Mövzu qenderdə ƏMƏk hüquqlarinin müdafiƏSİ
Yüklə 144,17 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Mövzu 8. QENDERDƏ ƏMƏK HÜQUQLARININ MÜDAFİƏSİ 1. Əmək hüququ anlayışı. 2. Əmək hüquqlarının müdafiəsi sahəsində qanunvericiliyin inkişaf tarixi. 3. Əmək hüquqlarının qorunması. 1. Əmək hüququ insana anadangəlmə məxsus olan insan hüquqlarının ayrılmaz hissəsidir. Əmək insanın özünü yaratmışdır. Layiqli yaşamaq və öz ehtiyaclarını ödəmək, arzu və istəklərini həyata keçirmək, ailə yaratmaq, uşaq böyüdüb tərbiyə etmək, cəmiyyətə xeyirli olmaq, təbiətlə həmahəng yaşamaq üçün insan gərək əməklə məşğul olsun. Bütün tarix boyu bəşəriyyət heç bir fərqindən asılı olmayaraq insanların bərabər əmək hüququ uğrunda mübarizə aparıb. Konstitusiya ilə yanaşı, insanın əmək fəaliyyəti hüququ (Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında bu hüquq 35-ci Maddədə təsbit olunub) əmək qanunvericiliyin normaları ilə tənzimlənir. Əmək qanunvericiliyi normaları ilə əməyin tətbiq olunduğu sahədə işçinin işəgötürəndə olan əmək münasibətləri tənzimlənir ki, bu zaman işçilərin əmək prosesində iştirakı onların bu və ya digər təşkilatda (işəgötürəndə) birgə fəaliyyəti sayılır, yəni əməyin tənzimlənməsi obyekti kimi canlı əmək, onun şərtləri və ödəniş haqqı çıxış edir. İqtisadiyyatın bazar təşkilinə keçid – bazar münasibətlərinin əmək sahəsinə yayılmasına, fəhlə əməyi bazarının (əmək bazarının) yaranmasına, muzdlu əməyin tanınmasına və muzdlu işçilərlə yanaşı eyni zamanda bu və ya digər cəmiyyətlərin, birliklərin, və s. təşkilatların iştirakçıları olan başqa işçilərin meydana çıxmasına səbəb oldu. Əmək hüququ normaları ilə mülkiyyət və təşkilati – hüquqi formasından asılı olmayaraq istənilən müəssisə, təsisat və təşkilatda əmək müqaviləsi (kontraktı) əsasında çalışan bütün işçilərin, o cümlədən səhmdarların, orta təsərrüfat və cəmiyyətlərin üzvü olan digər müqavilə iştirakçılarının əmək münasibətləri tənzimlənir. Əmək münasibətləri müxtəlif gücə və təsir dairəsinə malik olan normativ aktlarla nizamlanır. Azərbaycanda əmək hüququnu təsbit edən əsas hüquqi akt 12 noyabr 1995-ci ildə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasıdır. Konstitusiya ölkənin hər bir vətəndaşına əmək hüququna, fəaliyyət növü və ixtisa seçimi hüququna təminatı verir. Məcburi əmək qadağan olunur. Hər kəsə təhlükəsizlik və gigiyena tələblərinə cavab verən iş şəraiti, əməyin heç bir ayrı-seçkilik olmadan ödənməsi, işsizlikdən müdafiə təminatı verilir. Fərdi və kollektiv mübahisələrin qanun çərçivəsində həllinə, haqlı tətillərə icazə verilir. Əmək münasibətlərinin tənzimlənməsində Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (BƏT) qəbul etdiyi konvensiyaların, beynəlxalq pakt və xartiyalarda əksini tapmış və insanın əmək hüquqlarının müdafiəsinə yönəlmiş digər standartların müdafiəsinə yönəlmitşdilər standartların böyük əhəmiyyəti vardır. Bu sahədə Azərbaycanda Konstitusiya ilə yanaşı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanları, Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamları, Əhalinin Əmək və Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin normativ aktları mühüm rol oynayır. Əmək münasibətlərini tənzimlənən hüquqi aktlar cərgəsində kollektiv müqavilə xüsusilə fərqlənir. Hüquqi akt qüvvəsi daşıyan bu növ müqavilə işəgötürənlə işçi arasında, yəni mülkiyyət formasından asılı olmayaraq idarə, müəssisə, firma, filial və nümayəndəliklərə daxil olan bütün işçi kollektivinin birgə iclasında (konfransında) bağlanan əmək müqaviləsidir. Əmək münasibətləri hüquqi cəhətdən əmək qanunvericiliyi ilə, real həyatda isə iştirakçıları işçi və işəgötürən olan əmək – hüquq münasibətləri ilə tənzimlənir.
2. Hazırki dövrdə qadının iqtisadiyyatda rolu mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Demək olar ki, dünyanın bütün regionlarında fəhlə qüvvəsinin ümumi sayında qadınların payı artır. Könüllü yaxud iqtisadi zərurətdən irəli gələrək, qadınlar daha çox tam məşğul olan zəhmətkeşlər cərgəsinə keçir, bütün əmək qabiliyyətli yaş həddi boyunca iqtisadi aktivliyini qoruyub saxlayırlar. Qeyd olunmalıdır ki, bütün dünya əhalisinin 45%-ni əmək bacarıqlı yaş həddinə (15-64 yaş) daxil olanlar təşkil edir. Azərbaycanda bu göstərici orta dünya göstəricisinə yaxındır. Əgər 1991-ci ildə istehsalatda 42,8% təşkil edirdisə, bu rəqəm 2000-ci ildə 49% olmuşdur. Qadınların daha çox məşğul olduqları sahələr səhiyyə, idman və sosial sahələr (70%), təhsil və mədəniyyət (68%), bank və sığorta (46%), elm (45%), rabitə (43%), sənaye (42%) sahələridir. Yuxarıda göstərildiyi kimi, müəyyən səbəblər üzündən qadınlar cəmiyyətin iqtisadi cəhətdən aktiv üzvləri olmağa çalışırlar. Onu da inkar etmək olmaz ki, bu məqsədə çatmaqda və onların ailə və əmək sahələrində vəzifələrini daha səmərəli icra etmələrində əmək qanunvericiliyi böyük rol oynayır. Bununla əlaqədar əmək qanunvericiliyinin qender aspekti ilə bağlılıqda son bir əsrdə necə inkişaf etdiyini nəzərdən keçirək. Qeyd edək ki, ilk konstitusiyalarda hər hansı bir cinsin üstünlükləri təsbit edilmirdi, əmək qanunvericiliyi də cinsləri fərqləndirmirdi. Məsələn, XKS-in «Səkkiz saatlıq iş günü haqqında» qərarı (1917) 17 yaşına qədər olan kişilərin və qadınların gecə işinə cəlb olunmasını qadağan edirdi. 1918-ci ildə qəbul olunmuş «Sovet müəssisələrində fəhlə və qulluqçuların əmək haqqı barədə» Dekreti cinsindən asılı olmayaraq yaşlı fəhləyə vahid minimal əmək haqqı təyin edirdi. Bununla belə bəzi sahələrdə, məsələn, doğumla əlaqədar, qadınların müdafiəsi nəzərə alınırdı. Bunu XKS 1917-ci ildə «Məzuniyyətlər haqqında» qəbul etdiyi qərardan görmək olar. Bu qərar əsasən hamiləlik və doğuşla bağlı qadın 16 həftəlik ödənişli məzuniyyət hüququ verilirdi. 1920-ci illərin əmək məcəlləsi qadın əməyini tənzimləmək məqsədilə artıq normalar sistemi nəzərdə tuturdu. Bunlara aid idi: - əmək mükəlləfiyyətinə cəlb olunmuş 45 yaşlı kişilərə 40 yaşını ötmüş qadınlara, hamiləlik dövrü və doğuşdan sonra 8 həftə müddəti üçün qadınlara, südəmər uşağı olan qadınlara güzəştlər; - qadın əməyinin xüsusilə ağır və zərərli sahələrə cəlb olunmasına qadağan; - hamilə qadınların (5-ci aydan başlamış onlar doğuşqabağı və doğuşdan sonra 56 gün işdən azad olunurdular) onların icazəsi olmadan ezamiyyətə göndərməyə qadağan; - əvvəlki əmək haqqını saxlamaqla həmilə qadınları daha yüngül işə keçirilməsinə dair güzəştlər; - uşaq əmizdirən qadınlara əlavə fasilələrin verilməsi güzəşti.
Nəzərdə tutulurdu ki, ev köləliyindən xilas olmuş kişilər və qadınlar eyni hüquqlara sahib olmalıdırlar. Bərabərliyə nail olmaq üçün XƏK (Xalq Əmək Komissarlığı), ÜMHİŞ və ÜXİŞ qərarı ştatların ixtisarı zamanı qadınların işdən azad olunmasına kvota müəyyən etmiş, hamilə qadınlar və 1 yaşa qədər uşağı olan qadınların sayı 2,5 milyon nəfər idisə, 1931-ci ildə bu rəqəm 3,1 milyon təşkil edirdi. Kişi işində çalışan qadınların da sayı artmışdı. Lakin 1932-ci ildə qadın əməyini bir çox sahələrdə qadaqan edən Peşə Siyahısı qüvvəyə mindi. Bu andan başlamış qender inkişafında dissimilyasiya indeksi artmağa (hər 10 ildə 2-3 bənd) başladı. 1936-cı ilin SSRİ Konstitusiyası qadınlara kişilərlə bərabər hüquqlar təsbit etdi, o cümlədən əmək, istirahət və digər həyat sahələrində. Bu normalar 1977-ci ilin Konstitusiyasında da qüvvəsini saxladı.
1978-ci ildə qadınların peşə hazırlığını artırmağa yönəlmiş qərarlar qəbul olundu. 1981-ci ildə 12 yaşınadək 2 və çoxuşağı olan qadınlara 3-günlük əlavə məzuniyyət, 1- yaşa çatmamış uşağa qulluq üçün qismən ödənilən məzuniyyət təyin edildi. 1989-cu ildə bu norma 1,5 yaşlı uşağı olan qadınlara aid edildi. 1970-80-ci illərdə qadının əmək sahəsində məşğulluğuna dair qanunvericilik aktlarının qəbul olunması beynəlxalq qanunvericilik normalarının Azərbaycan qanunvericiliyinə şamil edilməsinin birbaşa nəticəsi idi. Azərbaycan Respublikası 1992-ci ildən Beynəlxalq Əmək Təşkilatının üzvü olmaqla, özündə qadın əməyi və məşğulluğu sahəsində hüquqi normaları əks etdirən bir sıra BƏT Konvensiyalarına qoşulmuşdur. «Bərabər əməyə görə kişilərin və qadınların bərabər mükafatlandırılması haqqında», «Əmək və məşğulluq sahəsində ayrı-seçkiliyin ləğvi haqqında», «Qaldırıcı işlərdə və hər hansı şaxta işində qadın əməyinin qadağan olunması haqqında» Konvensiyalar bu qəbildəndir.
3. Əmək həyatının bütün sahələrində kişilərlə bərabər hüquqlara malik olan qadınlar, eyni zamanda Konstitusiyanın və Əmək qanunvericiliyinin onlara verdiyi hüquqlardan tam həcmdə istifadə etmələri üçün xüsusi tədbirlər ehtiyac duyurlar. Bu növ tədbirlər Azərbaycan Respublikasının Əmək Qanunları Məcəlləsində əksini tapmışdır. Belə ki, qanun (ƏQK, m. 173) qadına kişi ilə bərabər əmək hüququ verməklə belə istisna verir ki, hamiləliklə və ya uşağa qulluqla bağlı qadının işə qəbulundan imtina edilməsi qadağan olunur. Bu norma onunla əlaqədar yeridilmişdir ki, bəzi işəgötürülənlər həmin vəziyyətdə olan qadınları işə götürməkdən (güzəştləri verməmək üçün) imtina edirlər. Qanunun elə həmin maddəsi 3 yaşa qədər uşağa baxmaq üçün məzuniyyət hüququndan istifadə edən qadınların işdən azad edilməsini də (müəssisə ləğv olunduğu hal istisna olmaqla) qadağan edir. Bu hallarda qadın işə düzəldilməlidir. Qanuna görə (ƏQK, m. 176-177) hamilə və 8 yaşına çatmamış uşaqları olan qadınların gecə, işdən sonra, bayram və bazar günlərində işə cəlb edilməsi, məzuniyyətə göndərilməsi yolverilməzdir. Eyni yaşlı uşağı olan və ailə üzvlərindən biri ya uşağı əlil olan qadınlara onlara qulluq etmək üçün müəssisə yarımçıq iş günü ya iş həftəsi müəyyən etməlidir (ƏQK, m. 54). ƏQK-nin 181-ci maddəsi qadınlara hamiləliyə və uşağa qulluğa görə məzuniyyət verilməsini müəyyən edir. Bu maddələ hamililiyə və uşağa qulluğa görə məzuniyyət verilməsini müəyyən edir. Bu maddə ilə hamiləliyə və uşağa qulluğa görə 56 təqvim günü doğuşdan qabaq və 56 təqvim günü doğuşdan sonra məzuniyyət verilməlidir, qeyri-normal doğuşlarda və ya 2 və daha artıq uşaq doğduqda qadına doğuşdan sonra 70 təqvim günü müddətində məzuniyyət verilir. Bundan sonra qadın istədiyindən asılı olaraq işə çıxmaq, yaxud uşağın 3 yaşı tamam olanadək yenə də eyni qismən ödənilən və dövləit sığortası ilə müavinətlə təmin olunan məzuniyyət götürə bilər. Dövlət uşağı olan aztəminatlı ailələrə, tək analara, atası aliment ödənişdən gizlənən uşaqların analarına sosial yardımı da öz üzərinə götürür. Hazırda valideyni olmayan uşaqların evladlığa götürülməsi institutu geniş yayılmışdır. Evladlığa uşaq götürmüş ananın sosial təminatını, həyata keçirmək üçün Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi bu qadınlara doğan qadın statusu və bundan irəli gələn yuxarıdakı güzəştləri təyin edir. Hamilə qadınlara növbəti məzuniyyət onların xahişi ilə hamiləlik və doğuş müddəti ilə uyğunlaşdırılır ki, bununla qadın istirahət üçün daha çox vaxt əldə edə bilsin. İşləyən hamilə qadınlara bütün hamiləlik dövründə hər 3 saatdan bir 30 dəqiqəlik ödənişli tənəffüs verilir, süni qidalanmada bu müddət 1 ilə kimi uzadılır. İşləyən və 2 və daha artıq uşağı olan qadınlara uşaqlar 12 yaşa çatanadək hər il 3 günlük ödənişli əlavə məzuniyyət , bundan sonra qadının arzusu ilə daha 2 həftəlik ödənişsiz məzuniyyət verilir. Bununla qanunverici qadınlara öz uşaqlarını bağa, kəndə və ya digər sağlamlıq yerlərinə aparmaq üçün şərait yaradır. Qadın maraqları keşiyində təkcə qanunvericilik deyil, həm də həmkarlar təşkilatları, əhalinin Əmək və Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, Ədliyyə Nazirliyi, Xalq Məhkəmələri, respublika qadın hərəkatı kimi orqanlar dururlar. Respublikada xüsusi mülkiyyət inkişaf etdikcə daha çox qadınlar sahibkarlıq fəaliyyətinə cəlb olunacaqdır. Bu sahədə qanunvericilik bazası müvafiq siyasət çərçivəsində inkişaf edəcək, daha da təkmilləşdiriləcəkdir. Əmək qanunvericiliyinin (o cümlədən qadınlar haqqında) icrasına dövlət nəzarətini təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanə ilə Əhalinin Əmək və Sosial Müdafiəsi nazirliyinin tərkibində Dövlət Əmək İnspeksiyası yaradılmışdır. Respublika əmək və sosial qanunvericiliyinin müvafiq Avropa qanunvericiliyinin tələblərinə uyğunlaşdırmaq məqsədilə Azərbaycan Respublikası, 24 yanvar 2001-ci ildə Avropa Şurasına qəbul edildiyi zaman öhdəsinə götürdüyü kimi, 2004-cü ildən gec olmayaraq Avropa Sosial Xartiyasına qoşulacaq, əimək münasibətlərində kişi və qadın bərabərliyinin tam təmin olunmasında daha bir addım atacaqdır.
1. Конституция Азербайджанской Республики. – Б., 1995 2. Трудовой кодекс Азербайджанской Республики. – Б., 1999 3. Нормотворческая деятельность МОТ в эпоху глобализации. Доклад генерального директора; Международное Бюро Труда, Женева, 1992 4. Мамедова Т. «Гендерные аспекты повышения эффективности трудового законодательства», Материалы научно-практической конференции «Теоретико-Методологические аспекты проблем гендерного обучения в системе высшего образования». – Б., 2002 Расулбекова Н. «Защита трудовых прав женщин», Гендер: гадын вя щцгуг. – Б., 1998-жи ил. Document Outline
Yüklə 144,17 Kb. Dostları ilə paylaş:
|