2.Sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqlar və dizontogenez
-
Dizontegenezin psixoloji parametirləri: Viqotski normal və anomal ontogenezin
öyrənilməsində bioloji və sosial-psixoloji inkişaf yolunu əsas hesab edir.
V.V.Lebidinskli bu nəzəriyyəyə əsaslanaraq dizontogenezi xarakterizə edən 4 əsas
patopsixoloji parametr müəyyən etmişdir:
I parametr: bu parametr pozulmanın funksional lokallaşması ilə bağlıdır.
Müşahidə edilən qüsur ya fərqli xarakter daşıyıb qavrayış, davranış və nitq
funksiyalarının zədəsinin nəticəsidir, yada ki, ümumi olub, beyinin qabıq və
qabıqaltı strukturlarının tənzimləyici funksiyalarının pozulması nəticəsi kimi qeyd
edilir.
II parametr: pozulma və ya zədənin vaxtı ilə əlaqədardır. L.S.Viqostki qeyd
edir ki, zədə nə qədər tez yaş dövründə alınarsa, inkişafdan qalma bir o qədər dərin
olur. Yəni, sinir sistemlərinin aldığı zədə vaxtından asılı çolaraq anomal psixi
inkişaf dəyişik xarakter daşıyır. Psixi funksiyalar zərərli təsirə məruz qaldıqda
tənəzzülə uğrayır ki, bu da senzitiv dövrdə olur. Eyni zamanda bu vaxt yalnız
sensitiv dövrdə olan funksiyalar deyil, həm də möhkəmlənmiş funksiyalar
tənəzzül edir.
İlkin və ikincili dərəcəli qüsurların qarşılıqlı təsirini əks etdirir. Qüsurun
sistemli qurulması ideyasına əsasən L.S.Viqostki anomal psixi inkişafda 2 qrup
simptom ayırır:
1. Xəstəliyin bioloji xarakterindən irəli gələn pozulmalar
2. I qrup simptomların nəticəsində anomal sosial-inkişaf prosesində yaranan
simptomlar. Zədə zamanı sensitiv inkişaf mərhələsində olan funksiyalar ikinci
dərəcəli inkişafdan qalmaya məruz qalır.
IV parametr isə funksiyaların qarşılıqlı pozulması ilə əlaqədardır. Normal
dizontogenezdə funksiyaların 3 tipini ayırırlar:
1. Funksiyaların müvəqqəti sərbəstliyi;
2. Assosiativ əlaqələr;
3. Ierarxik əlaqələr.
Funksiyaların müvəqqəti sərbəstliyi ontogenezin erkən mərhələləri üçün
xarakterikdir. L.S.Viqotski qeyd edir ki, 2 yaşa qədər uşaqlarda təfəkkür və nitqin
inkişafı ayrı-ayrılıqda sərbəst gedir. Həmçinin o qeyd edir ki, erkən formalaşan
nitqin fonetik və məna kəsb edən tərəfləri sərbəst inkişaf edir.
Assosiativ əlaqə də erkən ontogenezdə müşahidə edilir. Bu zaman bir-
birindən fərqlənən, müxtəlif modallı hissiyat təəssüratları zaman-məkan yaxınlığı
parametrinə əsasən birləşib əlaqədə olurlar.
İerarxik tipdə olan psixi funskiyalar get-gedə mürəkkəbləşən əşyavi fəaliyyət
və ünsiyyət zamanı formalaşır. Ierarxik tip qarşılıqlı təsir zamanı müəyyən
plastiklik müşahidə olunur. Bu tip qarşılıqlı təsirlər uyğun olaraq, müxtəlif
funksiyaların formalaşmasında müxtəlif vaxt və məkan parametrlərinə əsasən bir
inkişafın digərini qabaqlama prinsipinə əsasən həyata keçirilir.
Anomaliyalı uşaqların emosional sferalarına nəzər salarkən, onların çox
aqressiv, tez qıcıqlanan, sərbəstliyi daha üstün tutan davranışa malik olduğunu
görmək olar.
Xüsusilə nevrozlu uşaqlarda emosional sferada kəskin dəyişmələr müşahidə
olunur. Əhval-ruhiyyənnin tez-tez müsbət, yada mənfi tərəfə yönəlməsi,
emosiyaların oyanıqlığı üstünlük təşkil edir. Anomaliyalı uşaqlar bu cür inkişafa
gətirib çıxaran səbələrə görə müxtəlif tip emosional pozuntular formasında olan
davranış nümayiş etdirirlər.
Əlilliyin və sağlamlıq imkanlarının məhdudluğunun müəyyən olunması
meyarlarına dair Əsasnamənin təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası
Nazirlər kabinetinin əliliyin meyarları aşağıdakı təsbit edilmişdir:
Birinci dərəcə əlillik: xəstəlik, travma və ya anadangəlmə qüsurlar
nəticəsində orqanizmin həyat fəaliyyətinin (təhsilalma, ünsiyyət, sosial
uyğunlaşma, öz davranışına nəzarətetmə, hərəkətetmə, özünə xidmətetmə, əmək
fəaliyyəti) elə kəskin məhdudlaşması hallarında təyin edilir ki, həmin xəstənin
kənar şəxsin yardım və ya qulluğuna daimi ehtiyacı olsun. Qüsurların və ya
funksiya pozuntularının xüsusi vasitələrlə kompensasiya olunduğu hallarda əlil
şəxs xüsusi əmək şəraiti yardılmış istehsalatda, yaxud evdə müxtəlif növ işlərlə
işləyə bilər.
İkinci dərəcə əlillik: xəstəlik, travma və ya anadangəlmə qüsurlar nəticəsində
orqanizmin həyat fəaliyyətinin (təhsilalma, ünsiyyət, uyğunlaşma, öz davranışına
nəzarətetmə, hərəkətetmə, özünə xidmətetmə, əmək fəaliyyəti) elə kəskin
məhdudlaşması və ya əmək fəaliyyətinin mümkün olmaması hallarında təyin edilir
ki, həmin xəstənin kənar şəxsin yardım və ya qulluğuna ehtiyacı olmasın.
Üçüncü dərəcəli əlillik: xəstəlik, travma və ya anadangəlmə qüsurlar
nəticəsində orqanizmin həyat fəaliyyətinin (ünsiyyət, sosial uyğunlaşma, hərəkət,
əmək fəaliyyəti) məhdudlaşması hallarında təyin edilir. Əmək fəaliyyətinin
məhdudlaşması məfhumunda görüləcək işin həcmi ilə bərabər, ixtisasın enməsi,
anatomik qüsur nəticəsində professional əməyin çətinləşməsi də nəzərdə tutulur.
N.M.Belkova qeyd edir ki, “Əlil” anlayışına münasibətdə müasir dövrdə
formalaşmış aşağıdakı yanaşmaları fərqləndirmək lazımdır:
1.) Tibbi yanaşma;
2.) Əmək yanaşması-insanın iş əldə etmək və əmək fəaliyyətini həyata
keçirmək imkanı;
3.) Sosial yanaşma- məhdudlaşmış həyat fəaliyyətinə cəmiyyət tərəfindən
dəstək verilməsi.
Sağlam yenidoğulmuş uşaq-doğulduqdan sonra hər hansı bir tibbi
müdaxiləyə ehtiyacı olmayan və yaxşı həyat qabiliyyətini saxlayan uşaqdır. Amma
uşaq doğulan gündən etibarən onun müşahidə prosesi başlanılır. Bu doğulandan ilk
1 il müddətində hər ay müddətində, 2-ci ildə 3 aydan bir, 6 yaşına kimi isə hər ildə
2 dəfə olmaqla rutin müayinələr aparılmalıdır.
Sağlamlıq imkanı məhdud 18 yaşınadək uşaq – orqanizmin ümumi
inkişafının pozulmasına səbəb olan müxtəlif əqli, ruhi, fiziki qüsurlar və xəstəliklər
nəticəsində həyat fəaliyyəti məhdudlaşan, sosial yardıma və müdafiəyə ehtiyacı
olan uşaqdır. Şəxsin həyat fəaliyyətinin məhdudlaşması əlilin və sağlamlıq
imkanları məhdud uşağın özünəxidmət, hərəkət, səmtlənmək, ünsiyyət, öz
davranışına nəzarət, habelə təhsil almaq, əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaq
qabiliyyətini və ya imkanlarını tamamilə, yaxud qismən itirilməsində təzahür edir.
Diaqnozun vaxtında müəyyənləşdirilməməsi aşağıda göstərilənlərlə
nəticələnə bilər:
-Müalicənin gecikdirilməsi;
-Abilitasiya və reabilitasiya tədbirlərinin ləngidilməsi;
-Fərdin həyat fəaliyyətinin məhdudlaşması.
Mövzu 2.Uşaq psixopatologiyası
Plan:
Dostları ilə paylaş: |