surətdə həll edə bilmədi. İlk növbədə bu, feminizmin feminist araşdırmaları prosesində müəyyyən edilmiş, öz sosial tərkibinə görə qeyri-həmcins və təbəqələşmiş olan bütün qadın əhalisinin maraqlarını əks etdirmək kimi obyektiv bacarıqsızlığı ilə ilə izah olunur. Müasir cəmiyyət onunla səciyyələnir ki, şəxsiyyətin eyniliyi və buna müvafiq olaraq həmin şəxsiyyətin cəmiyyətdə tutduğu yer bu və ya başqa cinsə aidliyindən savayı həm də və hər şeydən əvvəl onun təhsil səviyyəsi, ixtisası, əməyin mövcud bölgü sistemindəki yeri, maddi rifah səviyyəsi, hakimiyyətə yaxınlığı, sinfi və etnik mənşəyi, ailə vəziyyəti, hansı dinə etiqad etməsi və başqa amillərlə, həmçinin həmin amillərin qarşılıqlı əlaqəsi və onların sosial sabitliyə təsir xüsusiyyəti ilə müəyyən olunur. Feminizm isə həmin xüsusiyyətləri hərtərəfli təhlil etmək və nəzərə almaq üçün elmi alət təklif edə bilmədi. Bununla belə feminist tədqiqatların obyektiv gedişi və qadın bərabərsizliyi problemində feminist təhlilin tətbiqi «qender» adlanan elmi kateqoriyanın yaranması və bununla əlaqədar elmi tədqiqatın müstəqil bir sahəsi olan qender araşdırmalarının meydana çıxmasına səbəb oldu. Məhz qender araşdırmaları qadın probleminin feminist təhlilindəki ziddiyyətləri həll etməli və onun çatışmazlıqlarını aradan qaldırmalı idi. Elmi təhlil kateqoriyası olaraq qender, birincisi, qadının cəmiyyətdəki vəziyyətindən doğan çoxsaylı sosiomədəni fərqləri, ikincisi isə onların mədəniyyətdən çıxarılma məntiqini açmalı və izah etməli idi. «Qender» anlayışı bioloji və sosial cinslər arasındakı fərqin dərk olunması nəticəsində yaranmışdır. Bioloji cins (ingilis dilində «sex») insanların anatomik-bioloji xüsusiyyətlərinin (əsasən reproduktiv sistemdə) toplusudur ki, onun əsasında insanlar bir-birini kişi və qadın olaraq eyniləşdirir. Bu anlayışı təkcə kişi ilə qadın arasındakı bilavasitə bioloji fərqdən doğan xarakteristikaya aid etmək lazımdır. Sosioloji cinsə (ingiliscə «qender») bir növ cəmiyyətin fizioloji reallıq üzərində qurduğu mürəkkəb sosiomədəni konstrukt kimi yanaşmaq gərəkdir. Bu məhfum (qender) mürəkkəb sosiomədəni prosesi əks etdirir ki, onun hüdudları çərçivəsində kişi və qadının cəmiyyətdə rolundakı, müvafiq davranış növündəki, «kişi» və «qadın» arasındakı mental və emosional xarakteristikalardakı fərqlər və, nəhayət, həmin prosesin bilavasitə nəticəsi – qenderin sosial konstruktur həyata keçirilir. Belə yanaşmada qender kişi və qadın arasında sosial münasibətin təşkil modeli kimi çıxış edir və təkcə ailədəki şəxsiyyətlərarası ünsiyyəti deyil, həm də cəmiyyətin digər sosial institutlarındakı ayrı- ayrı əlaqə və təsirləri əks etdirir. Bu, qenderi cəmiyyətin sosial sistemini nizamlayan ən mühüm sosial struktur göstəricilərindən biri olaraq nəzərdən keçirməyə imkan verir. Cins əlamətinə əsaslanan sosial struktur fərdi səviyyədə qender şüurunun sosial yenidən istehsalının fəal iştirakı ilə dəstəklənir. Həmin prosesdə mühüm rolu hökmranlıq və hakimiyyət münasibətləri oynayır. Məhz onlar cəmiyyətdə qender bərabərsizliyinin özünəməxsus büruzə forması və eyni zamanda şəxsiyyətin, və ilk növbədə qadının əzilməsinin səbəbi rolunda çıxış edir. Patriarxat cəmiyyətdə «kişi» və «qadın» rollarının, ixtisaslarının, məşğuliyyətlərinin və xarakterin xüsusiyyətləri ilə bağlı sabit anlayışlar sistemi mövcuddur. Bu zaman nəyin «kişi»yə, nəyinsə «qadın»a aid olduğu barədə müəyyən cərgəli, sabit təsəvvürlər meydana çıxır. Bunun əsasında kişi və qadın arasında sosial funksiyalar bölünür, həmçinin fərdlərin davranışında müəyyən cinsi
rolun yerinə yetirilməsini bildirən normalaşma sistemi qurulur. Həm kişi, həm də qadın cəmiyyətdə onun müəyyənləşmiş rolunun gözlənildiyi obyektə çevrilir. «Bu mənada kişi və ya qadın olmaq heç də müəyyən təbii keyfiyyətlərə malik olmaq yox, bu ya digər sosiocins rolunun yerinə yetirilməsi deməkdir» (Feminizm: perspektivı soüialğnoqo znaniə. M., 1992). Üstəlik «cinslə əlaqəsi olmayan bir çox fenomenlər (təbiət və mədəniyyət, həssaslıq və rasionallıq, ilahi və dünyəvi, mənəvi və cismani) müəyyən mədəni-simvolik cərgədən sonra «kişi» və «qadın»lıqla eyniləşdirilir və beləliklə həmin cütlüklərin içərisində özünəməxsus iyerarxiya yaranır» (Klimenkova Q.A. Filosofskie problemı neofeminizma 70-x.// Voprosı filosofii, № 2, 1989). Bu zaman «kişi»yə aid olanlar üstün kimi müəyyən edilir. Ümumbəşəri normativ «kişi»yə aid kimi qəbul edilir, normadan kənarlaşma onun neqativ şəkillərində isə «qadın»a aid edilir. Müasir mədəniyyətdə androsentrizmin təqdim etdiyi «kişi» və «qadın»lığın xarakteristikaları assimmetrikdir və cinsi-rol münasibətlərinin nisbətən sabit qavrayış stereotipləri sistemini yaradır. Qender stereotipi deyərkən «davranış modelləri və «kişi» və «qadın» barədəki anlayışlara müvafiq olan xarakterik əlamətlər haqda standartlaşdırılmış təsəvvürlər» nəzərdə tutulur (Voronina S., Klimenkova T. Qender i kulğtura.// Jenşina i soüialğnaə politika (qendernıy aspekt), M., 1992). Qender stereotipləri insana ömrü boyu təsir göstərir. Ailə, uşaq bağçası, məktəb – bütün bu sosiallaşma institutları ənənəvi qender stereotiplərini tətbiq edir. Məktəb proqramları, ədəbi obrazlar, predmetlərin bölünmə sistemi, öyrədici proqramların mətni və bədii ifadə dili, müəllimlərin davranışı – ənənəvi məktəb təliminin bütün bu parametrləri qızları fəal şəxsi karyeraya münasibətdə ikinci plana keçməyə sövq edərək, qender stereotipləri assimmetriyasını formalaşdırmaqda davam edir. Valideynlərin oğulun və qızın tərbiyəsinə və təhsilinə baxışı da tam fərqlidir. Əgər oğlandan yüksək qiymət, sonradan təhsilini davam etdirmək və karyera pilləsi üzrə irəliləmək tələb edilirsə, məktəbdə qızın aldığı qiymətlərə səthi yanaşılır və orta səviyyəyə də qane olurlar. Qender rolları və stereotipləri problemi əməyin mövcud bölünmə sistemi ilə sıx surətdə bağlıdır. Əməyin cinsə görə bölümü və kişi və qadın əməyinin sosial əhəmiyyəti ilə bağlı ictimai qavrayış ona səbəb oldu ki, ikili əmək yükünə baxmayaraq, qadın öz əməyinin adekvat qiymətləndiriləcəyinə (nə maddi, nə də sosial münasibətdə) arxayın ola bilməz. Buna baxmayaraq müasir cəmiyyətin reallıqları əməyin bu cür bölümünə ciddi ehtiyacın olmasını inkar edir. Bir çox qadınlar ictimai istehsalda, ödənişli məşğulluq sahəsində iştirak edir, kişilər isə öz növbəsində əksər hallarda yeganə ailə dolandıran statusunu itirir. Dediklərimizə yekun vuraraq aşağıdakıları qeyd edə bilərik. Bir tərəfdən, feminist araşdırmaların məntiqi davamı olan, digər tərəfdən isə – bir sıra sosiomədəni proseslərə yeni baxış kontekstində sosial bərabərsizlik probleminin keyfiyyətcə və prinsipcə yeni həll mərhələsi olan qender araşdırmalarının meydana gəlməsi bir neçə səbəblə şərtlənir. Birincisi, qender nəzəriyyəsinin mühüm tərkib hissəsi olan sosial cins konsepsiyası insanda sosial başlanğıcı lazımi qədər səmərəli şəkildə tədqiq etmək və «kişi» və «qadın» rol toplusunun şərtlənmə dərəcəsini sosiumun xüsusiyyətləri ilə aşkar etmək imkanı verir. İkincisi, qender metodologiyası istehsalat və ailə sosial rollarının birləşməsindəki sosial-iqtisadi ziddiyyət mexanizmini açır, bu ziddiyyətin istiqamətini və həlli yollarını müəyyən edir, həmin prosesdə kişinin və qadının iştirak dərəcəsini ortalığa çıxarır. Üçüncüsü, qender nəzəriyyəsinin yaranması cəmiyyətdə o fikrin tədricən formalaşması ilə bağlıdır ki, sosial siyasətdə qadına qarşı proteksionizmin feminizmdə mühüm nailiyyət olaraq müasir şəraitdə onun qeyri-bərabər vəziyyətinin guya aradan qaldırıldığını göstərir və mahiyyətcə qadına qarşı həmişə qeyri-obyektiv münasibət yaradır. Bununla bağlı olaraq sosial bərabər imkan mühitinin formalaşması üçün şəraitin yaradılmasına yönələn yeni siyasətin nəzəri-metodoloji əsaslarının işlənməsi vacibliyi duyulur. Dördüncüsü, qender araşdırmaları obyektiv olaraq əsas qayəsi hər bir şəxsin
süverenliyi və bərabərhüquqlu inkişafı olan ictimai həyatın bütün dünyada demokratikləşməsi və humanistləşdirilməsi meyli ilə birləşir. Prinsipcə yeni olan bu nəzəriyyənin əhəmiyyəti hər şeydən əvvəl insan cəmiyyətinin bütün nümayəndələrinin harmonik yaşaması üçün əlverişli şəraitin yaranması yollarının elmi axtarışında və əsaslandırılmasındadır. İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI 1. Əli Seyidabas oqlu, Rəna Seyidrza qızı. Qender tadqiqatları./Cəmiyyətdə cinslərin sosial rolları və qarşılıqlı munasibətinin bəzi fəlsəfi problemləri.- B., 1999 2. Здравомыслова Е., Темкина А. Социальное конструирование гендера как феминистская теория. - В кн.: Женщина. Гендер. Культура./Под ред. З.А.Хоткина. - М., 1899 3. Клименкова Т.А. Философские проблемы неофеминизма 70-х г. // Вопросы философии. № 2, 1989 4. Машика Т.В. Занятость женщин и материнство. – М., 1989 5. Пол женщины. /Сборник статей по гендерным исследованиям. Под ред . С . Шакировой, М. Сеитовой . - Алматы , 2000 6. Феминизм и гендерные исследования, /Хрестоматия. Под ред. В. И. Успенской. - Тверь, 1999 7. Феминизм: перспективы социального знания. – М., 1992 8. Шаповаленко М. Теория и практика политической деятельности феминизма. /Теория и история феминизма. Курс лекций. Под ред. И.Жеребкиной. - Харьков, 1996 9. Эллиот П., Мендел Н. Теория феминизма. /Гендерные исследования: феминистская методология в социальных науках. Под ред. И.Жеребкиной.- Харьков, 1998 10. Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства. /Маркс К., Энгельс Ф. Собр. соч., т. 21. Yüklə 74,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|