Mövzusunda magistr disertasiyasi

Cədvəldən göründüyü kimi sonuncu il istisna olmaqla, 6 il ərzində cəmi pasivlərdə bankin məxsusi vəsaitlərin çəkisi cəlb olunmuş vəsaitlərin (öhdəliklərin) məxsusi çəkisinə nisbətən üstünlük təşkil olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, cəlb olunmuş vəsaitlərin (öhdəliklərin) içərisində hüquqi və fizıki şəxslərin depozitləri (əmanətləri) məxsusi yer tutur.

Depozitlər – muştərilərin banklara saxlanmaq üçun təqdim etdikləri pul məbləgidir ki, bundan da hesablaşmalar zamanı istifadə etmək və ya bu vəsaiti geri almaq mümkündür.

Banklar tərəfindən təklif olunan depozit xidmətlərin miqdarı və diapazonu daim artır. Bu nöqteyinəzərdən ən geniş yayılmış xidmətlər üzərində qısaca da olsa dayanmaq məqsədəuygundur. Bank depozitlərin əsas tipləri aşagıda göstərilir:

Sxem 2.2.

Sxem 2.2. Bank depozitlərin tipləri

Depozitlər

Transaksyon (ödəniş) Xərcləri

Müdətli depozitlər

Depozitlərin yeni növü

Tələb edilənədək əmanətlər

Əmanət kitabçaları, depozit sertifikatlar

Pul bazarin depozit hesabı

1qayda olaraq depozitlər 2 yola formalaşır, yəni həm nagd formada vəsaitin mədaxili, həm də pul sənədin (çekin, istiqraz kuponun və s.) ödənilməsi zamanı və yaxud da muştərilərin kredıtləşdırilməsi prosesində xəyali əmanətin yaradılması nəticəsində depozit anlayışin eyniləşdırilməsində müxtəlif növlü maliyə resursları arasında sərt sərhədlərin silinməsi meylini nəzərə almaq lazımdır ki, bu da özünü kontokorrent hesabların yaranmasında biruzə verir. Kontokorrent hesablar adi depozitlərdən onunla fərqlənirlər ki, bunların mənfi qalıga, yəni debet qalıgına malik olması mümkün hesab olunur.

Bank menecmenti üzrə klasik ədəbiyatlarda depozitlərin idarə olunması çərçivəsində 2 başlıca vəzifəni ayırırlar:

– daha az məsrəflərlə depozitlərin əldə olunması mənbələrini müəyən etmək;

– kredıt və qeyri maliyə xidmətlərin kifayət həcmlərini təmin etmək məqsədlə, depozitlərin təminatlılıq üsularını müəyən etmək.

Transaksyon (ödəniş) depozitləri banklar tərəfindən təklif olunan köhnə xidmət növlərindən biridir. Hər şeydən əvvəl, bunlar tələb edilənədək adi faizsiz depozitlər olub, gəlir gətirmir, hesablaşmaların aparılmasını muştəri üçun münasib olunur, vəsaitlərin təminatla qorunmasına zəmanət verir və çeklər üzrə istənilən əməliyatı qeydə alır. Cəlb olunmuş vəsaitlərin bu mənbəyin başlıca iqtisadi xarakteristikası ondan ibarətdir ki, bank muştərin tələbinə əsasən vəsaitlərin təxirə salınmadan qaytarılması öhdəliyini öz üzərinə götürür. Məhz buradan, yəni tələb edilənədək depozitlərin cəmi məbləgindən mənfəət əldə etmək üçun istifadə oluna biləcək payın müəyən edilməsi qarşıda 1vəzifə kimi durur. Başqa sözlə desək, qısamüdətli resursların uzunmüdətli resurslara transformasiya olunma əmsalını müəyən etmək lazım gəlir. Məxsusilə, fransız banklarında bu aşagıdakı düsturla hesablanılır:

K=
Burada K – qısamüdətli resursların uzunmüdətli resurslara transformasiya əmsalı; R – qısamüdətli resurslar; S – qısamüd­ dətli sudalar və kapital qoyuluşu kimi xarakterizə olunur.

Depozitlərin bu növü ilə əlaqədar başqa 1problem, faizlərin hesablanılması məsələsidir. Məsələn, ABŞda Qlastiqol qanunu ilə adi çek hesabları üzrə faizlərin ödənilməsi qadagan olunurdu. Bu qərar hər şeydən əvvəl əmanətçilər ugrunda rəqabət mübarizəsində, bankların öz müsbət imiclərindən istifadə edə bilməmələrinə yönəldilmişdi. Həmçin onu da qeyd etmək lazımdır ki, 1çox banklar faizlərin ödənilməsi məsələsində gizli formalardan istifadəyə praktikadə yol verirlər (məsələn, əgər hesabdakı qalıq minimal həd miqdarını ötüb keçərsə, bu zaman hesaba xidmət olunması haqından imtina oluna bilər).

Bu problemin banklar tərəfindən həl olunmasin başqa forması, çek və əmanət depozitlərini özündə birləşdirən NOW – hesabların (NOW – negotiable order of withdrawal) yaranması oldu. NOW hesablar faiz gəlirin hesablanılması ilə yanaşı, eyni zamanda muştəri tərəfindən mal və xidmətlərin alınmasında çek hesabı kimi istifadə edilə bilər. 1981ci ildən baslayaraq NOW – hesablar ABŞın bütün ərazisində tətbiq olunur. Ancaq bu hesabların təkcə fizıki şəxslər və mənfəətlə işləməyən təşkilatlar üçun açılmasına icazə verilirdi. 1982ci ildə ABŞda HarSenJermen qanundan sonra daha 2 növ əsas hesablar meydana gəldi: pul bazarin depozit hesabları (MDA) və super NOW (SNOW) hesablar. Bu növ hesablar pul bazarında üzən faiz stavkaları təklif etməklə yanaşı, imzalı çeklərin qəbulunu və ödəniş üçun vəsaitin köçürülməsini də nəzərdə tutur.

ABŞın 1çox bankları öz muştərilərinə avtomatik təmizləmə adlanan hesablar təklif olunurlər ki, bu da məbləgın əvvəlcədən razılaşdırılmış səviyəsinə çatdıqda, vəsaitlərin transaksyon hesabdan faiz gəliri gətirən maliyə alətlərinə transformasiya olunmasını nəzərdə tutur.

Qeyd etmək lazımdır ki, yeni hesab növlərin yaranma prosesini təhlil edərkən görürük ki, bank fəalyətin tənzimləməsində hər 1hesab üçun bərabər rəqabət şəraitin yaradılması tələb olunur.

Depozitlərin növbəti növü yıgım (əmanət) hesabları adlanır. Bu hesablar məxsusi əmanətçilər üçun nəzərdə tutulub, saxlanılan məbləgın minimum və maksimum hədlərinə məhdudiyətlər qoyulur. Bu hesablar çek hesablarından vəsaitin ödənişi və götü­ rülməsi üsuları, eləcə də faizlərin hesablanılması qaydası ilə fərqlənir. Depozitlərin bu növun müxtəlif ölkələrdə fərqli adları olmaqla bərabər, qanunvericilik normaları da birbirindən fərqlənir. Məsələn, Fransada və Belçikada yıgım hesablarına hesablanılan faizlər üzrə, vergi güzəştləri nəzərdə tutulur. Almaniyada isə yıgım hesabından 2 min avrodan cox məbləgdə vəsaitin götürülməsi üçun, banki əvvəlcədən xəbərdar etmək lazımdır.

Depozitlərin göstərilən növun birinci təmsilçisi – əmanət kitabçaları olan depozitlər olmuşdur. Belə depozitlər 1qayda olaraq xırda məbləglərdən başlamış həm fizıki şəxslər üçun, həm də komersiya firmaları üçun açılır.

Əmanət depozitləri bazarında rəqabət metodları, onların 2 istiqamətdə modifikasiya olunmasını şərtləndirir:

– hesabın vəziyəti haqında müntəzəm çıxarışların verilməsi ilə əmanət depozitləri;

– XX əsrin 70ci ilərindən baslayaraq, üzən faiz stavkası tətbiq edilən əmanət depozitlərin geniş yayılması.

Müdətli depozitlər – müəyən olunmuş müdət ərzində öz vəsaitlərindən istifadə edə bilməyən muştərilərin cəlb olunmuş əmanətləridir. Bu vəsaitlərin vaxtından əvvəl geri alınması üçun cərimələr nəzərdə tutulur. Maliyə firmaları nöqteyinəzərindən müdətli depozitlər ödənilən faiz məsrəflərin yüksək olması, bunlara xidmət və idarə olunma baxımından isə daha az xərclərlə xarakterizə olunur (transaksyon depozitlər və tələb edilənədək əmanət depozitləri ilə müqayisədə). Müdətli və tələb edilənədək əmanət depozitlərinə həsr olunmuş tədqiqatlarda bunların müəyən iqtisadi oxşarlıgı və s. problemləri qeyd olunur. Məxsusilə qeyd olunur ki, fransız vergi sıstemi şəraitində müdətli depozitlərlə adi depozitlər arasında 2ncin daha çox imtiyazlara malik olmasından bunların rəqabəti mövcudur.

Depozitlərin təsnifatını yekunlaşdırarkən XX əsrin 80ci ilərində yaranmış yeni depozit növləri üzərində də dayanmaq məqsədəuygun olardı. Bunlara əsasən aşagıdakılar aidir:

– indeksləşdırilmiş depozit sertifikatları:

Bu depozitlər üzrə faizlərin ödənilməsi fond və əmtəə bazarlarında qiymətlər dinamikasından asılı olub, səhmlərin və maların qiymət artımı zamanı muştərilərə yüksək gəlir əldə etmək imkanı yaradır;

– broker depozitləri.

Bu depozitlər brokerlər tərəfindən yıgılan, bank və əmanət muəsisələrində yerləşdırilən muştəri vəsaitləridir. Bu vəsaitlər üzrə maksimum yüksək faiz stavkaları təklif olunur;

– xarici valyutada depozit sertifikatları:

Bu depozit növü xarici bazarlardakı əməliyatlar hesabına muştərilərə yüksək faiz gəliri qazanmaq imkanı yaradır;

– dövrü haq qəbulu depozit sertifikatları. Bu depozit növü muştəriyə istənilən məbləgın yıgımına qədər vəsaiti dövrü olaraq qoymaq imkanı yaradır;

– faizlərin ödənilməsində möhlət hüquqlu depozit sertifikatları:

Bu depozitlərin məqsədi muştərilərdən tutulan faizlərin minimuma qədər azaldılmasıdır;

– artan faiz hüquqlu depozit sertifikatı:

Bu depozit növü əmanətin bütün saxlanılma müdəti ərzində faiz gəlirin artımını şərtləndirir və müəyən olunmuş tarixlərdə vəsaitin götürülməsinə icazə verir;

– müştərək əmanətlər:

Bu əmanətlər ümumi əlamətlər üzrə birləşmiş kiçik əmanətçi qrupları üçun nəzərdə tutulmuşdur.

Depozit resursları bazarında yeniliklərlə əlaqədar yaranmış əsas problem, yüksək faiz ödənişi vəd edən muəsisələrin etibarlılıgin aşagı düşməsi və artıq formalaşmış muştəri bazarin öz vəsaitlərini daha sərfəli yıgım formalarına keçirmələri ilə baglıdır.

Yeni depozit növlərin inkişaf istiqamətlərindən görünür ki, banklar cəlb olunmuş vəsaitlərin o formalarına üstünlük verirlər ki, bu zaman ödənilən faiz məsrəfləri vəsaitlərin istifadəsindən əldə olunmuş gəlirlə sıx baglı olsun.

Depozitlərin idarə olunmasında banklar tərəfindən həl olunmalı əsas vəzifə qiymətin yaranmasıdır. Klasik iqtisadi nəzəriyəyə müvafiq olaraq, depozitlər üçun qiymətin sonuncu səviyəsi bazarın təsiri altinda formalaşır. Eyni zamanda bankların cari fərdi istiqamətlərindən asılı olaraq, qiymət siyasəti artımın təmin olunması, yeni bazarlarda genişləmə, arzu olunmayan muştərilərlə əlaqələrin kəsilməsi və s. amilərdən asılı olaraq müəyən olunur. Maliyə sferasında idarəetmə problemlərinə həsr olunmuş ədəbiyatlarda depozit resurslarına qiymətin formalaşmasin 2 əsas metoduna üstünlük verilir:

– “məsrəflər + mənfəət” metodu üzrə qiymətin yaranması;

– maksimum məsrəflərdən çıxış edərək, depozitlər üzrə faiz dərəcələrin müəyən edilməsi.

“Məsrəflər + mənfəət” metodu, məcburi ehtiyatlar və sıgorta haqları, mənfəət stavkası, orta ölçü əhəmiyətli sonradan hesablaşma məsrəfləri də daxil olmaqla, xərc stavkalarin müəyən olunmasına əsaslanır. Bu cür yanaşma depozitlərin hər 1xidmət növü üzrə, dəyərin dəqiq hesablanılmasını tələb olunur. Problemin həlində məsrəflərin səviyəsi və bank depozitlərin gəlirliyn uçotu proqramından istifadə olunur. ABŞda bu proqram Funksyonal Dəyər Təhlili adlanır (FCA). Bu təhlilin məlumatlarına müvafiq olaraq, ən ucuz depozit növü əhalin çek depozitləri hesab olunur ki, bu zaman faizlərin ödənilməsindəki qənaət xidmət üzrə məsrəfləri kompensasiya olunur. Göründüyü kimi bu metod o şəraitdə tətbiq olunur ki, cəlb olunmuş vəsaitlərin həcmi və cəlb olunmaq üçun məsrəflər arasındakı baglılıq xətə yaxınlaşır. Əks təqdirdə 1çox ekspertlər orta ölçü əhəmiyətli deyil, maksimum məsrəflər yəni, yeni vəsaitlərin cəlb olunması üzrə əlaqədar əlavə xərclər metodun tətbiq olunmasını tövsiyə olunurlər.

Depozit resurslarına qiymətin yaranması konsepsiyaları ilə əlaqədar, 1nəzəriiqtisadi məsələni də qeyd etmək yerinə düşərdi. Bu məsələ banklar tərəfindən depozit şərtlərin dəyişməsinə muştərilərin reaksiyasından ibarətdir. Belə ki, əmanətlər istehsalın daimi və ya kvazi daimi faktoruna aid olub, qeyri maliyə mənbələri ilə müqayisədə qiymətlər və faiz stavkaları səviyəsindəki tərədüdlərə də az hisiyatlılıgı ilə seçilirlər. Bu 1tərəfdən muştərin eyni zamanda 1neçə bank xidmətlərindən istifadəsi (o cümlədən, kredıtlərdən), qeyri tərəfdən isə muştərin öz vəsaitlərini qeyri banklara keçirdiyi halda, ona dəyən ziyanın kompensasiya edilməməsi ilə əlaqədardır.

Banklar üçun cəlb olunmuş vəsaitlərin qeyri mənbəyi, qeyridepozit vəsaitləridir. Qeyridepozit mənbələrinə ehtiyac, tələb olunan kredıt məbləgı ilə, depozit məbləgı arasında olan fərq kimi müəyən olunur. Qeyridepozit mənbələrin təyinatı, 1qayda olaraq zəruri vaxtda aktivlərin olmamagından dəyə biləcək itkilərdən qaçmaqdır.

Qeyri depozit mənbələr içərisində aşagıdakıları göstərə bilərik:

Mərkəzı Bankin kredıt resursları bazarı – Bu bazarda adətən qısamüdətli (1günlük) borclar təklif olunur. Bu bazar Mərkəzı Bankin pul siyasətin aparıcısı kimi çıxış olunur və borclu banklar nöqteyinəzərindən onun əsas nöqsanı təklif olunan faiz dərəcəsin iqtisadi konyukturdan asılı olaraq, qeyrisabitliyi, bankin fəalyətin planlaşdırilmasında maneələr yaratmasıdır.

Banklararası kredıt bazarı – Bu bazar, 1qisim bankların qeyrilərinə təklif etdikləri sərbəst vəsaitlərə əsaslanır.

Formal depozit mənbələri – köçürmə depozit sertifikatları. Bank resurslarin formalaşması mənbələrindən biri olub, müəyən müdətə verilən borc qəbzləri əsasında vəsaitlərin cəlb olunmasıdır. Köçürmə depozit sertifikatlarin başlıca məxsusiyətlərindən biri, onların 2nci bazarda aktiv tədavül etmələridır. Təbiətinə görə bu mənbə bank borcları ilə oxşardır.

Bank borcları – borc öhdəlikləri olub, müəyən olunmuş müdətə bank muəsisələri tərəfindən fizıki şəxslər üçun buraxılır və müəyən müdətdən sonra da geri qaytarılır. Qeyd etmək lazımdır ki, borclar 2nci bazarda tədavüldə iştirak etmirlər.

Bu tip mənbələrə avro valyuta depozitləri bazarını da aid olunurlər. Avro valyuta depozitlər bazarı likvid fondlar əsasında transmili maliyə strukturları tərəfindən iri muştərilərə kredıtlərin verilməsi üçun yaradır.

Qiymətli kagızların geri alınması üzrə razılaşma – Qeyridepozit mənbələrin bu növü, az rıskli aktivlərin girovu müqabilində (məsələn dövlət qiymətli kagızları), nisbətən yüksək olmayan faizlə qısamüdətli borcların alınmasını nəzərdə tutur.

Bank akseptlərin uçotu – Bank aksepti müdətli trata (köçürmə vekseli) olub, ixracatçı və ya idxalatçı tərəfindən bunu qəbul etməyə razılaşan banklara qoyulur və xarici tıcarət sövdələşmələrini maliyələşdirmək üçun nəzərdə tutulur.

Kapital notlar və istiqrazlar – filialar vasitəsilə komersiya kagızlarin (vekselərin) buraxılışı, uzunmüdətli mənbələr, qeyridepozitlərin 1qrupu olub, uzunmüdətli kapitalın borc və girov öhdəlikləridir. Bunların ödəniş müdəti 1qayda olaraq 712 il arasında tərədüd olunur.

Depozit mənbələrlə müqayisədə qeyridepozit mənbələr Azər­ baycan Respublikasında öz inkişafını tapmamışdır. Ölkəmizdə qeyridepozit mənbələrin ənənəvi olaraq hələlik mərkəzləşdırilmiş kredıt resursları və banklararası kredıt bazarı seqmentindən istifadə olunur.

XX əsrin 60cı ilərindən baslayaraq, bank menecmentində muştəri ilə əlaqələrin yeni doktrinası inkişafı üstün mövqeyə çıxmışdır. Doktrinanın əsas qayəsi ondan ibarətdir ki, bank borcların verilməsində bütün muştərilərə üstünlük verməli və onların hamısına eyni əlaqə göstərməlidir. Bu doktrinanın genişləməsi, pasivlərin idarə olunmasında strategiyanın inkişafına diqət yetirməyi tələb etdi. Qeyridepozit pasivlərin idarə olunması maliyə firmasına konyukturadan asılı olaraq muştərin kredıt ehtiyacına çevik reaksiya verməklə, öz resurs bazarından müstəqil manipulyasiya etmək imkanı yaradır.

Bankların fəalyətinə həsr olunmuş tədqiqatların başlıca istiqaməti, onlara dövlət tənzimləyici siyasət tədbirlərin təsirindən ibarətdir. Mərkəzı banklar tərəfindən qəbul edilən tədbirlər şərti olaraq 3 tipə ayrıla bilər:

– müşahidə, nəzarət və ya mənəvi xarakter daşıyan təsirlər;

– əsas kapitalın həcminə yönəldilmiş təsirlər;

– bilavasitə resursların və xidmətlərin dəyərinə yönəldilmiş təsirlər.