Mövzusunda magistr disertasiyasi

1.2. Bank sıstemin mahiyəti və onun təkamülü

Bank sıstemi anlayışı öz məzmuna görə sıstem anlayışına uygun olmaqla müvafiq elementlərin cəmisudur, bu elementlər birlikdə müəyən tamlıga malikdir, bu elementlər qarsılıglılı surətdə əlaqəlidir. Konkret olaraq isə bank sıstemi bankların, bank insfratrukturu, bank qanunçulugu və bank bazarin cəmiudur. İqtisadi sıstemin tərkib hisəsi olmaqla bank sıstemi cəmiyətdəki iqtisadi əlaqələri əks etdirir.

Bank sıstemini qeyri sıstemlərdən fərqləndirən 1neçə məxsusiyətləri var. Bu məxsusiyətləri bir1araşdıraq.

Bank sıstemi 1məqsədə xidmət edən müxətlif hisələrin, elementlərin vəhdəti kimi təsəvvür olunur. Bank sıstemin özünəməxsuslugu onun tərkibinə daxil olan elementlərin və onların qarsılıglılı əlaqəi ilə müəyənləşdirir. Bu zərurət olduqda sıstemin elementlərin birbirini əvəz edə bilməsi deməkdir. Əgər hər hansi səbəbdən banklardan biri baglanarsa və ya ləgv edilərsə sıstem öz fəalyət qabiliyətini itirmir. Onun funksiyalarını qeyri banklar yerinə yetirir, zərurət oldu­qda isə təzəsi yaranır. Beləliklə. Sıstemin bütövlüyü pozulmur.

Bank sıstemi həmişə dinamik vəziyətdədir. Yəni sıstem mütəmadi inkişafdadir və burada 2 əsas məqam var:

birincisi bütöv bank sıstemi inkişaf olunur, təkmiləşir və yeni struktur elementləri komponentlərlə genişlənir. Ölkəmizdə bank sıstemin son onilik tarixinə nəzər saldıqda həmin dövrün əvvələrində kiçik kapitala malik çoxlu bankların yarandıgını görərik. «AR Mili Banki haqında» və «ARnda banklar və bank fəalyəti haqında» qanunlar qəbul edildikdən və bəzi normativ aktlara görə cidi qanunverici normativ baza yarandıqdan sonra bankların sayı azaldı, fəalyətdə qalan kredıt təşkifatları yeni keyfiyət əldə etdilər. Ayrıayrı sahələrə xidmət edən müxtəlif banklar yarandı. ARnda bank sıstemı haqda məlumatı aşagıdakı cədvəldən əldə etmək olar.

2ncisi, bank sıstemi daxilində daimi olaraq əlaqələr meydana çıxır. Bu əlaqələr həm Mərkəzı bankla komersiya bankları arasında, həmçin komersiya bankları arasında yarana bilər. Banklar birbirinə müxtəlif xidmətlər göstərə bilər, banklararası kredıt bazarlarında birgə layihələrin maliyələşməsində iştirak edə bilər. Bank birlikləri, itifaqları kimi müxtəlif strukturlar yarada bilərlər.

Cədvəl 1.1. Bank sıstemi haqında ümumi məlumat¹

	Bank əməliyatları aparmaq üçun lisenziya alan kredıt təşkilatlarin sayı	O cümlədən qeyribank kredıt təşkilatlarin sayı	Bankların sayı	Bankların filialarin sayı	Xarici nümayəndəliklər	Törəmə banklar	bank olmayan kredıt təşkilatlarin sayı
2001	158	99	59	195	1
2002	116	63	53	191	1
2003	93	47	46	220	1	1	12
2004	106	61	45	220	1	1	18
2005	114	70	44	305	1	1	25
2006	121	77	44	420	2	1	12

Bank qapali sıstemdir. O öz fəalyətin 1çox cəhətləri barəsində sirləri qoruyub saxlayır və qanunvericiliklə nəzərdə tutulan halardan başqa heç cür onların yayılmasına imkan vermir.

Bank sıstemi özünü təşkil edən və özünü tənzimləyən 1sıstemdir. Belə ki, ölkənin iqtisadiyatında və iqtisadi siyasətində, eləcə də siyasi aləmdə baş verən dəyişikliklər bank siyasətin dəyişilməsinə gətirib çıxara bilər. Əgər ölkədə qeyristabilik yaranarsa, iqtisadi böhran baş verərsə banklar istehsala uzunmüdətli investisiyaları məhdudlaşdırır, kredıtləşdirmənin müdəti qısalır, bəzən də tam dayandırır, qeyriənənəvi yolarla mənfət əldə etməyə başlayir, iqtisadi stabilik yaranan kimi banklar yenidən risqlərin azalmasını his edərək öz ənənəvi fəalyətini bərpa olunur, topladıgı faizlər hesabına mənfəət əldə olunur.

Bank sıstemi onun elementlərin təsadüfi cəmisundan ibarət deyil və təsadüfi olmayaraq çoxşaxəli məxsusiyətlərə malikdir. Ölkə iqtisadiyatında fəalyət göstərən və müxtəlif məqsədələrə xid­mət edən rabitə, nəqliyat, tıcarət, sənaye, kənd təsərrüfati sıstemləri. icraedici və qanunverici, həmçin hüquqmühafizə orqanları mövcudur. Onlar fəalyət dairəsin məxsusi təyinatına malik olduqlarına görə bu sahələrin heç birin iştirakçılarıni bank sısteminə daxil etmək qeyri-mümkündür.

Dünya praktikasi nəzərə alınmaqla bank sıstemin aşagıdakı tipləri fərqləndırilir:

1. 
   Mərkəzləşdırilmiş bank sıstemi;
   
2. 
   bazar tipli bank sıstemi;
   
3. 
   keçid dövrun bank sıstemi.
   

İnzibati mərkəzləşdirimiş bank sıstemindən fərqli olaraq bazar iqtisa­diyati bank sıstemində dövlət inhisarçılıgı yoxdur. Bazar şəraitində hər 1təsərrüfat subyekti, yəni hüquqi şəxslər və həta ayrıayrı fizıki şəxslər döv­lət mülkiyətli bank istisna olmaqla müxtəlif mülkiyət formalı banklar yarada bilərlər. Bun nəticəsində bazar şəraitində çoxsaylı banklar fəalyət göstərirlər. İnzibati mərkəzləşdırilmiş bank sıstemi iiə bazar yönümlü bank sıstemi arasında aşagıdakı fərqlər mövcudur:

İnzibati mərkəzləşdırilmiş bank sıstemi şəraitində birpiliəli sıstem fəalyət göstərir və dövlət bankların yeganə mülkiyətçisi olur. Bankları dövlət özü yaradır, onun təşkilati və idarəetmə strukturlarını müəyən olunur. Zərurət olduqda isə onu ləgv olunur. Dövlət tərəfindən vahid bank siyasəti həyata keçırilir və mərkəzləşdırilmiş şaquli idarəetmə üsulu tətbiq olunur. Buna görə də dövlət bankların öhdəliyinə görə cavabdehlik daşıyır. Bankların apardıgı əməliyatların tərkibi, siyahisi dövlət tərəfindən müəyən olunur. Kredıtləşmə və emisiya əməliyatları bank tərəfindən icra olunur.

Bazar yönümlü bank sıstemi şəraitində 2piləli sıstem fəalyət göstərir və banklar üzərində müxtəlif mülkiyət formaları (dövlət, səhmdar, kooperativ, şəxsi, qarışıq və s.) mövcud olur. Bankların yaradılmasında dövlət inhisarı yoxdur, istənilən hüquqi və fizıki şəxslər qanun çərçivəsində bank yarada bilərlər. Bankların təşkilati və idarəetmə strukturuları bank şuraları tərəfindən müəyənləşdırilir, eyni zamanda bank şuranın qərarı iiə ləgv edilə ibilər. Bu sıstem şəraitində çoxsayli banklar siyasəti həyata keçırilir və qeyrimərkəzləşdırilmiş yerli idarəetmə sxemi mövcud olur. Məhz elə bu səbəblərdən də dövlət bankların öhdəliklərinə görə cavabdeh deyil, eyni zamanda banklar da dövlətin öhdəliklərinə görə cavabdeh deyil. Bankların apardıgı əməliyatın tərkibi, siyahısı bank şuraları, təsisçilər tərəfindən müəyənləşdırilir. Bu sıstem şəraitində emisiya əmə­liyatlarını təkcə Mərkəzı Bank, muəsisələrin və fizıki şəxslərin kredıtləşməsini isə müxtəlif komersiya bankları icra olunurlər.

Bank insfratrukturu də bank sıstemi elementlərinə aidir. Bank insfratrukturu dedikdə, bankin iş fəalyətini təin edən elementlər dəsti başa düşülür. Bank insfratrukturun 2 istiqaməti var: Daxili və xarici. Daxili insfratruktur bankin sabitliyini daxildən təmin olunur. Xarici insfratruktur isə bankin xarici aləmlə qarsılıglılı əlaqəini təmin olunur. Bankin daxili və xarici insfratrukturunu aşagıdakı sxemlərdə(sxem 2 və 3) görmək olar. Bank insfratrukturu özündə məlumat, metodik, elmi, kadr təminati, həmçin rabitə vasitələri və komunikasiyəni birləşdirir.

Sxem 1.1. Bankin xarici insfratruktur elementləri²

Sxem 1.2. Bankin daxili insfratruktur elementləri³

Bank sıstemin inkişafına tarixi zərurətlə baglı olan 1sıra makroiqtisadi və siyasi amilər təsir olunur. Bu amiləri ayrıayrı araşdıraq.

1. Əmtəəpul əlaqələrin inkişaf səviyəsi. Banklar iqtisadiyatda pula baglı əməliyatları yerinə yetirirlər. Onlar fizıki və hüquqi şəxslərin sərbəst pul vəsaitlərini cəlb olunur, kredıtlər verir, müxtəlif məqsədlə nagd və nagdsız hesablaşmalar aparırlar. Buna görə də ölkə iqtisadiyatında əmtəəpul əlaqələrin, istehsal və tıcarətin inkişaf səviyəsi, pul dövriyəsin vəziyəti, bank sıstemin fəalyətinə əsaslı surətdə təsir olunur, onun mənasını müəyənləşdirir.

2. İctimai və iqtisadi qaydalar, onların məqsədli təyinatları və ictımai
istiqamətləri. Əgər cəmiyətdə bu və ya qeyri formada əmanət, depozit fəalyəti kifayət dərəcədə stimulaşdırılmazsa və bu iş mövcud qaydalarla, normativ sənədlərlə nizamlanmazsa, onda banklar hüquqi və fizıki şəxslərin sərbəst vəsaitini cəlb edə bilməz. Əgər cəmiyətin inkişafin hər hansı 1mərhələsində, hərbi komunizm dövründə oldugu kimi əmtəə mübadiləsi və pul dövriyəsi dayandırilarsa və sadəcə olaraq bu proses əmtəə bölgüsü vasitəsilə həyata keçırilərsə, belə vəziyətdə nə banklar, nə də ki, qeyri kredıt təşkilatlan səmərə əldə edə bilməz və sıstemin inkişafi ləngiyər.

3. Qanunvericilik bazası və qanunlar. Dünyanın 1çox ölkələrində mövcud bank qanunvericiliyi heç də birbiri ilə eyniyət təşkil etmir və onların arasinda böyük fərqlər mövcudur. Elə ölkələr vardır ki, orada banklara qiymətli kagızlarla əməliyat aparmaq, öz kapitalını iqtisadiyatın hər hansı 1sahəsinə yönəltmək və ya sahələrlə təmərküzləşmə aparmaq qadagan edilmişdir. Qeyri ölkələrdə isə banklara sigorta işi ilə məşgul olmaga icazə verilmir. Bank qanunvericiliyi bu sıstemin zəruri 1hisəsidir. Halmuasir dövrdə Ölkəmizdə bank fəalyətinə dair 2 əsas qanun fəalyət göstərir: 1)10 iyun 1996ci il tarixli «ÖlkəmizRespublikasin Mili Banki haqında qanun», 2) 16 yanvar 2004cü il tarixli «ÖlkəmizRespublikasinda banklar haqında qanun».

4. İqtisadiyatda bankların rolu və mahiyəti haqında ümumi təsəvvürlər. Mərkəzləşdırilmiş idarəetmə sıstemi şəraitində banklar dövlət idarəetmə sıstemin 1hisəsi kimi, muəsisəyə təşkilatların fəalyətinə nəzarət edən orqan şəklində mövcud idi. Bu şəraitdə banklar madi nemət yarada bilmədən üstqurum rolunda çıxış olunurdi.

Bazar iqtisadiyatı və ona keçid şəraitində banklar tamamilə fərqli xarakter daşıyırlar. Çoxpiləli 1sıstem yaranır, bank sıstemində müxtəlif mülkiyət formaları dövlət, şəxsi, kooperativ, səhmdar, qarışıq və s. fəalyətə başlayır. ixtisaslaşdırilmış kredıt təşkilatları yaranır, banklar artıq çoxsayli əməliyatlar üzrə xidmətləri həyata keçirir. Beləliklə, sıstemin inkişaf etməsi onun mahiyətindən irəli gəlir, təsəvvürlər dəyişdikcə sıstemə əlaqə də dəyişir.

Banklar iqtisadi yüksəliş dövründə daha səmərəli vəziyətdə olurlar. Belə ki, muəsisələrin, fizıki və bütün hüquqi şəxslərin fəalyətləri genişlənir, bank xidmətlərinə tələbat güclü surətdə artir. Bank əməliyatları çoxalır, nəticədə əldə olunan mənfəət də artir. Bu mənfəət kredıt təşkilatlarm inkişafina sərf olunur. Belə halda bank rısklərin səviyəsi azalır, onların fəalyəti stabil xarakter alır, likvidlik dərəcəsi yüksəlir.

İqtisadi böhran vəziyətində tənəzzül baş verir, inflyasiya, maliyə vəsaitlərin çatişmamazlıgı, sabitliyi pozan amilərə çevrilir. Bu şəraitdə banklar üçun vəsaitlərin cəlb edilməsi çətinləşir, onların apardigi əməliyatların həcmi cidi surətdə azalır, rısklərin səviyəsi yüksəlir, Belə halarda banklar demək olar ki, uzunmüdətli kredıtləşməni dayandırırlar. Inflyasiya bankların malik olduqları kapitalı qiymətdən salir. Büdcə çatişmamazlıgi əlavə pul kütləsin emisiyasını labüd olunur ki, bu da çox halarda vəziyəti daha da gərginləşdirir.

5. Siyasi amilər. Ən vacib siyasi amilərdən biri ölkədə aparilan siyasətin inkişaf istiqamətləridir. Əgər ölkədə bazar iqtisadiyatin inkişafina imkan yaradılarsa, şəxsi mülkiyət inkişaf etdırilirsə, bu halda bank kapitalin həcmin, bankların və ümumiyətlə, kredıt təşkilatlarin sayin artması, bank sıstemin möhkəmləməsi, onun iqtisadiyatdaki mövqeyin daha da möhkəmləməsi üçun müsbət zəmin yaradir.

Siyasi aləmdə qeyrimüəyənlik baş verdikdə isə bank sıstemin inkişafi ləngiyir, valyutanın ölkədən xaricə axını baş verir. Eyni zamanda, ölkə rəhbərliyin dəyişməsi də bank sıstemin inkişafina təsirsiz qalmır.

6. Mövcud banklararası rəqabətin səviyəsi. Bazar iqtisadiyati şəraitində çoxsaylı müstəqil bankların meydana gəlməsi, onları yeni muştəri ugrunda mübarizəyə sövq olunur, göstərilən xidmət növlərin çoxalmasına, xidmətin keyfiyətin yüksəlməsinə, yeni xidmət sahələrin yaradılmasına məcbur olunur.

7. Ölkənin iqtisadi siyasətindəki dəyişikliklər, iqtisadi inkişafm səviyəsi;

Bank sıstemin inkişafina təsir edən amilərdən biri də ölkənin iqtisadi siyasətindəki dəyişikliklər iqtisadi inkişafın səviyəsi və dövlətin cari iqtisadi siyasətidir. Dövlətin iqtisadi siyasətin həyata keçırilməsini təmin edən orqanlardan biri də Mərkəzı Bankdır. Mərkəzı banklar dövlətin iqtisadi siyasətində baş verən istiqamət dəyişiklikləri ilə əlaqədar dərhal öz strukturlarında dəyişiklik olunur. Qanunvericilik əsasında Mərkəzı banklar təkcə ayrıayrılıqda komersiya banklarına deyil, eyni zamanda bütövlükdə bank sısteminə təsir edə bilir. Bank sıstemi fəalyətin sabitləşməsini həyata keçirərək Mərkəzı banklar komersiya banklarında öz ehtiyatlarını artırmagı, kredıtlər verilməsini tələb edən, mərkəzləşdırilmiş kredıt ehtiyatlarından istifadəyə görə faiz dərəcələrini dəyişə bilər.

8. Mövcud vergi siyasəti. Bank sıstemin inkişafına təsir edən amilərdən biri də mövcud vergi siyasəti, vergi dərəcələri və növləri, kifayət dərəcədə bank kapitalin olmaması, ixtisaslı, peşəkar kadr potensialı, xidmət olunan muştərilərin vəziyəti və qeyri səbəblərdir.

3. 
   Muasir bank sıstemin xususiyətləri və onun Azərbaycanda
   

fəaliyət mexanismi
Bazara keçid və bazar şəraitində isə bankların yeni xarakter kəsb etməsi onların maliyə bazarin subyekti kimi yeni iqtisadi əlaqələr sıstemində pul vəsaitləri ilə əlaqədar çoxsaylı və çoxşaxəli əməliyatları idarə edən 1orqan kimi təzahür etməsi ilə baglıdir. Bu şəraitdə banklar müstəqil iqtisadi iştirakçılar kimi özünəməxsus idarəetmə funksiyalanm yerinə yetirirlər. Bu idarəetmə ancaq pul vəsaitləri ilə baglı olur.

Bank sıstemində ötən əsrin 80cı ilərin sonlarından başlamış və indi də həyata keçırilən dəyişikliklər o qədər vacib və qaçılmazdir ki, modern bankların inkişafındakı bu yeniliyi, meylərı "bank inqilabi" adlandırırlar. Getdikcə təkmiləşən inkişaf istiqamətləri keyfiyətcə yeni, modern banklardan fərqii "yeni nəsil bankların" yaranmasına şərait yaratmışdır. Bank sıstemini, bank işini köklü surətdə dəyişən mühüm meyləri və istiqamətləri araşdıraq.

Məlum oldugu kimi, banklar hüquqi və fizıki muştərilərə göstərdikləri xidmət toplusunu getdikcə genişləndirirlər. Yeni xidmət sahələrin yaranması və genişləməsi son zamanlar yeni maliyə qurumlarin təsiri altinda baş verir. Banklar tərəfindən göstərilən yeni xidmət növləri əsasən vergi xidməti üzrə məsləhətləşmələr, şəxsi maliyə planlaşması, pensiyamüavinət təminatı, yerli özünüidarəetmə orqanlarına borcların verilməsi, əmlak üzrə broker xidmətləri, qarsılıglılı fondlara investisiya və qiymətli kagizların qoyuluşu üzrə broker xidmətləri, sıgorta agentliklərin idarə edilməsi, forma və məzmunca yeni növ kredıtlərin tətbiq edilməsi və bu barədə izahat işin təşkilindən və sairədən ibarətdir.

Banklar tərəfindən həyata keçırilən, maliyə xidmətlərı sahəsində rəqabətin səviyəsi və intensivliyi banklar və bank olmayan təşkilatlar tərəfindən bu tip xidmətlərin genişləndırilməsi ilə əlaqədar yeni vüsət aldı. Son ilərin praktikasi göstərir ki, bankların həyata keçirdiyi istehlak kredıti, muəsisə və şirkətlərə kredıtlər, əmancaq maliyələşməsi, qiymətli kagizlar və maliyə məsələləri üzrə məsləhətlər və sair bu kimi xidmətlər qeyri kredıt təşkilatları və ya broker, maliyə şirkətləri, sigorta agentliklərin fəalyət istiqamətləri ilə üstüstə düşə bilər. Belə vəziyət bankları yeni xidmət sahələri axtarıb tapmaga, onları hazırlayib həyata keçirməyə məcbur olunur ki, bu da əlavə xərclər tələb olunur. Beləliklə, banklar mənfəət əldə etmək üçun yeni rısklərə əl atmalı olur. Bu isə eyni zamanda banklar arasında rəqabətin kəskinləşməsinə səbəb olur.

Bank xidmətlərin çoxalması, rəqabətin bu əsasda inkişaf etməsi, maliyə xidmətləri sahəsin tənzimləməsi ilə stimulaşdırılırdı. Bu vəziyət keçən əsrin 70ci ilərin sonu 80cı ilərin əvvələrində başlamış və yaxın gələcəkdə davam etməsi meyli açiq his olunurdu. Dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrində tənzimləmə prosesi müxtəlif formalarda getmişdir. Məsələn, Amerika Birləşmiş Ştatlarında bu proses, əhaliyə, xüsusən də kiçik əmanətçilərə əmanət üzrə yüksək gəlir vermək və bu yola daha çox vəsait cəlb etmək məqsədlə əmanətlər üzrə faiz dərəcələrin yüksəldilməsi ilə başlamışdır. Bunla yanaşı, pul bazarında depozit hesablar üzrə qiymətli kagizlar və çek əmanətləri üzrə yüksək faiz ödənilməsinə icazə verildi. Bu tədbiriər öz nəticələrini tezliklə göstərməyə başladı göstərir.

Qeyri inkişaf etmiş, sabit bank sısteminə malik Yaponiya, Almaniya, Kanada, Böyük Britaniya, Avstriya kimi ölkələrdə tənzimləmə prosesi 80cı ilərin ortalarında başlamışdır.

Bu ölkələrdə bankların, qiymətli kagizlar üzrə dilerlərin, sigorta işin təşkili ilə məşgul vasitəçilərin və çoxsaylı qeyri maliyə əməliyatları həyata keçirən şirkət və qurumların hüquqi fəalyət sahəsi genişləndırildi.

Bütün postsovet respublikalarında, eləcə də Ölkəmizdə məhz tənzimləmə prosesi demək olar ki, xidmət sahələrin çoxalması və hüquqi fəalyət sahəsin genişləndırilməsi ilə müşayət olunmaqdadır.

Bankların modern inkişaf səviyəsi tənzimləmənin artan rəqabətlə six əlaqəsi vəsait cəlb edilməsinə xərclərin səviyəsini qaldırmışdır. Buna görə də banklar fəalyətlərini davam etdirmək üçun bazar tərəfindən müəyənləşdırilən, rəqabətə davamlı faiz dərəcələrini ödəyərək, məsələn, cari xərclərin azaldılmasını, işçi heyətin, köhnəlmiş texn2 vəsaitlərin yenisi ilə əvəz olunmasını həyata keçirməyə məcbur oldular.

İnkişaf etmiş ölkələrin, həmçin bazar iqtisadiyatına keçid şəraitində olan ölkələrin praktikasi göstərir ki, son ilər ərzində banklar cari xərclərin artmasına baxmayaraq, əl əməyini əvəz edən, daha modern və məhsuldar avtomatika sıstemlərin tətbiqinə məxsusi fikır verərək elektron maşınları əldə olunur, onların geniş istifadəsinə şərait yaradırlar. Bu tədbirlər nəticəsində bankların muştərilərə bütün əməliyat günü ərzində depozit hesabları ilə, tıcarət mərkəzləri ilə əlaqə saxlanmasına, puları, qiymətli kagizlarını dəyişə bilmək imkanlarını, hesablaşma kasa avtomatlarin xidmətlərin genişləndırilməsinə, qisa müdət ərzində çoxsaylı əməliyatlar icra edən etibarlı kompüter sıstemin tətbiqinə, bank idarəçiliyi üçun istənilən an, istənilən məlumatları əldə etmək şəraitinə nail olunmuşdur. Nəticədə bank işin kapital tutumu artmış, əmək tutumu azalmışdır. İnkişafın bu istiqaməti ona gətirib çixaracaq ki, artıq bank və muştəri heç də teztez görüşməyəcək. Onlar arasındakı xidmət göstərilməsi əməliyatı tamamilə avtomatlaşdırilacaq və kompüter terminaları, telekomunikasiya sıstemləri vasitəsilə həyata keçıriləcək. Düzdür bu sıstemlərin tətbiqi kapital tutumunu artıraraq 1çox iş yerlərin baglanmasına gətirib çixarır, qisa müdət ərzində çoxsaylı əməliyatların icrasına şərait yaradır. Ancaq heç cür muştərilərin bank işçisi ilə canlı təmasin və canlı inamın səmərəsini yarada bilmir.

Bank fəalyətin böyük dövriyəsi avtomatlaşdirmanın, kompüterləşmənin və texn2 silahlanmanin yeniliklərin təxirəsalınmaz tətbiqini tələb olunur. Həm də bu vəzifəni yerinə yetirmək, həm də xidmət həcmini artırmaq üçun banklar daha uzaq yerlərə, yeni bazarlar axtarır, həmin yerlərdə sabit bank xidmətləri yaratmaq məcburiyətində qalırlar. Nəticə isə ona gətirib çixanr ki, bu bankların filialar sıstemi, kiçik bankları öz tərkibinə alan, daha böyük bazarlara xidmət göstərən, çoxsaylı idarələrə malik bank nəhəngləri yaranır. Bu proses müstəqil bankların sayin azalmasına, eyni zamanda kapital baximından orta ölçülü bankların çoxalmasına gətirib çixarır. Belə hal Böyük Britaniyada, Fransada, Almaniyada, Amerika Birləşmiş Ştatlarında keçən əsrin 80cı ilərin də baş vermişdir. Ölkəmizdə isə bu proses 1qədər gec, təqribən 19961997ci ilərdə başlamişdir. 90cı ilərin əvvələrində Ölkəmizdə çoxsaylı kiçik müstəqil banklar yaranmış, sonralar isə bank sıstemində gedən inkişaf prosesi qeyd olundugu kimi, çoxlu birləşmələrə və bəzi filialarım yaranmasına, bəzilərin lisenziyalarin geri götürülməsinə gətirib çıxarmışdır.

Həmçin qeyd olunmalıdir ki, 1çox inkişaf etmiş ölkələrdə avtomatikanin tətbiq olunmasi ilə əlaqədar olaraq 1çox banklar uzaq ərazilərdə öz xidmət bazarını genişləndirmək məqsədlə özlərin, avtomatik kasa vasitələrin və tetekomunikasiyanın köməyi ilə idarə edilən elektron filialarını yaradırlar. Bu yeni binatikmə və ya mühüm bank obyekti yaratmaqdan çox sərfəlidir. Belə bank: filiaları getdikcə inkişaf olunur, fəalyətə başladigi ilk dövrlərdəki xidmət sahələrini genişləndirərək tam xidmət növlərini icra edə bilirlər.

Bankların sürətli, cografi genişləməsi və böyüməsi artıq 1ölkə miqyasında deyil, dünya miqyasında baş verir. Halmuasir dövrdə dünyanın iri bankları müxtəlif qitələrdə xidmətlər göstərilməsi sahəsində rəqabət aparırlar. 1çox ölkələrin yeni bankları ABŞin güclü bankları ilə rəqabət aparmaga başlamışlar. Belə banklar sirasına Yaponiyanın, Fransanın, Böyük Britaniyanın, Almaniyanın bankları daxildir.

Son on il ərzində bu ölkələrin iri inkişaf edən bankları sırasına aşagıdakıları aid etmək olar: "Sanba bank", "indastril bank of Canon", "Fudzi bank", "Sumitomo bank" (Yaponiya), "Kredi aqrikol", "Kredi Lyone", "Eosete ceneral" (Fransa), "Barklayz bank", "Neşnl Vestminster bank" (Böyük Britaniya), "Doyçe Bank" (Almaniya).

ÖlkəmizBank sıstemin ilkin inkişafı hələ XİX əsrin 2nci yarısından başlamışdır. Ancaq ARnın bank sıstemin institusyonal və hüquqi quruculugu 1991ci ildə dövlət müstəqiliyin əldə edilməsindən sonra başlamışdır. 1992ci ildə “ARnın Mili banki” və “ARnda banklar və bank fəalyəti haqında” qanunların qəbul olunması ilə bank sıstemin hüquqinormativ bazasin əsası qoyulmuşdur. Müstəqil AR bank sıstemin yaradılması və inkişafin birinci mərhələsi bank bazarına daxilolmanın liberal şərtləri ilə müşaiyət olunmuşdur. AR prezidentin 10 yanvar 1992ci il tarixli fərmanına əsasən keçmiş SRI Xarici Əlaqələr Banki AR Kontoru bazası əsasında ÖlkəmizBeynəlxalq Banki yaradıldı.

Bazar iqtisadiyatı şəraitində yaşayan ölkələrdə oldugu kimi Ölkəmizdə da komersiya bankları 2piləli bank sıstemin 2nci piləsini təşkil olunur. Müstəqil komersiya banklarından 4ü əsasən dövlət mülkiyətinə əsaslanırdı. Onların nizamnamə kapitalin 51 %i, yaxud nəzarət paketi dövlətə məxsus idi. Bunlara aşagıdakılar aidir:

1. 
   AR Aqrar Sənaye Səhmdar Komersiya Banki.
   
2. 
   AR Sənaye İnvestisiya Səhmdar Komersiya Banki.
   
3. 
   AR Əmanət Komersiya Banki.
   
4. 
   AR Beynəlxalq Səhmdar Komersiya Banki.
   

Azərbəycan Respublikası prezidentin 11 fevral 1992ci il tarixli fərmanı ilə keçmiş SRI Dövlət Banki. SənayeT2nti banki və Aqrarsənaye banki AR kontorları bazası əsasında ÖlkəmizMili Banki və keçmiş SRI Əmanət Banki ÖlkəmizRepsublikasin kontoru bazası əsasında isə Azərbaycanın Əmanət banki təşkil edildi.

1992ci ilin fevral ayından avqust ayına qədər sənayet2nti Bankin və Aqrarsənaye bankinın muəsisə və şöbələri bilavasitə ÖlkəmizMili Bankin tabeçiliyinə verilmişdir.

Respublikamız müstəqilik əldə etməklə bazar əsasında inkişaf edən ölkələrin praktikasinə uygun olaraq Mili bazar yaradıldı. Bu dövrdə bankların strukturları deyil, kredıt əlaqələrində də dəyişiklik edildi.

Beləliklə, 2piləli bank sıstemi formalalaşmış oldu. Birinci pilədə Miili Bank, 2nci pilədə komersiya bankları dururdu. Bundan sonra AqrarSənaye Banki və Sənaye investisiya Banki Miili bankin tərkibindən çıxarılaraq, Birləşmiş Universal Səhmdar komersiya bankina çevrildi. ARnın Əmanət Banki və Beynəlxalq Banki ÖlkəmizMiili Məclisin müvafiq qərarına əsasən respublika səhmdar komersiya bankları kimi fəalyət göstərməyə başladılar. Daha sonra 1993cü ildə ARnın aqrarsənaye bankinın, sənaye investisiya bankin, Əmanət bankin və Beynəlxalq Bankin tamamilə səhmdar komersiya banklarına çevrilməsi prosesi başa çatdırıldı. Həmin bankların nəzarət səhm pakeli Maliyə Nazirliyin timsalinda Ölkəmizhökumətinə məxsus idi. Səhmlərin qalan 49%i isə müxtəlif hüquqi və fizıki şəxslər arasında bölüşdürülərək təşkil olundu. Ölkəmizdə Mərkəzı banklara dair qanunlə Miili Bank dünyanın müstəqil bankları kimi fəalyətə başladi. Bu qanunlar qəbul edildikdən sonra Mili Bankin ilk sədri təyin ediidi. Bank sıstemin müstəqiliyi ilə yaranan imkana uygun olaraq respublikamizin Mili valyutası olan «manat» dövriyəyə buraxıldı (1992) və Mili Bankta onun dəyərin qorunması üçun tədbirlər həyata keçırilməyə başlandı.

Qeyd etmək lazımdır ki, Ölkəmizdə bazar iqtisadiyatı təmayülü bank sıstemin yaradılmaga başlandıgı dövrdə gərgin siyasi şərait və iqtisadiyatda agır pozulmalar golunurdi. Bunlar bank sıstemin fəalyətini çətin 1vəziyətə salmışdı. Bun nəticəsində respublikada bank sıstemində təşkilati və idarəetmə prisnipləri pozulmuş və bütövlükdə bank xidməti ictımaiiqtisadi inkişafin tələblərinə cavab verməmişdi. Bankların fəalyəti dövlətin irəli sürdüyü iqtisadi siyasətin həyata keçırilməsinə deyil, bilavasitə qeyri məqsədələrə istiqamətləndırilmişdi. Bunla yanaşı bankların müstəqil siyasət yeritmək səlahiyətləri təmin edilmiş və onlar dövlət mənafeyindən irəli gələn məqsədələrə vaxtında xidmət etməmişlər.

Bank işi zəif hüquqi bazaya əsaslanmış və keçmiş dövrün qanunvericilik aktlarin tələb və prisniplərinə uygun idarə olunmuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki. Dünya ölkələrində məlum olan çoxsaylı bank əməliyatlarından respublikada təkcə 1neçəsi icra olunur.

Bunlarla yanaşı respublikada Əmanət banki sıstemində də cidi nöqsanlar və pərakəndə idarəetmə vəziyəti mövcud olmuşdur, belə ki, Əmanət bankları əhalidən qəbul edilmiş əmanətləri qeyrisəmərəli və məsuliyətsiz formada idarə etmiş və həmin əmanətlərin vaxtında faizlə qaytarılması üzrə qanunvericiliklə müəyən olunmuş qaydaları pozmuşdur. Bu səbəbdən 1neçə ilər ərzində əhalin Əmanət banklarına etibar etdiklərı əmanətlər qiymətdən düşmüş və yararsız pul ehtiyatına çevrilmişdir. Nəticədə, Əmanət Banki öz mahiyətini itirmişdirsə, aparılan islahatlar nəticəsində bank sıstemin fəalyətində mövcud olan nöqsan və çatışmamazlıqlar zəif pərakəndə idarəetmə vəziyəti nisbətən aradan qaldırilmış və onların işində xeyli təkmiləşdirmə aparılmışdır.

Respublikada modern bank sıstemində baş verən əsasli dəyişikliklərı aşagıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

bank sıstemində aparılan əsaslı islahatlar dövlət və komersiya banklarin hüquqlarını və məsuliyətini daha da artırmış və onların tənzimləmə mexanismi nisbətən gücləməsidir;

əhalidə və müxtəlif strukturlarda mövcud olan sərbəst pul vəsaitlərin banklar tərəfindən səfərbər edilməsində dönüş baş vermiş və cidi təminat yaranmışdır;

pul tədavülun tənzimləməsində bankların rolu və idarəetmə funksiyaları artmışdır;

respublikada xarici ölkə bankları ilə rəqabət əparmaq gücünə malik müştərək (birgə) bankların yaradilmasına üstünlük verilmişdir;

Mili Banklara sərbəst pulkredıt siyasəti yeritmək və dövriyəyə pul buraxmaq hüququ verilmişdir.

Bankların yeni fəalyət növləri ilə məşgul olmaq, qiymətli kagızlarla əməliyatlar aparmaq, fizinq, faktorinq və s. əməliyatlara qoşulmaq imkanları genişlənmişdir. Yəni banklar öz fəalyətində bank resurslarin tərkibinə pul vəsaitləri, əmtəəmadi qiymətlilərilə yanaşı qiymətli kagizları (səhmlər, istiqrazlar, xəzinə öhdəlikləri, əmanət sertifikatları və s.) daxil olunur;

respublikada qiymətli kagizlar bazarınən (fond birjasin) təşkil olunmasında bütün növ bankların rolu artırilmış və bu istiqamətdə alman modelinə üstünlük verilmişdir və s.

10 iyun 1996cı üdə Mili Məclis tərəfindən qəbul olunmuş «Mili Bank haqında» AR qanunda pulkredıt siyasətini həyata keçirmək məqsədlə məcburi bank ehtiyatlarin normaları müəyənləşırilmiş və onun əmələ gəlmə mənbələri göstərilmişdir. Həmin qanunda məc­buri ehtiyatların yaradılması, normaların müəyən olunması, kredıtor təşkilatlarla əmanətçilər arasında öhdəliklərin tənzimləməsi və məcburi ehtiyatların saxlanılması qaydaları və s. öz əksini tapmışdir. Məcburi ehtiyat normaları ilbəil dəyişilir. Bu dinamikanı cədvəl 6də görmək olar.

Bazar iqtisadiyatına keçid dövründə bütün növ bank resurslarin əmələ gəlmə mənbəyində, strukturunda və istifadə olunma mexanismində əsaslı dəyişiklik baş vermişdir. Məsələn, fəalyətdə olan komersiya bankların məxsusi resurslarin mənbəyini qiymətli kagizlar bazarındakı səhmlər fond üçun nəzərdə tutulmuş səhmdar və ehtiyat kapitalı təşkil olunur.

Modern tipli bank növləri yeni iqtisadi və bazar strukturlarin fəalyətinə insfratruktur xidmətini daha da falaşdırmaq məqsədlə, məxsusilə də operativ bank əməliyatları sısteminə keçməlidir. Belə ki, banklar qiymətli kagızlarla, lizinq faktorinq və s. xidmətlərlə əməliyatlar aparmaq yolu ilə bazar iştirakçıların maliyə tələblərini və problemlərini ödəməlidirlər. Yəni respublikada fəalyətdə olan banklar fond birjasi (qiymətli kagizlar bazarı) vasitəsilə bazar subyktlərinə maliyə xidməti göstərən insfratruktur obyektinə çevrilməlidir.

Konkret olaraq, hər 1bank bazar iştirakçılarıni, təsərrüfat subyeklərini və qeyri maliyə ehtiyatı olan muştəriləri özlərinə cəlb elməyi bacarmalı və ona stimul yaratmalıdır. Bankların modern fəalyətində elə 1şərait yaradılmalıdır ki, onlər həm öz vəsaitlərindən müxtəlif istiqamətlərdə səmərəli istifadə etməkdə maraqlı olsunlar, həm də banklara bütün mənbələr hesabına pul vəsaitlərin və qiymətli kagizların cəlb olunmasında bütün bazar və təsərrüfat iştirakçıları daha çox səy göstərsinlər. Təbii, bankların yeni rolu məhz bunla müəyən olunur, ancaq bunlarla yanaşı banklar cəlb olunan bütün pul vəsaitlərin saxlanılmasına və istənilən vaxt sahibinə geri qaytarılmasına möhkəm təminat verməlidir.

ARnda bank sıstemin yaradılması və formalaşmasında komersiya banklarin roluna ayrıca nəzər salmaq daha məqsədəuygundur. Bu məqsədlə son 10 ildə səhmdar komersiya və komersiya banklarin inkişafina nəzər yetirməyi məqsədəuygun hesab olunurik.

1992ci ilə qədər Ölkəmizdə 30a qədər kooperativ, komersiya bankları fəalyət göstərirdisə, 19921995ci ilərdə səhmdar komersiya və komersiya banklarin yaranması prosesi geniş vüsət almiş, bu ilərdə Ölkəmizdə 240a yaxın komersiya, səhmdar komersiya bankları yaranmışdır. Bu lər ərzində komersiya banklarin sayin artması 1neçə səbəblə izah oluna bilər. Bunlara nizamnamə fonduna heç 1minimum hədin qoyulmaması üzündən onun məbləbin aşagı olması, inflyasiyanın yüksək olmasi səbəbindən kredıt faizlərin yüksək olması və s. aid etmək olar. 1994cü ilin payızından etibarən Mili Bankin sərt monetar siyasətə keçməsi, komersiya banklarin verdikləri yüksək faizli təminatsiz kredıtlərin geri qaytarılması komersiya banklarin fəalyətində problemlər yaratmaga başladı. Bank fəalyətini tənzimləyən qanunvericilikdəki boşluqlar mövcud vəziyəti daha da agırlaşdırırdı. Bundan başqa bank adı altinda fəalyət göstərən, ancaq Mili Banktan müvafiq lisenziya almadan xeyriyə cəmiyətlərin və bütün qeyri qurumların əhalidən yüksək fazlərlə əmanət cəlb edib mənimsəməsi, Dövlət Əmanət Bankindakı vəsatlərin inflyasiya nəticəsində dəyərsizləşməsi və sonradan indeksləşdırilib qaytarılması məsələsin həl edilməməsi, yerli bank sısteminə olan inamın xeylı itırilməsinə səbəb olmuşdur.

Bank sıstemin yeni formalaşması ilə əlaqədar yüksək səviyəli kadr çatişmamazlıgı, qeyriprofesonaların komersiya banklarin rəhbərliyində təmsil olunması da prosesə öz mənfi təsirini göstərdi. 1995ci ildən etibarən Mili Bank komersiya banklarin nizamnamə fonduna tələblərini artırmaga başladı. Bu ilərdə bank sıstemində bütün banklar, o cümlədən "Kapital" və Beynəlxalq Banklar da müx1hesabına keçmişdir. Mili Bank tərəfndən nizamnamə fonduna qarşı tələblərin artırilması komersiya bankları üçun 1sira problemlər yaratmışdır. Nizamnamə fondu hədini yerinə yetirməyən komersiya banklarin, həta normal fəalyət göstərməsinə baxmayaraq, lisenziyası geri alınmışdır.Komersiya banklarin nizamnamə fonduna tələblərin Inkişaf dinamikası aşagıdakı qrafikdən daha aydın görsənir.

Komersiya banklarin nizamnamə kapitalin artırılmasında məqsəd respublikada falyətdə olan bankların saynı azaltmaq, onların kapitalarrin birləşməsinə nail olmaq idi. Lakn bank işi spesifik sahə oldugu üçun bu bankların birləşməsi mümkün olmadı. Bankların birləşməsi uzun və çətin 1prosesdir.

Biz bilirik ki, komersiya banklanın nizamnamə fondun formalaşmasin əsas mənbələri aşagıdakılardır:

• 
  Əhalin sərbəst put vəsaitləri;
  
• 
  Muəsisə və təşklatların sərbəst pul vəsaitləri.
  

Əhalin agır ictımaiiqtisadi durumu, muəsisə və təşkilatların çətin maliyə vəziyətləri bankları bu mənbələrdən məhrum olunur. Xarici mənbələrə isə Mili Bank tərəfindən müəyən məhdudiyətlər qoyulub. Bütün bunlar yerli komersya banklarin müflisləşməsinə gətirib çıxarır. Yaxşi olar ki, Mili Bank sıstemin tam formalaşdıqdan, yerli banklar xarici banklan rəqabətinə dözə biləcək dərəcədə inkişaf etdikdən sonra xarici banklar ölkənin bank bazarına buraxılardı.

Qərbi Avropanın inkşaf etmiş ölkələrin banklarin pul vəsaitləri ilə əlaqədar problemləri yoxdur. Həmin dövlətlərin iqtisadiyati kifayət qədər inkişaf etmiş əhalisin ictımaiiqtisadi durumu yüksəkdir. Muasir dövrdə respublikamızın iqtisadiyatında pul "aclıgı" var. Bu həm dövriyədə pul kütləsin azlıgı, həm də iqtisadiyatdakı böhran və geriliklə baglıdır. Komersiya banklarin vəsaiti çatışmamazlıgı onları məcbur olunur ki, əhalidən yüksək faizlərlə əmanət cəlb etsin. Ona görə ki, ümumən maliyə bazarında krcdit resurslana böyük ehtiyac vardir. Bu gün komersiya banklarin cəlb olunmuş vəsaitləri içərisində əmanətlər, depozitlər 10 15% təşkil olunur. Belə vəziyətdə əmanət və depozitlər üzrə öhdəlikləri vaxtlıvaxtında.yerinə yetirmək bu banklar üçun 1cidi problem yaratmır.