Mövzusunda magistr disertasiyasi
Yüklə 0,7 Mb.
|
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ Əlyazması hüququnda Nəcəfov Rəşid Həmid oglu “Azərbaycanda bank sektorunun müasir inkişaf xüsusiyətləri” mövzusunda MAGİSTR DİSERTASİYASI İstiqamətin şifri və adı: İİM 060403 “Maliyyə” İxtisasın şifri və adı: İİM 0604031 “Bank işi” Elmi rəhbər: Magistr proqramin rəhbəri: prof.Məmmədov Z.F. dos. Rzayev R.M. Kafedra müdiri: i.e.d. Ələkbərov Ə. Ə. B A K I 2 0 1 6 M Ü N D Ə R İ C A T Səh GİRİŞ --------------------------------------------------------------------------- 3 Fəsil I. Bank fəaliyətinin nəzərikonseptual əsasları və iqtisadi əlaqələr sıstemində rolu.
aspektləri ----------------------------------------------------------------- 7
1.3. Müasir bank sısteminin xüsusiyətləri və onun Ölkəmizdə fəaliyət mexanizmi ------------------------------------------------------- 26 Fəsil II. Ölkəmizdə bank sektorunun mövcud durumunun təhlili və inkişafin əsas xüsusiyətləri. 2.1. Bank fəaliyətinin müasir vəziyətinin qiymətləndirilməsi ------------ 36 2.2. Bankların pasiv əməliyatlarin əsas xüsusiyətləri ----------------- 50 2.3. Bank sektorunun aktivləri və fəaliyətində meydana çıxan rısklər, bank nəzarəti və bank menecmentin təhlili --------------------- 59 Fəsil III. Müasir dövrdə Azərbaycanın bank sektorunun təkmiləşdirilməsi. 3.1. Bank fəaliyətinin dövlət tənzimlənməsində səmərəliliyin artırılması istiqamətləri --------------------------------------------- 78 3.2. Bank fəaliyətinin təkmiləşdirilməsi və onun inkişafı strategiyası --------------------------------------------------- 87 N Ə T İ C Ə --------------------------------------------------------------- 93 Ə D Ə B İ Y Y A T S İ Y A H I S I ----------------------------------- 95 РEЗЮМE SUMMARY REFERAT G İ R İ Ş Mövzunun aktualıgı: Bazar əlaqələri şəraitində bankların fəaliyətin inkişaf etdirilməsi və təkmilləşdirilməsi problemlərinin öyrənilməsi həmişəki kimi aktual mövzu olaraq qalmaqdadır. Yeni iqtisadi şəraitin tələblərinə müvafiq olaraq, aparılan iqtisadi islahatlar bank fəaliyətin daha da təkmiləşdirilməsini, onların yeni prinsiplər əsasında qurulmasını tələb edir. Aparılan islahatlar bank sısteminin sabitliyinin və dinamik inkişafin təmin edilməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Bankların səmərəli fəaliyəti bank sısteminin sabitliyi üçün mühüm əhəmiyətə malikdir. Məhz buna görə də, bazar əlaqələri şəraitində bankların fəaliyətin təkmiləşdirilməsi iqtisad elminin mərkəzi problemlərindən biri olub, onun nəzərimetodoloji və praktiki aspektlərini müəyən edən fundamental elmi tədqiqatların sıstemli şəkildə aparılmasını zəruri edir. Azərbaycan müstəqilik əldə etdikdən sonra bank fəaliyətinin təkmiləşdirilməsi həmişə diqət mərkəzində olmuşdur. ARnda iqtisadiyatın sabit və sürətli inkişafı bank sısteminin formalaşması, xüsusilə də kommersiya banklarin səmərəli fəaliyət göstərməsi ilə sıx baglıdır. Bankların ölkə iqtisadiyatin mühüm özəklərindən biri olması, fəaliyət çərçivəsinə görə kütləviliyi, onun işinin lisenziyalaşdırılması, təkmiləşdirilməsi və buna nəzarət edilməsi məsələləri dövlətin əsas funksiyalarından biridir. Müasir dövrdə bankların fəaliyət aktivliyinin genişləndirilməsinin prioritet istiqamətlərindən biri, qeyriənənəvi əməliyatların tətbiq edilməsi sayılmalıdır. Qeyriənənəvi bank əməliyatları dedikdə, bura digər maliyə kredit təşkilatlarin və ixtisaslaşdırılmış bankların fəaliyətlərində mövcud olan və bank fəaliyəti üçün klasik əməliyatlar hesab edilməyən əməliyatlar başa düşülür. Son dövrlər dünya bank təcrübəsində bankların əldə etdikləri gəlirlərdə qeyriənənəvi, xüsusilə də komisyonvasitəçilik əməliyatlarin xüsusi çəkisi artmaqdadır. Ümumiyətlə keçid iqtisadiyatlarında bank fəaliyətinin, eləcə də bank əməliyatlarin inkişaf etdirilməsində aşagıdakı amilər ön plana çəkilməlidir: – əsas diqət uzunmüdətli vəsaitlərin cəlb edilməsinə yönəldilməli; – bankın depozit və əmanət resurslarin məbləgi və müdətləri onun aktiv əməliyatlarına uygun gəlməli; – əlavə əməliyatlar, xidmətlər və qoyuluşların həcmini artırmaq üçün güzəştlər tətbiq edilməklə, depozit və əmanət əməliyatlarin spektri genişlənməli; – bank fəaliyətində aktiv və pasivlərin səmərəli idarə edilməsində xüsusi nəzarət sısteminin təkmiləşdirilməsi məqsədəuygun olmalıdır. 2015ci ildə 21 fevral və 21 dekabrda baş vermiş ikili devalvasiyalar və iqtisadiyatın dolarlaşması nəticəsində bank sektoru qismən də olsa ləngimə mərhələsinə və yenidən strukturulazasiya prosesinə qədəm qoymuşdur. Bank böhranı və bu cür tsiklik vəziyətlər baş vermiş bu dövr üçün Ölkəmizdə müasir bank sektorunun inkişaf xüsusiyətlərin öyrənilməsi və təkmiləşdirilmə istiqamətləri üzrə tədqiqat aparılması zərurəti mövzunun aktualıgını irəli sürür. Ona görə də bu mövzu uzun müdət öz aktualıgını saxlayacaqdır. Problemin öyrənilmə səviyəsi: Müasir bank sektorunun inkişaf xüsusiyətləri bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Bunlara misal olaraq, prof. Z.Məmmədovu, prof. M.Bagırovu, prof. E.Sadıqovu, dos. R.Rzayevi, dos. Z.İbrahimovu, dos. Z.Zeynalovu, dos. R.Bəşirovu, dos. R.Əsgərovanı və digərlərini göstərmək olar. Ancaq bu sahədə respublikamızın iqtisadçılarin elmi araşdırmalarını, problemin öyrənilmə səviyəsini yüksək qiymətləndirməklə bərabər qeyd etmək istərdik ki, bu əsərlərdə, tədqiqat işlərində kommersiya banklarımn kredit siyasətin keyfiyətini əhatə edən müasir problemləri öz əksini tapmamışdır. Bu da öz növbəsində təqdim olunan tədqiqat işinin aparılmasına zəmin yaratmışdır. Tədqiqatın məqsədi və vəzifələri. Burada əsas məqsəd ölkə iqtisadiyatin inkişafında bankların nə qədər mühüm rola malik oldugunu göstərməkdir. Ölkəmizdə bank sektorunun mövcud vəziyətini kompleks araşdırmaq və onun təkmiləşdirilməsinə dair elmi cəhətdən əsaslandırılmış təklif və tövsiyələr hazırlamaqdan ibarətdir. Tədqiqat obyekti və predmeti. Bu disertasiya işində tədqiqat obyekti bankların fəaliyəti və tədqiqat predmetini isə bank sektorunun təkamülü, inkişaf mərhələləri və onların təkmiləşdirilməsi, səmərəliyin qiymətləndirilməsi kimi məsələlərinin öyrənilməsi təşkil edir. Tədqiqatın informasıya bazası. AR qanun və sərəncamlarından,“ARnın Mərkəzi Bankı” Statistik bületendən,Maliyə Nazirliyinin məlumatlardan, Mərkəzi Bankın təlimat və hesabatlarından, mövzuya aid jurnal və bületenlərdən, Qlobal İnternet şəbəkəsinin informasiya resursları təşkil edir. Tədqiqat prosesi iqtisadi təhlil, müqayisə, məntiqi ümumiləşdirmə, statistika qruplaşdırma, iqtisadiriyazi və s.metodlardan istifadə edilmişdir. Tədqiqatın nəzərimetodoloji əsasları: Disertasiya işinin nəzəri və metodoloji əsasını İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatin korporativ idarəetmə prinsipləri Dünya Bankin və Beynəlxalq Maliyə Korporasiyalarin ölkədə apardıgı SNƏH hesabatları, ARnın Mərkəzi Bankin qanunvericilik aktları, AR Prezidentin və Mərkəzi Bankin banklar haqında qəbul etdiyi qanunlar iqtisadiyat, maliyə, və digər aidiyatı sahələrində qəbul etdikləri fərman, sərəncam, qərar və digər metodiki təlimatlardan ibarət normativ hüquqi aktlar, eləcə də banklar və maliyə sahəsində elmi faəliyətlə məşgul olan alimlərin bu sferada problemlərin təhlili və qiymətləndirilməsinə həsr olunmuş elmi əsərləri (monoqrafiya, disertasiya, avtoreferat, elmi məqalə), həmçinin azərbaycan, rus və ingilis dilərində olan digər iqtisadi ədəbiyatlar (kitab, dərslik, dərs vəsaitləri və s.) təşkil edir. Tədqiqatın elmi yeniliyi: İqtisadiyatda bank sektorunun fəaliyəti üzrə təhlilərin nəticəsi olaraq, mövcud olan problemlərin aradan qaldırılması üçün elmi praktiki tədqiqatlar aparılmış və elmi yeniliklər edilmişdir: 1) bank sektorunun əsas xüsusiyətləri və istiqamətləri araşdırılmışdır 2) Ölkəmizdə kommersiya bankların aktiv və pasiv əməliyatlarin mövcud vəziyəti araşdırılıb təhlil edilmiş 3) təkmiləşdirilməsi üçün təkliflər irəli sürülmüş, xarici təcrübələrin yerli banklarda tətbiqi məsələləri araşdırılmışdır. 4) bank menecmenti və bank auditinin təkmiləşdirilməsi üzrə təkliflər verilmişdir. 5) müasir bank sektorunda rısk menecmentin əsas metodları araşdırılmış və elmi fikirlər irəli sürülmüşdür. Tədqiqatın praktiki əhəmiyəti: ondan ibarətdir ki, onun əsas müdəalarından, əldə edilmiş nəticələrdən, irəli sürülmüş təklif və tövsiyələrdən istifadə olunması ARnda bank sısteminin dinamik və effektiv inkişafına və yeni yaranmış bank böhranı və dolarlaşma sindromundan yayınmasına əhəmiyətli təsir göstərəcəkdir. Tədqiqat işinin strukturu: Disertasiya işi giriş, 3 fəsil, nəticə və ədəbiyat siyahısı da daxil olmaqla 96 səhifədən ibarətdir. Disertasiya işində 4 cədvəl, 4 sxemdən istifadə olunmuşdur. Disertasiya işinin ilk fəsli “Bank fəaliyətin nəzərikonseptual əsasları və iqtisadi əlaqələr sıstemində rolu” adlanır. Bu fəsildə Bank fəaliyətinin iqtisadi əsasları, nəzəripraktiki aspektləri, müasir bank sısteminin xüsusiyətləri və onun Ölkəmizdə fəaliyət mexanizmi, bank sısteminin mahiyəti və onun təkamülündən danışılmış və tədqiq edilmişdir. İkinci fəsildə “Ölkəmizdə bank sektorunun mövcud durumunun təhlili və inkişafinin əsas xüsusiyətləri” mövzusu əhatə olunmuşdur. Fəslin tərkibində Bank fəaliyətinin müasir vəziyətin qiymətləndirilməsi, bankların pasiv əməliyatlarin əsas xüsusiyətləri, bank sektorunun aktivləri və fəaliyətində meydana çıxan rısklər, bank nəzarəti və bank menecmentin təhlili məsələləri öyrənilmişdir. Sonuncu fəsildə “Müasir dövrdə Azərbaycanın bank sektorunun təkmiləşdirilməsi” istiqamətləri müzakirə obyektinə çevrilmişdir. Bu fəsildə isə bank fəaliyətin təkmiləşdirilməsi və onun inkişafı strategiyası, bank fəaliyətinin dövlət tənzimlənməsində səmərəliliyin artırılması istiqamətləri araşdırılmışdır. FƏSİL I. Bank fəaliyyətin nəzərı-konseptual əsasları və iqtısadi əlaqələr sıstemində rolu.
aspektləri. Bankin mənşəyi haqında toplanan materyaların nəzərdən keçırilməsi şübhəsiz olaraq təhlil üçun böyük əhəmiyətə malikdir. Belə ki, məhz bu materialar bizi bankin mahiyətin açıqlanmasına yaxınlaşdırsa da, yenə də bu sahədə qaranlıq məqamlar hələ də qalmaqdadır. Bank idarələrin fəalyəti müxtəlifdir. Modern cəmiyətdə banklar əməliyatların müxtəlif növləri ilə məşgul olur. Onlar nəinki pul dövriyəsini və kredıt əlaqələrini təşkil olunur, eləcə də xalq təsərüfatmı maliyələşdirir, qiymətli kagızların alqısatqısını həyata keçirir, bəzi halarda isə vasitəçi sövdələşmələr qurur və əmlakm idarə olunması ilə məşgul olurlar. Kredıt idarələri qanunverici və xalq təsərrüffatı proqramlarin müzakirəsində iştirak olunur, məsləhətləşmələr aparır, statistikanı tərtib olunur, əlavə muəsisələrə malik olur. Ancaq bu amilərə əsasən banklarm səciyəvi məxsusiyətləri barədə deyil, onlarm çox funksiyalılıgı barədə yekun nəticəyə gəlmək mümkündür. Ona görə ki, onların fəalyətin bəzi növlərini qeyri təşkilatlar da yerinə yetirir. Bankin mahiyətin açıqlanmasma 2 tərəfdən: hüquqi və iqtisadi tərəfdən yanaşmaq mümkündür. Birinci halda «funksiyalar» və «bank əməliyatları» anlayışları ilkin əhəmiyətə malik olur. Burada söhbət qanunvericiliyə müvafıq olaraq müstəsna bank fəalyətinə aidiyatı olan funksiyalardan və əməliyatlardan golunur. Hüquqi tərəfin bütin vacibliyi ilə yanaşı bankm mahiyəti problemi açıq olaraq qalır. Ona görə ki,, bankm mahiyəti ilk növbədə nə qanunlar, nə normativ aktlar, nə də bankm yerinə yetirməli oldugu əməliyatlar ilə müəyən olunmur. Bankin mahiyətini müəyən edən təkcə işin iqtisadi tərəfidir. Bankm mahiyətin təhlili prosesində tarixi qanunuuygunluqları, sabit ənənəvi sövdələşmələri (əməliyatları, valyuta mübadiləsini, kredıtləşdirməni, hesablaşmaları qoruyaraq) nəzərə almaq lazımdır. Həmçin, iqtisadi konyuktura, ictımai inkişafın müəyən mərhələsin məxsusiyətləri ilə şərtləşdırilən cəhətləri ayırd etmək vacibdir. Ümumilikdə bankin mahiyətin istənilən qeyri təzahür kimi qavranması üçun, ilk növbədə bankm nə ilə məşgul olması, onun əvvəl və sonra hansı əməliyatları yerinə yetirməsi, hansı keyfiyətlərə malik olması kimi sualara cavab tapmaq lazımdır. Bankm mahiyəti barədə məsələnin açıqlanması bank fəalyətin xarakteristikasm təsadüfi toplumun təhlilini deyil, metodoloji tərəfdən qarşıya qoyulan konkret sualara cavab tələb olunur. Bu tələblərə riayət etmədən bankin mahiyətinə dair tərif məqsədli təmayülünü itirir, bütün vacibliyi ilə bankin əsl mahiyətini gizlədən Mərkəzı problemləri açıqlamayan və bank tərəfindən yerinə yetırilən əməliyatlarm növlərin təsviri zamanı təhlili başa çatdırır. Bankm mahiyətin nədən ibarət oldugunu açıqlayarkən 1sıra metoloji tələblərə riayət etmək daha vacibdir. 1) Hər 1ayrıca bankm bu və ya qeyri muştəri üçun yerinə yetirdiyi əməliyatları nəzərdən keçirərək mahiyətini anlamaq çətindir. Bank hər hansı 1məqamda bəzi bank əməliyatlarmı yerinə yetirməyə də bilər. Hər 1muştəri xidmətlərin təkcə məhdud kəmiyətindən istifadə etmək hüququna malik olsa da, bank bunla bank kimi fəalyətini dayandırmır. Təhlil zamanı ayrıca götürülmüş bankin əməliyatlarından təcrid olunma vacibdir. Onun bu mənada mahiyəti mücərrədir və o ümumilikdə bankm real fəalyətin xarakteristikasmı ifadə olunur. Buna görə də, mahiyəti makrosəviyədə, yəni konkret banklarm real fəalyətin bütün növlərini daxil etməklə iqtisadiyatla əlaqədar əlaqədə nəzərdən keçirmək məqsədəuygundur. 2) Bankin mahiyəti onun növündən, yəni nəzərdən keçırilən banktan: onun komersiya və ya emisiya, ixtisaslaşmış və ya universal, fərdi və ya dövlət, beynəlxalq, regyonlarası və ya yerli bank olub olmasmdan, asılı olmayaraq vahidir. Ancaq bu bütün banklarm praktikadə eyni olmaları demək deyildir. Əksinə onlardan hər biri fərdi məxsusiyətlərinə malik olsalar da, bütün bu məxsusiyətlər ümumilikdə banklarm rəngarəngliyini, müxtəlifliyini əks etdirir. 3) Bankin mahiyəti onu qeyri iqtisadi təsisatlardan fərqləndirən məxsusiyətlərin, səciyəvi cəhətlərin açıqlanmasmı tələb olunur.
Bankta məxsusi əməkdaşlar əsas etibarilə fəhlələr deyil, quluqçular: fizıki işlə məşgul olan insanlar deyil, pul əməliyatları, rəqəmlərin, informasyanm işləməsi, iqtisadi təhlil, qeydiyatm təşkili, muəsisələr arasmda aparılan hesablaşmalar ilə məşgul olan insanlar çalışır. Bank sənaye muəsisəsi deyil, vasitəçi, tıcarət muəsisəsidir. Ban kın tıcarətlə əlaqəsi təsadüfi deyildir. Bank həqiqətən də ehtiyatlar «alır», onları «satır», ehtiyatların yenidən bölüŞdiırülməsi sahəsində fəalyət göstərir, malarm mübadiləsinə yardım olunur. O «satıcılarma», anbarlarma, «məxsusi əmtəə ehtiyatlarına» malikdir və onun fəalyəti 1çox halarda dövriyədən asılı olur. Tıcarət muəsisəsi də öz növbəsində bəzi bcınk xidmətləri göstərmək iqtidarında olması ilə banklara bənzərdir. Məsələn, iri tıcarət muəsisəsi bank kimi əhəmiyətli məbləgdə pul kredıti verə bilər. Tıcarət isə daha çox məxsusi kapital ilə deyil, borc kimi alınan kapital əsasmda işləyə bilər. Ən nəhayət tıcarətdə oldugu kimi bank fəalyətində də əksər halarda dəyərin qarsılıglılı hərəkəti baş verir. Bank xidmətlərini təqdim olunur, onun əmtəə malin dəyəri itir; eyni zamanda onun məhsulunu alan şəxsdən məhsulun ekvivalent ödənişi daxil olur. Məsələn, hesablama əməliyatlarm, kasa, məsləhət və qeyri xidmətlərə görə komisyon ödənişlər. Bank ilə tıcarət sahəsi arasmdakı oxŞarlıq bunla da baŞa çatır. Bcınkın tıcarət muəsisəsindən fundamental fərqi bankin əsasını təşkil olunur. Bankm əsasları dedikdə onun əsas keyfiyəti kredıt işi yəni fəalyətin qeyri növləri arasmda məxsusi təşkil etmə tələb edən miqyaslarda əsasverici məşguliyət kimi banklara tarixən təhkim olunan fəalyət başa düşülür. Bu cür şəraitdə bank qarşımızda tıcarət muəsisəsi kimi deyil, səciyəvi muəsisə kimi canlanır, əks təqdirdə: Tıcarət prosesində dəyər və kredıtdə qarsılıglılı hərəkət birtərəfli şəkildə baş verər (dəyər müəyən müdət bitbikdən sonra kredıti qaytaran borclu Şəxsə qaytarılır); Tıcarətdə əmtəəyə dair mülkiyət hüququ satıcıdan alıcıya keçir; kredıt zamam isə bu proses baş vermir (dəyər borc alan şəxsin təkcə müvəqəti olaraq ixtiyarma keçir); Tıcarət sövdələşməsində sahibə məxsus olan mal satıldıgı halda, kredıt zamanı bu proses fərqlidir. (məsələn, bank əsasən ona məxsus olmayan malı satır o başqalarm puları ilə «tıcarət» qurur); Tıcarətdə satıcı alıcıdan malınm qiymətini aldıgı halda, kredıtin təqdimatı zamanı kredıtor nəinki təqdim olunan kredıtin məbləgini alır, eləcə də kredıt faizi şəklində artım sahibi olur. Bütün göstərilən şərtlərə baxmayaraq bankm muəsisə anlayışı (onun sənaye və tıcarət muəsisəsi ilə oxşarlıga malik olmasından və yaxud ondan fərkləməsindən asılı olmayaraq) mövcudur. Belə ki, bu anlayış daha çox bankin istehsal fəalyəti ilə xarakterizə olunur. Bütün bunlarla yanaşı bankin fəalyətin nəinkı komersiya, həmçin ictımai xarakter daşıması çox vacibdir. Məsələn, emisya banki (Mərkəzı bank) ödəniş əsasları ilə bəzi əməliyatları həyata keçirsə də, gəlirin əldə edilməsi onun fəalyətin hərəkətverici qüvvəsi deyildir. Təbii, emisiya bankmı da muəsisə adlandırmaq mümkündür. Ona görə ki, o da məhsulunu istehsal olunur, ancaq onun mahiyətinə daha çox onun fəalyətin ictımai xarakterini vurgulayan «təsisat» termini uygun gəlir. Alınan ehtiyatlar və qaytarılma Şərti ilə yerləŞdırilən ehtiyatlar arasındakı fərqdən qazanc əldə edərək gəlirin ahnmasını əsas vəzifəsi hesab edən komersiya bankinm fəalyəti də istisna deyildir. İş burasındadır ki, bank tərəfindən gəlirin əldə olunması onun ümdə məqsədi deyildir. Bu məqsəd məxsusi mənbəli qeyri iştirakçılardan fərqli olaraq banki muəsisə kimi qələmə verə bilər.
4) Bankin mahiyəti onun strukturun açıqlanmasmı tələb olunur. Bankin strukturunu, yəni bankin quruluşunu onun idarə aparatm quruluşu ilə qarışdırmaq qeyri-mümkündür. Bankin strukturu dedikdə banklara səciyəvi muəsisə (təsisat) kimi fəalyət göstərmək imkanı verən quruluş başa düşülür. Bu nöqteyinəzərdən bank 4 məcburi blokdan ibarət olur. Bu bloklarsız bank mövcud ola və ya inkişaf edə bilməz. Birinci blok bu əsasən borc Şəklində mövcud olan və daim hərə kətdə olan kapital, sənaye və tıcarət kapitalmdan azad olmuŞ səciyəvi kapital kimi bank kapitalıdır. İkinci blok qeyri naüəsisələrin və təsisatlarm fəalyətindən fərqli olaraq bank fəalyətini məhsulun xarakteri ilə müəyən olunur. Bu ayrı ayrı bank əməliyatlarım yerinə yetirən qeyri iştirakçılardan fərqli olaraq bankin əsas məşguliyətidir. üçuncü blok bank işi və bankm idarə olunması sahəsində məxsusi biliklərə malik peşəkarlarm məxsusi qrupudur. 4üncü blok bu bloku istehsalat bloku adlandırmaq mümkündür. Ona görə ki, buraya bank texnikası, binalar, t2lilər, rabitə və komunikasiya vasitələri, daxili və xarici informasya, istehsalat materialarm müəyən növləri aid olur. Deyilənləri nəzərə almaqla belə 1qənaətə gəlnıək mümkündür: Bankin mıahiyətinə istinad edərək onu ödənişin dövriyəsini nagd və nagdsız formada tənzimləyən pulkredıt təsisatı kimi təyin etmək mümkündür. Bank fəalyətin əhəmiyətin dərk olunmasmda ən başlıca məsələ bankların funksiyaları haqmda təsəvvürdür. Modern nəzəriyəyə əsasən banklarm 3 funksiyası vardır: • vəsaitlərin cəmləməsı funksiyası; • ehtiyatların transformasiyası funksiyası; • pul dövriyəsin tənzimləməsi funksiyası. Bank yerinə yetırilən funksiyalara müvafiq olaraq sərbəst, müvəqəti olaraq istifadə olunmayan pul ehtiyatlarını və muştərilərin kapitalarını 1yerə cəmləyir, toplayır (akkmulyasiya olunur). Muəsisələr banklarda hesablar açır və bu hesablardakı pul vəsaitlərini istifadə edərək nagd və nagdsız hesablaşmalar aparır. Fizıki şəxslər pul vəsaitlərini əmanət şəklində banklara qoyur. Bunla da banklara onların kredıtlərini trasnformasiya etmək və qeyri pul əməliyatları üçun tətbiq etmək imkanı vermiş olurlar. Bunla da kredıtor ilə borcalan şəxs arasmda bilavasitə hesablaşmalar zamanı rısklər ilə müqayisədə iqtisadi rısklər ixtisara salımr. Bankin ödəniş əməliyatları, onlar tərəfmdən ödəniş vasitələrin yaradılması (banknot, çek, veksel, sertifikat və.s.) pul dövriyəsini tənzimləməyə, onu qeyrinagd hesablaşmaların törədilməsi hesabma daha qənaətli etməyə imkan yaratmış olur. Bank məhsulu ayrıayrı bank quluqçularmın deyil, bütün bank əməkdaşlarm kolektiv əməyin məhsulu kimi çıxış edərək, bank fəalyətin nəticəsi hesab olunur. Bu məhsul təkcə bank üçun xasdır. Bank məhsulu 1sıra fərqli məxsusiyətlərə malik olub, əsas etibarilə qeyri madi xarakter daşıyır. Bu daha çox nagdsız formada olub, hesablar üzrə qeydlər kimi çıxış olunur. Madi formada isə Mərkəzı bankin banknotları, müxtəlif növ pulhesablaşma sənədləri çıxış olunur. Bank əməliyatlarım miiştərilərə qarşı əlaqədə: ♦Vasitəsiz ♦vasitəli əməliyatlara bölmək mümkündür. Vasıtəsiz əməliyatlar bank şəxsi vəsaitləri hesabma bu və ya qeyri layihəni maliyələşdirdikdə əməliyatlar vasitəsiz olur. Vasıtəli əməliyatlar təsərrüfat iştirakçıların göstərişlərinə əsasən onlar arasmdakı ödənişlərdə vasitəçi kimi çıxıŞ edən bank vasitəsilə təşkil olunduqda əməliyatlar vasitəli hesab olunur. Muştəri banklara məsələn, qeyri şəxs ilə danışıqlar aparmagı həvalə etdikdə də əməliyatlar vasitəli olur. Fəalyətin planlaşdırilması üzrə aşagıdakı əməliyatları birbirindən ayırmaq lazımdır: ♦Strateji ♦takt2 İnkişaf perspektivlərin təyin olunması üçun banklar planlar işləyib hazırlayırlar və bu plan çərçivələri daxilində qarşıda qoyulan tapşırıqlara nail olmaq imkanlarımı və mexanismlərini təyin olunurlər. «Kredıt idarəsin inkişaf strategiyası» vacib sənədlərdən biridir. Takt2 əməliyatlara bankm likvidlik qabiliyətini idarə etməsinə dair gündəlik əməliyatları aid etmək mümkündür. Əməliyatları həyata keçırilmə mərhələlərinə görə : birincidərəcəli növbəti əməliyatlara bölürlər. Bank texnologiyaları müəyən ardıcılıga malik olur. Əgər bank misal üçun fizıki şəxsə kredıt tarixini, kredıti qaytarmaga icazə verən gəlir məbləgini açıqlamadan kredıt verərsə o zaman bu dogru qeyri-mümkündür. Adətən hər 1bank öz reqlamentini işləyib hazırlayır və bu reqlamentdə işlərin aparılması mərhələləri daha ətraflı təsvir olunur. Əhəmiyət dərəcəsinə görə: • əsas • köməkçi əməliyatları ayırd etmək mümkündür. Təbii hər 1bank üçun bu və ya qeyri məqamda əməliyatın birinciliyi müxtəlif ola bilər. Ancaq əgər müdətli şəkildə yerinə yetırilən əməliyatları istisna etsək, o zaman çox güman ki muştərin öyrənilməsi üzrə əməliyatları əsas hesab etmək olar. İnfrastrukturun yaradılması ilə əlaqədar əməliyatlar köməkçi əməliyatlar olur (informasya, metodıki təminat və.s). Bank əməliyatları mürəkkəblik dərəcəsinə görə: • sadə • mürəkkəb əməliyatlara bölmək mümkündür. Muştəri üçun rahat və banktan əlavə məsrəflər tələb etməyən əməliyatları sadə əməliyatlar hesab etmək mümkündür. Sadə və mürəkkəb əməliyatları əməliyatlarm müəyən qrupun daxilində müqayisə etməklə aşkar etmək daha asandır. Belə ki, kasa əməliyatları 1qədər sadə olsalar da, pul vasitələrin qorunması təhlükəsizliyini təmin edən məxsusi iş yerin təchiz olunmasım banktan tələb edə bilər. Kredıt əməliyatları mürəkkəblik nöqteyinəzərindən müxtəlif deyildir. Məsələn, törəmə alətlərindən istifadə ilə müşayiət olunan kredıtin verilməsi istehlak ehtiyaclarma adi kredıtin verilməsi ilə müqayisədə daha mürəkkəb əməliyatdır. Yerinə yetırilən işin xarakterinə görə bank əməliyatları 1o qədər də mürəkkəb olmur. Bu baxımdan analıtık, marketing, idarəetmə, nəzarət əməliyatlarım, bank insfratrukturun formalaşması üzrə əməliyatları (informasyamn cəmləməsı və işləməsi, işlərin təşkili qaydası haqmda metodıki müdalarm işlənib hazırlanması), hesablayıcı, mühasibat əməliyatlarım ayırd olunurlər.
Bankların fəalyəti iqtisadi əlaqələrin 1hisəsi olub, onun məzmunu və əmtəəpul əlaqələrin inkişaf dərəcəsi ilə müəyən olunur. Bu əlaqələrin səviyəsi nə qədər yüksəkdirsə, o 1o qədər daha da müxtəlif və məzmunlu şəkil alır. Bank fəalyətin məxsusiyətləri. Bankin fəalyəti onun muştərilərlə iqtisadi əlaqələrin ifadəsi olub, bankm mahiyəti, funksiyaları və iqtisadiyatda rolu ilə müyən olunur. Bu isə bank fəalyətin müəyən məxsusiyətlərə malik olması ilə nəticələnir. 1)Bank istehsal sahəsində deyil, mübadilə sahəsində fəalyət göstərir. Təbii burada dolayı da olsa istehsal sahəsinə toxunulur. Ona görə ki, bank müxtəlif istehsal tələbatma (istehsalat materialarm cəmləməsı, yeni texnikanın və avadanlıgın əldə olunması) xidmət göstərsə də, prosesin özü yaradılmış madi nemətlərin yenidən paylaması ilə baglı iqtisadi iştirakçıların fəalyətini əks etdirir. 2)Bank müəyən mənada tıcarət təsisatıdır. Tıcarətin (komersiya) əsasları bankm fəalyətində üstünlük təşkil olunur. Bank madi axınların dövriyəsini əks etdirən pul vəsaitlərin mülkiyətçisi oldugu halda onları qeyri iqtisadi iştirakçılara «satır» və «alır». Onun fəalyətin əsası ehtiyatların 1qiymətə alınmasmdan və daha baha qiymətə satılmasından ibarətdir. 3)Bank komersiya muəsisəsidir. Həm emisiya, həm də komersiya banklarm əməliyatları ödənişli əsaslar ilə həyata keçırilir. Bank təqdim olunan kredıtlərə görə kredıt faizini, muştərilərin göstərişinə əsasən yerinə yetırilən hesablaşma, kasa və qeyri əməliyatlara görə müəyən komisiya alır. 4)Bankin fəalyəti sahibkarlıq xarakteri daşıyır. Bankin sayəsində 1sıra iqtisadi iştirakçıların fəalyətsiz kapitaları başqa iştirakçılar tərəfindən işləməyə başlayır. Kapitaların iqtisadi iştirakçılar, sahələr, ərazilər və ölkələr arasmda yenidən paylaması sayəsində banklar madi, əmək və pul ehtiyatlarm istehsalat dövriyəsini gücləndirir, müxtəlif iqtisadi layihələrin realaşmasma yardım olunurlər. 5)Bank nəinki komersiya muəsisəsidir, eləcə də ictımai təsisatdır. Bank ictımai maraqlara riayət etməyə kömək olunur, ictımai tələbatlarm təminatı üçun çalışır və bu zaman bank fəalyəti siyasi deyil, iqtisadi xarakter daşıyır. Bank mübadilə sahəsində fəalyət göstərərək pul dövriyəsin nagd və nagdsız formalarda tənzimləməsini həyata keçirən istehsalat təsisatı kimi fəalyət göstərir.
Belə ki, muştərilər banklara iş verir, onun gəlirlərini formalaşdırır, onun fəalyətin ugurlarını təyin olunurlər. Muştərisiz qalmış bank mövcudluguna son qoyur. Bankm ümumi nəzəriyəsinə müvafiq olaraq bankm və muştərin qarsılıglılı maraq prisnipi bank fəalyətin prisnipi olur. Muştərin tələbatına yönələrək, «hər şey muştəri üçun» qaydasını rəhbər tutmaqla banklar fəalyət göstərir. Bu mənada muştəridən asılı olan banklar təkcə müştərək maragı varlıgı zamanı onlarla qarsılıglılı əlaqəyə girirlər. Modern təsərrüffatda banklar rasyonal (səmərəli) fəalyət prisnipinə də əməl olunurlər. Məxsusilə kredıtləşməni həyata keçirərkən rasyonal kredıtləşmə qaydasından istifadə olunur. Bu qayda kredıt alan şəxsin qiymətləndiriməsini, kredıtin təminatına dair 1sıra konkret tələbləri nəzərdə tutur. Bu prisnip banklara fəalyət prosesində itkilərdən uzaqlaşmaga imkan yaradır. Bank komersiya təsisatı kimi ödənişli əsaslar ilə fəalyət göstərir. Ödəniş prisnipi bankin fəalyətin vacib prisnipi olub, ona bank məhsulun istehsalma dair məsrəfləri kompensasiya etməyə və müəyən gəlir əldə etməyə imkan verir. Bank fəalyətində təkcə ayrıayrı 2nci dərəcəli bank əməliyatları təmənasız, pulsuz ola bilər. Bu əməliyatlara bankm gəlirlərinə his olunan təsir göstərməyən güzəştlərin muştəriyə təqdimatı daxildir. Bank fəalyətin prisniplərindən biri də, ölkədə müəyən olunan və kredıt təşkilatlarin fəalyətini tənzimləyən qanunlara riayət etmə prisnipidir. Banklar nəinki müəyən olunmuş hüquqi normalara riayət olunur, eləcə də qanun tərəfindən müəyən olunmuş çərçivələr daxiində müəyən halarda hüquqmühafizə orqanlarma muştəri tərəfindən yol verilən hüquq pozuntuları haqında məlumat da verirlər. Bankların işgüzar tərəfdaşları ilə əlaqələrdə özlərini borclu hesab etmələri daha diqətə layiqdir: • qarsılıglılı etimad, hörmət və hüquq bərabərliyi əsasında əlaqələrin qurulması, onlarm fəalyəti ilə baglı əsasız tənqidə yol verilməməsi; • işgüzar əlaqələrdən irəli gələn və ya onlar ilə əlaqədar olmayan, öhdəliyə götürülən müqavilə və qeyri öhdəliklərin pozulmazlıgı prisnipin cidi olaraq rəhbər tutulması; • mübahisələrin yaranması zamam qanuna müvafiq olaraq bütünlüklə, vaxtında və cidi şəkildə öhdəliklərini, eləcə də məhkəmə qərarlarını yerinə yetirmək; • fikır ayrılıgin və mübahisələrin yaranması zamanı danışıqlara və kompromisin axtarışına üstünlüyün verilməsi. Bank fəalyətin igüzar və mənəvi prisniplərin uzlaşması banklara iqtisadiyatda rolunu səmərəli şəkildə realaşdırma imkanı verir. Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|