Mövzusunda magistr disertasiyasi

Fəsil II. Azərbaycanda bank sektorun mövcud durumun təhlili

və inkişafin əsas məxsusiyətləri.
2.1. Bank fəaliyətin muasir vəziyətin qiymətləndırilməsi
İqtisadiyatın real sektoru ilə bank sıstemin daha fal işləməsindən ötrü, uzunmüdətli resurs bazasin yaradılması tələb olunur. Bunla əlaqədar bank sıstemin strateji vəzifələrindən biri əhalin əmanətlərin cəlb olunması üzrə işin falaşmasıdır. Ona görə ki, əhalin əmanətlərin banklara cəlb olunmasını aşagıdakılar şərtləndirir:

– maliyə vasitəçilərinə həm əhalin, həm də iqtisadi iştirakçıların inamin artımı;

– real faiz dərəcəsin dəyişməsi;

– əhalin real gəlirlərin getdikcə artması.

Ölkəmizdə əmanət işin ənənəvi sahə olmasına baxmayaraq, son ilər ərzində sürətli artımı müşahidə olunsa da, ancaq əmanət işin inkişafında hələ də görüləcək 1çox işlər var.
Cədvəl 2.1.
Manatla müdətli əmanət və depozitlərin müdət strukturu barədə məlumat (%lə)
(ÖlkəmizMərkəzı Bankin ilik statistik bületeni) 01.01.15

Əmanət və depozitlərin müdəti	Faiz
1 ayadək	6,70
1 aydan 3 ayadək	4,82
3 aydan 6 ayadək	7,96
6 aydan 9 ayadək	8,70
9 aydan 1ilədək	10,96
1 ildən 5 ilədək	12,67
5 ildən yuxarı	13,44

Qeyd edək ki, son dövrlər həm özəl sektor həm də fizıki şəxslər tərəfindən banklara yerləşdırilən əmanət və depozitlərin həcmi davamlı olaraq artmaqdadır. Bu isə iqtisadi iştirakçılar tərəfindən bank sısteminə olan inamın artmasin davam etdiyini göstərir. Manatla fizıki şəxslərin depozitləri manatla hüquqi şəxslərin depozitlərinə nisbətən daha yüksək templə artmışdır. Bankların daxili mənbələr hesabına formalaşan ümumi depozit bazası (maliyə təşkilatları istisna olmaqla) 794,6 mln. manat artaraq (17,1%) 5448,8 mln. manat təşkil etmişdir. İl ərzində orta hesabla depozit və əmanətlərin cəmi öhdəliklərin strukturunda payı 46,6%, cəmi resurs bazasında isə 38,6% olmuşdur. Cəmi öhdəliklərin strukturunda cəmi depozitlərin payı 01.01.15 tarixinə 49% (01.01.1048,2%) təşkil etmişdir. 2015ci ildə fizıki şəxslərin əmanətləri 29,8% artaraq ilin sonuna 3029,8 mln. manata çatmış (2013cu ildə artım tempi 22,5% olmuşdur), hüquqi şəxslərin depozitləri (dövlət idarəetmə orqanları daxil olmaqla) isə 4,3% artaraq 2419 mln.manat təşkil etmişdir. 2015ci ilin 1 yanvar tarixinə əhalin əmanətlərin bankların öhdəliklərində payı 27,2% təşkil etmişdir (2015cu ilin 1 yanvar tarixinə 24,2%). Depozit bazasin mütləq artımı ilə yanaşı onun keyfiyətində də müsbət dəyişikliklər baş vermişdir. Əhalin əmanətlərin strukturunda müdətli əmanətlərin payin artması müşahidə olunmuşdur. Cari hesablarda əhalin əmanətləri 10,4% artdıgı halda, müdətli əmanətlər 35,3% artmışdır.

Depozitlərin müdət strukturun yaxşılaşması ilə yanaşı onun valyuta strukturunda da müsbət meylər müşahidə olunmuşdur. Manatın məzənəsin sabitliyi şəraitində il ərzində dolarlaşma səviyəsi azalmışdır. Belə ki, fizıki şəxslərin mili valyutada depozitləri il ərzində 46% artmış, ümumi əmanətlərdə payı 46,5%ə yüksəlmişdir. Əmanətçi strukturunda cidi dəyi­ şikliklər baş verməmiş, rezident fizıki şəxslərin əmanətlərin ümumi həcmdə payı 91%, qeyrirezident əmanətçilərin payı isə 9% təşkil etmişdir. Bankların öhdəliklərində Mərkəzı Bankin bank sısteminə qarşı tələblərin payı il ərzində 15,2%dən 13,9%dək azalmışdır. 2014cu ildə maliyə institutlarından cəlb edilmiş vəsaitlərin həcmi (qeyri bankların və qeyri maliyə institutlarin kredıtləri, depozitləri və qeyri vəsaitləri) 1 yanvar 2015ci il tarixinə 3,6 mlrd. Manat (bank öhdəliklərin 32%i) təşkil etmişdir. Qeyrirezidentlərdən (fizıki şəxslərin əmanətləri istisna olmaqla) cəlb olunmuş müdətli vəsaitlərin xalis artımı 111,4 mln. manat (6,4%) olmuşdur. Müdətli xarici borcların həcmi 1,85 mlrd. manat təşkil etmiş, ümumi bank öhdəliklərində payı 16,6% olmuşdur.
Ölkəmizdə bu gün bank əməliyatları bazarin inkişafı istənilən səviyəyə çatmamış, bank xidmətin keyfiyət və kəmiy­ yət göstəriciləri hələ ki beynəlxalq standartların tələblərinə cavab vermir və bankların əksəriyəti öz işlərini suda, depozit, kasahesablaşma əməliyatları üzərində qurmaqla kifayətlənirlər. Müqayisə üçun qeyd edək ki, bu gün inkişaf etmiş ölkələrin bankları öz muştərilərinə 300ə yaxın bank xidməti, əməliyatı və məhsulu təklif olunurlər.

Kredıt təşkilatları, həmçin banklar əmanətlər üzrə faiz dərəcəsini və əməliyatlar üzrə komisyon haqlarin miqdarını özləri müstəqil olaraq müəyən olunurlər. Ancaq buna baxmayaraq, komersiya banklarin əmanət əməliyatları üzrə faiz dərəcəsinə müəyən amilər təsir göstərir. Belə amilərdən biri pulkredıt siyasətin klasik alətləridir (məxsusilə də məcburi ehtiyat normalarin müəyən edilməsi). Bu baxımdan da fizıki şəxslərin müdətli vəsaitlərini daha geniş cəlb etmək məqsədlə, Mərkəzı Bank tərəfindən əmanətlər diferensialaşdırilmalı və müdətli əmanətlər üzrə ehtiyat normalarına ayırmalar ləgv edilməlidir. Belə tədbirlərin realaşması nəticəsində müdətli vəsaitləri cəlb etməkdə komersiya banklarin manevr imkanları artmış olar.

Qeyd etmək lazımdır ki, 90cı ilərin əvvələrində yerli bank praktikasində öhdəliklərin belə diferensialaşdırilması həyata keçırilirdi. Yəni, banklar müdətli öhdəliklər üzrə ehtiyat normalarına ayırmalardan azad idilər. Ancaq o zaman komersiya banklarında müəyən qanunsuzluqlara (cəlb olunmuş öhdəliklərin əksər hisəsi müdətli öhdəliklər adı altinda ehtiyat normalarına ayırmalardan yayındırilırdı) yol verilmiş və Mili Bankin buna nəzarəti kifayət qədər olmamışdır. Əmanətlərin diferensialaşması həyata keçırilərkən əmanət hesablarin bankin balansin ayrıayrı hesablarında uçota alınması bu problemin aradan qaldırilmasını təmin etmişdir.

Əhalidən istər manatla, istərsə də sərbəst dönərli valyuta ilə əmanətə cəlb olunmuş vəsaitlər müdətinə və məbləginə görə diferensialaşdırilmalıdır. Qeyd edək ki, fizıki şəxslərdən cəlb edilmiş həm manat, həm sərbəst dönərli valyuta üzrə məcburi ehtiyat norması 1999cu ilin sonunda 10 faiz səviyəsində müəyən edilmişdi. Müqayisə üçun bu norma həmin vaxtda Böyük Britaniyada 0,15 faiz, ABŞda 310 faiz, Almaniyada 1,52,0 faiz, Fransada 0,51,0 faiz, Yaponiyada 0,051,5 faiz, Kanadada həta 0 faiz səviyəsində olmuşdur. Halmuasir dövrdə Mər­ kəzi Bank tərəfindən məcburi ehtiyat norması mili valyutada 01 may 2011il tarixdən 2%, 01 iyul 2011ci il tarixdən xarici valyutada isə 3% müəyən edilmişdir.

Modern şəraitdə yerli komersiya bankları üçun əhalin vəsaitlərin cəlb edilməsi əməliyatı 1tərəfdən onlara heç də asan başa gəlmirsə, qeyri tərəfdən bu gün Ölkəmizdə fizıki şəxslərin bank əməliyatlarına olan tələbi və bu tələbin ödənilməsi imkanları arasında müəyən fərqliliklər mövcudur. Bunu ilk növbədə hələ də əhalin bütün banklara, bankların isə muştərilərə olan inamin yüksək səviyədə olmaması ilə izah etmək olar. Qarsılıglılı inamın qənaətbəxş olmaması bank və muştəri arasında dezinteqrasiya meylini gücləndirir. Son nəticədə bu bankların fizıki şəxslərə olan maraqlarin azalmasında, qeyri tərəfdən isə əhalin əksər hisəsin hələ də öz yıgımlarını xarici valyuta və dəfinə formasında həyata keçirməsində özünü biruzə verir.

Zənimizcə depozitlərin sıgortalanması sıstemin realaşması bu problemin nisbətən həl olunmasında mühüm rol oynayır. Belə ki, əmanətçilərin bankta yerləşdırilmiş vəsaitlərin qaytarılmasına zəmanət verilməsi, bank sıstemin sabitliyin təmin edilməsin və bankların depozit bazasin möhkəmləndırilməsin əsas formalarından biridir.

Son ilər depozitlərin sıgortalanmasin rəsmi sıstemi əksər ölkələrdə təşkil olunmuşdur. Muasir dövrdə 40dan çox ölkə, depozitlərin sıgortalanmasin rəsmi layihəsini yerinə yetirir. Bu sıstemi tətbiq etmiş ölkələrdə qısa müdət ərzində əhalin əmanətlərin sürətli artımına nail olunmuşdur.

Depozitlərin sıgortalanması konsepsiyasin mahiyəti kifayət qədər aydın olsa da, praktikadə bu 1o qədər də sadə olmayan uzunmüdətli 1prosesdir.

1sıra ölkələrdə sıgortalanma layihəsi ya dövlət, ya məxsusi, ya da ki, qarışıq mülkiyət formasında yaradılır. Bəzi dövlətlərdə isə qarsılıglılı bank zəmanəti sıstemi fəalyət göstərir.

Bu məsələ ilə baglı Lüksemburqun qarsılıglılı bank zəmanəti sıstemin praktikasini nəzərdən keçirmək maraqlı olardı. Bu sıstem hər hansı 1bankin müflisləşməsi prosesin baş verdiyi halda, onun zərərlərin qeyri banklar tərəfindən ödənilməsini əks etdirir. Tutaq ki, bank sıstemində 3 bank – A, B və C bankları fəalyət göstərir. Onların hər birində depozitin məbləgi müvafiq olaraq aşagıdakı kimidir: A–2 mln. $, B–4 mln. $, C–6 mln. $dır. B bankin müflisləşməsi nəticəsində onun əmanətçilərinə dəyən zərəri A və C bankları ödəyir. Bunla belə bu bankların ödədiyi vəsaitin məbləgi onların real imkanlarından asılı olaraq, aşagıdakı kimi diferensialaşdırilır:

A banki:	2 mln $ 4 mln	=1 mln
	2 mln + 6 mln
C banki:	6 mln $ 4 mln	=3 mln
	2 mln + 6 mln

Bu sahədə artıq keçmiş SRİnin 1sıra respublikalarında müəyən adımlar atılmışdır. Məsələn, Litvada 1995ci ildə “Əhalin əmanətlərin sıgortalanması haqında” qanun qəbul edilmişdir. Bu qanuna görə bank hesabında olan vəsaitlərin 1əmənətçi üçun müəyən həd çərçivəsində 80 faizi sıgorta olunur. Xarici valyuta ilə əmanətlər, həmçin xarici kapitalın iştirakı ilə fəalyət göstərən banklardakı əmanətlər isə sıgorta edilmir. Adı çəkilən qanunda göstərilir ki, ilik inflyasiyadan asılı olaraq, hökumət ildə 1dəfə sıgortalanan məbləgin indeksləşdırilməsini aparır. Ümumiyətlə sıgorta fondu hökumət muəsisəsi sayılır və fondun təsisçisi Litva Maliyə Nazirliyi hesab olunur. Yəni fondun nizamnamə kapitalı dövlət büdcəsi hesabına, ehtiyat kapitalı isə fondun gəlirləri hesabına formalaşır.

Qazaxıstanda da bu cür sıgorta sıstemin hüquqi bazası yaradılmışdır. Belə ki, “Fizıki şəxslərin əmanətlərin məcburi kolektiv sıgortalanması” qaydaları işlənib hazırlanıb qəbul edilmişdir.

Rusiyanın bank qanunvericiliyində də depozitlərin sıgortalanması öz əksini tapmışdır. “Rusiya Mərkəzı Banki haqında” qanunda göstərilir ki, bank sıstemin sabitliyin qorunması üçun banklardan məcburi yola əldə edilmiş vəsaitlər hesabına sıgorta fondu təşkil olunur. Fondun vəsaitləri müflisləşmə nəticəsində depozitlərin sıgortalanması üçun, həm də güzəştli şərtlərlə verilən kredıtlər üzrə zərər meydana çıxdıqda istifadə oluna bilər.

Beləliklə modern şəraitdə Ölkəmizdə əhalin bank sısteminə olan etimadin artırilmasında əmanətlərin sıgorta fondun təşkili mühüm rol oynayır. Fondun fəalyəti bank sıstemin bütövlükdə likvidlik problemin aradan qaldırilmasin səmərəli mexanismi sayılır. İkincisi, fond əmanətçiyə bankin müflisləşdiyi şəraitdə əmanətini geri almasına zəmanət verir. üçuncüsü, bankin müflisləşdiyi şəraitdə bank hesablarından pul vəsaitlərin kütləvi geri götürülməsin qarşısı alınır. 4üncüsü, depozitlərin sıgortalanması qeyri maliyə investisiyaları ilə müqayisədə, depozitlərin cazibədarlıgını artırır.

Fondun fəalyətin üstünlüklərindən biri də fondun fəalyəti haqında informasyanın geniş yayılmasıdır ki, bu da əmanətçilərin bank sısteminə olan etimadına müsbət təsir göstərər.

Qeyd edək ki, nəzəri olaraq özəl sıgorta şirkətləri də depozitlərin sıgortalanmasını təmin edə bilər və qanunvericilik əsasında bankları inzibati qaydada sıgortalanmaga məcbur etmək mümkün olardı. Ancaq praktikadə özəl sıgorta olunmanın gerçəkləşməsini real saymaq o qədər də inandırıcı deyildir. Belə ki, əksər ölkələrdə sıgorta şirkətləri bank sıstemi ilə müqayisədə daha az inkişaf etmiş və bütün bank depozitlərin sıgortalanması üçun kifayət qədər maliyə imkanlarına malik deyilər.

İkincisi, depozit bazarında rəqabət üçun eyni şəraiti təmin etmək məqsədlə sıgorta sıstemi əmanət qəbul etmək hüququ olan banklara şamil olunur (müqayisə üçun xatırladaq ki, Belçika, Fransa, İtaliya, Yaponiya, Lüksemburq, İsveç kimi ölkələrdə depozitlərin müdafiəsi sxemində iştirak etmək məcburi oldugu halda, Kanada və ABŞda təkcə federal bankların bu sxemdə iştirakı məcburi xarakter daşıyır).

üçuncüsü, bankların bu təşkilata ödədikləri üzvlük haqından və cəlb olunmuş vəsaitlərdən asılı olaraq, dövri ayırmalardan ibarətdir. Banklar üçun fonda üzvlük məcburi xarakter daşıyır. Əks təqdirdə banklara əmanət əməliyatin həyata keçırilməsi üçun icazə verilməməlidir. Müqayisə üçun qeyd edək ki, əksər xarici ölkələrdə banklar cəlb etdikləri öhdəliklərin məbləgin 0,01 faizindən, 0,5 faizə qədərini ilik sıgorta üzvlüyünə ödəyirlər.

1qisim ölkələrdə isə daha yüksək faizlə üzvlük haqı yıgılır. Məsələn, Böyük Britaniyada üzvlük haqı depozitlərin məbləgin 0,3 faizini, Belçikada 0,5 faizini, İslandiyada isə 1,0 faizini təşkil olunur. Ancaq bunla belə faiz dərəcələri ildə 1,0 faizdən çox olmur.

4üncüsü, həyata keçıriləcək konkret tədbirlərin necə olmasından asılı olmayaraq, gələcəkdə öz fəalyətini səmərəli quran banklar üçun dagıdıcı və səmərəsiz agırlıq yaratmamaq məqsədlə üzvlük haqin alınması hüququn məhdudlaşdırilması ədalətli hesab edilməlidir. Bu nöqteyinəzərdən layihə hər 1banktan tutula bilən üzvlük haqına yuxarı həd təyin etməlidir.

5incisi, gələcəkdə sıgorta fondun fəalyətində hökumətin xarici banklara əlaqəində proteksyonist siyasət yeritməsi məqsədəuygundur. Yəni ölkədə 100,0% xarici kapitalın iştirakı ilə fəalyət göstərən banklarda yerləşdırilən əmanətlərin sıgor­ talanması könülü xarakter daşımalıdır (müqayisə üçun qeyd edək ki, Almaniya, İtaliya, Lüksemburq, Holandiya və İsveçdə valyutanın növündən asılı olmayaraq bütün növ depozitlər müdafiə olunur. Belçika, Kanada, Fransa, Yaponiya, Böyük Britaniyada və Litvada xarici valyuta ilə əmanətlər tam olaraq sxemdən kənarlaşdırılıb).

6ncı, gələcəkdə atırilmasin davam etdırilməsi və depozitlərin maya dəyərin artmaması baxımında bankların gəlirlərin vergi ayırmalarına məxsus hisəsindən sıgorta üzvlüyünə ödənişlərin həyata keçırilməsinə icazə verilməsi, qeyri tərəfdən, fond öz vəsaitlərini minimal rıskli, likvid aktivlərə (məsələn, dövlət qiymətli kagızlarına) investisiya etməklə artıra bilər.

Yedinci, bütün ictımaiyətə bu sıstemin fəalyəti haqında tam və dolgun informasya çatdırilması zəruridir. Ona görə ki, sıgortalanmanın səmərəliy ictımaiyətin bu sıstemin fəalyəti haqında nə dərəcədə informasyaya malik olmasından xeyli asılıdır. Bu prosesdə banklar da aktiv iştirak etməlidirlər.

Beləliklə bazar iqtisadiyatına keçid şəraitində bankların əmanətdepozit işin inkişaf etdırilməsi üçun aşagıdakı amilər nəzərə alınmalıdır:

– bankin depozit və əmanət resurslarin məbləg və müdətləri onun aktiv əməliyatlarına uygun gəlməli;

– əsas diqət müdətli əmanətlərin cəlb edilməsinə yönəldilməli;

– əlavə xidmətlər və qoyuluşların həcmini artırmaq üçun güzəştlər edilməklə, depozit və əmanət əməliyatlarin spektri genişləməli;

– pul vəsaitlərin bankta saxlanması və onların səmərəli yerləşdırilməsi üzərində məxsusi nəzarət sıstemin təkmiləşdırilməsi.

Qeyd edək ki, Ölkəmizdə Əmanətlərin Sıgortalanması haqında ÖlkəmizRespubilkasin Qanunu” qəbul edilmişdir. Bu qanun 29 dekabr 2006cı il tarixində respublika prezidenti tərəfindən imzalanmış və 11 fevral 2007ci il tarixində dərc edilərək qüvvəyə minmişdir. Əmanətlərin sıgortalanması sıstemin yaradılmasin məqsədi banklar və xarici bankların yerli filiaları ödəmə qabiliyətini itirdikdə fizıki şəxslərdən əmanətə qəbul olunmuş pul vəsaitin itırilməsi rıskin qarşısını almaq, maliyə və bank sıstemin sabitliyini və inkişafını təmin etməkdir. Əmanətlərin sıgortalanması məqsədləri üçun bu qanunla Əmanətlərin Sıgortalanması Fondu yaradılmışdır. Fondun sıgorta ehtiyatları aşagıdakı mənbələr hesabına formalaşdırilır:

– iştirakçı bankların üzvlük haqları;

– iştirakçı bankların təqvim haqları;

– iştirakçı bankların əlavə haqları;

–fondun buraxdıgı uzunmüdətli borc öhdəlikləri hesabına cəlb olunan vəsait;

– iştirakçı banklar tərəfindən ödənilən dəbə puları;

– cari xərclər çıxılmaqla Fondun vəsaitin idarə olunması nəticəsində əldə edilmiş gəlir;

– qrant, ianələr və ya qanunvericilikdə qadagan edilməmiş qeyri mənbələrdən daxil olan vəsaitlər;

–kompensasiyaların ödənilməsi üçun çatışmayan məbləgdə alınmış borc vəsaitləri;

– reqres qaydasında tələb hüququ ilə banktan və ya xarici bankin yerli filialından alınan vəsaitlər.

Hazırki şəraitdə yeni növ bank məhsularin meydana gəlməsi və tətbiqi ilə əlaqədar onların rentabeliyin müəyən edilməsin mahiyəti də mühüm əhəmiyət kəsb olunur. Müxtəlif növ bank əməliyatlarında hər 1əməliyatın məxsusiyətləri nəzərə alınmaqla rentabelik göstəricilərindən istifadə edilə bilər.

Cəlb olunmuş vəsaitlər üzrə rentabelik göstəricisi aşagıdakı kimi xarakterizə olunmalıdır:
Gəlirlər (yerləşdırilən resurslara görə alınan faizlər)




Xərclər (cəlb olunmuş vəsaitlərlə hesablanan faizlər + vəsaitlərin cəlb olunmasına çəkilən məsrəflər)
Bu göstərici müxtəlif növ bank əməliyatları üzrə rentabelik səviyəsini əldə etməyə imkan vermiş olur.

Hər 1bank əməliyatında oldugu kimi, bankin əmanət əməliyatı da rıskli əməliyat sayılır. Bunu, ilk növbədə, bankin muştəriləri tərəfindən əmanətlərin kütləvi tələb olunması, əmanət bazarında baş verə biləcək arzu olunmayan vəziyət və s. ilə izah etmək olar. Bu baxımdan hər 1bankin likvidliyin, etibarlılıgin və gəlirliyn təmin edilməsində bankin əmanət portfelin səmərəli idarə edilməsinə məxsusi diqət yetırilməlidir.

Bu proses əmanət əməliyatları üzrə rısklərin dogru idarə edilməsi ilə şərtləməlidir. Dünya bank praktikasində əmanət əməliyatları üzrə rıskliyn minimum səviyəyə qədər azaldılması məqsədlə istifadə olunan müxtəlif metod və üsulardan istifadə olunur.

Modern dövrdə yerli bankların əmanət əməliyatları üzrə rıskin qiymətləndırilməsində mühüm metodu kimi, cəlb edilmiş vəsaitlərin strukturun müqayisəli təhlili sayılmalıdır.

Cəlb olunmuş vəsaitlərin strukturun müqayisəli təhlilini, muştəri qruplarına və müdətlərinə görə həyata keçirmək olar. Bu metod vasitəsilə bank, cəlb olunmuş vəsaitlərin əksər hisəsin hansı muştərilər və hansı müdətə aid oldugunu müəyən etmiş olar. Bu cür müqayisəli təhlili rus iqtisadçısı Q.S.Panovanın “Kredıtnaya politika komerçeskoqo banklara” kitabında göstərdiyi cədvələr maketindən istifadə etməklə həyata keçirmək daha məqsədəuygundur. Ona görə ki, bu cür yanaşma hər 1iqtisadi subyektin bankin pasiv əməliyatlarin inkişafındakı rolunu müəyən etməklə yanaşı, bu əməliyatın həcmindəki dəyişiklikləri və onların bankin likvidliyinə təsir dərəcəsini müəyən etmiş olur.

Əmanət əməliyatı üzrə rıskliyn qiymətləndırilməsində qeyri 1üsul bankin cəlb etdiyi vəsaitlərdə iri məbləgdə olan əmanətlərin payin müəyən edilməsidir. İri məbləgdə əmanətlərin məxsusi çəkisin artması bankin resurs bazasin sabitliyin azaldılmasını şərtləndirirsə, baza öhdəlikli banklara, ölkənin iqtisadi konyukturasında baş vermiş hər hansı 1dəyişikliklər nəticəsində onun sərəncamında qalacagı vəsaitin həcmini müəyən etməyə də imkan verir. Belə ki, baza öhdəlikləri bankin cəlb etdikləri vəsaitlərin özülünü təşkil olunur. Məsələn, ABŞ və 1sıra Qərb ölkələrin metodikasında baza öhdəlikləri bütün öhdəliklərdən iri məbləgli müdətli öhdəliklərin məbləgini (100 min ABŞ dolarından yuxarı) çıxmaqla müəyən olunur.

Öz növbəsində baza öhdəliklərin ümumi cəlb olunmuş bütün öhdəliklərin məbləglərinə nisbəti, öhdəlik bazasin etibarlılıgını müəyən etməyə imkan verir.
Ölkəmizdə hələlik geniş tətbiq edilməyən əməliyatlardan biri də trast əməliyatıdır. Bank sıstemində trast əməliyatin tətbiqin və inkişaf etdırilməsin zəruriliyini 1sıra amilərlə izah etmək olar:

1. 
   Bank əməliyatlarından gələn gəlirlərin tədricən azalması;
   
2. 
   Vəsaitlərin cəlb edilməsi bazarında rəqabətin tədricən gücləməsi;
   
3. 
   Bankların cəmi pasivlərində əhalin pul vəsaitlərin məxsusi çəkisin nisbətən aşagı səviyədə olması;
   
4. 
   Muştərilərin banklardan daha geniş çeşidə xidmət növlərini əldə etməsi maragin artması.
   
5. 
   Trast əməliyatlarin başqa növ əməliyatlarla müqayisədə banklar üçun üstün olması:
   

– bank xərclərin yüksək olmaması;

– vəsaitlərin cəlb edilməsi üçun imkanların qeyriməhdudlugu;

– bankların müx1əlaqələrin genişləməsi;

– bankin başqa kapitaldan istifadə etməsi və s.

Bankların həyata keçirdiyi qeyriənənəvi əməliyatlarından biri də bankların “saxlanc” əməliyatıdır. Saxlanc əməliyatı dedikdə muştərilərin qiymətli kagızlarin və ya qiymətli əşyalarin banklarda saxlanılması başa düşülür. Bu qiymətli əşyaların saxlanılması üçun bank muştəriyə icarə üçun seyf təqdim olunur. Bu müqavilə əsasında muştəri həmişə öz qiymətli əşyaları üzərində nəzarət etmək imkanına malik olur. Belə 1əməliyatın yerli komersiya bankları tərəfindən həyata keçırilməsi onlar üçun əlavə pul vəsaitləri cəlb etməyə imkan vermiş olar.

Qeyd etdiklərimizlə yanaşı, modern şəraitdə yerli komersiya­ bankları tərəfindən əlavə xidmətlərdən – məsləhət xidmətindəndə aktiv istifadə edilməsi bankəhali əlaqələrin inkişafına müsbət təsir göstərmiş olar. Bankin məsləhət fəalyətin əsas istiqamətləri aşagıdakılar əsasında təşkil oluna bilər:

– muştərilərin sifarişi ilə bazarın marketing təhlili;

– hüquqməsləhət və konsaltinq xidməti;

– saziş və sənədlərin rəsmiləşdırilməsi və qeydiyatı üzrə xidmətlər;

– sıgorta əməliyatlarin rəsmiləşdırilməsi;

– qanunvericiliklə qadagan olunmayan qeyri bank əməliyatları.

Ölkəmizdə bankəhali əlaqələrin inkişafını ləngidən əsas amilərdən biri də bank sıstemin ərazi inkişafin qeyribərabərliyidir. Sözsüz ki, bankların regyonlarda şəbəkələrin təşkili bankin fizıki şəxslər bazarında mövqeyini möhkəmləndirən­ əsas amilərdən biri olsa da, çox vaxt bu cür tədbirin həyata keçırilməsi kapitala malik olma baxımından xırda, həta müəyən dərəcədə orta banklar üçun sərfəli olmur.

Cədvəl 2.2.