Mövzusunda magistr disertasiyasi
Bank sektorun aktivləri və fəaliyətində meydana çıxan rısklər
Yüklə 0,7 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci qrupa
- İkinci
- Məzənə və ya valyuta rıski.
2.3. Bank sektorun aktivləri və fəaliyətində meydana çıxan rısklər, bank nəzarəti və bank menecementin təhlili Komersiya bankları öz aktiv əməliyatlarını məhz öz adından cəlb etdiyi və məxsusi vəsaitlərindən ibarət aktivləri əsasında həyata keçirir. Bu aktiv əməliyatlara aidir: Fizıki və hüquqi şəxslərə müxtəlif müdətə və müxtəkif şərtlərlə kredıtlərin verilməsi Öz adından, öz hesabına qiymətli kagızlarla əməliyatların aparılması Investisiyalaşdırma REPO əməliyatları Valyuta dilinq əməliyatları Komersiya banklaralrını qeyriənənəvi əməliyatları Beləliklə, yerinə yetirdiyi məsələlərə görə bank aktivlərini 2 qrupa ayırmaq olar:
Bankin kasalarında olan vəsaitlər Mərkəzı bankin müx1hesabında olan qalıqlar Qeyri bankların hesablarında olan vəsaitlər və yatırımlar İkinci qrupa isə bank gəlirlərin əldə edilməsi istiqamətində aparılan əməliyatlarla baglı olan aktivlər: Fizıki və hüquqi şəxslərin kredıtləşməsi Qiymətli kagızlara olan investisiyalar Valyuta dilinq əməliyatları 2014cü ildə bank sektorun iqtisadi inkişafda rolun daha da yüksəlməsi müşahidə olunmuşdur. Ölkə üzrə maliyə sıstemi aktivlərin 90%ni özündə cəmləşdirən bank sektorun maliyə dərinliyi cari ildə artmaqda davam etmişdir. Sektorun aktivləri 21.2% artaraq qeyri neft ÜDMin 78% nə çatmışdır. Muasir dövrdə Ölkəmizbank sektorun maliyə dərinliyi bank sıstemləri orta inkişaf səviyəsində olan ölkələrə uygundur. Bank kredıtləri 18%, o cümlədən uzunmüdətli kredıtlər 19.2% artmışdır. Muasir dövrdə kredıt protfelin 81%dən çoxunu uzunmüdətli kredıtlər təşkil olunur. Cari ilin 11 ayında biznes kredıtləri 18%, o cümlədən, sənaye və istehsala 36.3%, kənd təsərrüfatı və emala 14.1% artmışdır. Biznes kredıtlərin cəmi kredıt portfelində məxsusi çəkisi 73% olmuşdur. Regyonlara kredıt qoyuluşları isə 39,4% artmışdır. İstehlak kredıtlərində mövcud dinamikanı və potensial rıskləri nəzərə alaraq cari ildə 1sıra tənzimləmə tədbirləri görülmüşdür. Banklar qeyri şirkətlərə nisbətən daha məsuliyətli şirkətlərdir. Ona görə ki, banklar öz kapitaları ilə yanaşı vətəndaşların və qeyri şirkətlərin varlıqları üzərindən əməliyatlar icra olunur. Bankların əsas dəyəri isə etibarlılıqdı. 1dəfə neqativ hal baş verdikdə itırilmiş etibarı geri qaytarmaq çox çətindir. Bu səbəbdən banklarda rısklərin ölçülməsi və idarə olunması daha vacib məsələdir. Onlar, bu işin öhdəsindən hər kəsdən daha yaxşı gəlməlidir. Halmuasir dövrdə bank rıskləri problemi xüsusən kəskindir, ona görə ki, onların idarə olunmasına zərurət yaranır. Beynəlxalq praktika göstərir ki, banklarda korporativ idarəetmənin dogru qurulmaması, rısklərin idarə olunması və daxili nəzarət problemləri əksər halarda ayrıayrı banklarda böhranın yaranmasına səbəb olur və bank sektorun maliyə sabitliyini təhlükəyə məruz qoyur. Bank biznesin sürətlə inkişaf etdiyi modern şəraitdə rısklərin idarə olunması problemi, həmçin Azərbaycanın bank sıstemin vəziyətinə də mənfi təsir göstərə bilən cidi amilərdən birinə çevrilir. Qeyd etmək lazımdır ki, modern bank bazarını rısklər olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Rısk hər 1əməliyatda mövcudur. Bank rısklərin heç 1növünü tam olaraq aradan qaldırmaq mümkün deyil. Komersiya bankin öz üzərinə götürdüyü rıskin dərəcəsi nə qədər yüksək olarsa, onun potensial mənfəəti də 1o qədər yüksək olmalıdır. Təcrübi bank işində əsas məsələ rıskin ümumiyətlə istisna olunması deyil, onun qabaqcadan ehtimal edilməsi, qiymətləndırilməsi və səviyəsin azaldılmasıdır. Bütün halarda rısk müəyən edilərək ölçülməlidir. Rısklər dogru qiymətləndırilmədikdə, yaxud onlara qarşı təsirli tədbirlərin görülməsi mümkün olmadıqda bank üçun mənfi nəticələr yarana bilər. Bank fəalyətində rısklərin idarə olunması rısk menecmenti adlanır. Bankların üzləşdiyi müxtəlif növ rısklər arasında faiz rıski, fond rıski, valyuta rıski, kredıt rıski, maliyə rıski, likvidlik rıski və cari xərclərin dəyişilməsi rıski və s. daha böyük əhəmiyət kəsb olunur. Buna görə də bankların əsas vəzifələri aşagıdakılardır:
Bəzi rısk növləri haqında məlumat verim: Maliyə rıskləri. Bankların gündəlik əməliyatları onların əsas gəlir mənbələrindən birini təşkil olunur. Maliyə bazarı isə çox həsas 1bazardır. Çox iqtisadçılar maliyə bazarlarını iqtisadiyatın “Barometri” (təzyiq ölçən cihaz) adlandırır. Belə ki iqtisadiyatda böhranlar ilk maliyə bazarlarında özünü büruzə verir. Modern dövrdə banklar vətəndaşlara və investisiya şirkətlərinə elə 1şərait yaradıb ki, öz kapitalarin 200 misli civarında maliyə əməliyatları həyata keçirə bilirlər. Bu zaman kiçik 1səhv böyük fəsadlar verə bilər. Eyni zamanda banklar qalıq pularını maliyə bazarlarında öz adlarından əməliyat keçirərək dəyərləndirirlər. Buna görə də bankların üzərinə düşən öhdəliklərdən biri də maliyə bazarlarını öyrənmək, rısklərin ölçülməsi və idarə olunmasıdır. Banklar bu məlumatları özləri istifadə etməklə yanaşı muştərilərinə xidmət formasında da sata bilər. Hər 2 halda bank böyük məsuliyət daşıyır. Kredıt rıski. Bankların qeyri ən məsuliyətli işləri kredıtlərin verilməsidir. Kredıt verilən zamanı muştərilər maksimum səviyədə yoxlanılmasına baxmayaraq, kredıtlərin gecikdırilməsi və ümidsiz kredıtlər bütün banklar üçun labütdür. Bankların əsas fond hovuzları isə cəmiyətin depozitləri hesabına yaranır. Bankların ödəmələri vaxtında etməmək kimi 1şansları olmadıgı üçun kredıtlərə nəzarət, ümidsiz kredıtlərin təmini üçun ehtiyat fondu yaratmaq, kredıt verərkən təminatların maksimum yoxlanılması kimi işlərdə maksimum diqətli olmalı və daim nəzarətdə saxlamalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, kredıt rısklərin idarə olunması üzrə konkret tədbirlər, adətən, 3 növ direktivi ehtiva olunur. Birinci növ direktivlər kredıt rısklərin məhdudlaşdırilmasına və ya azaldılmasına yönəldilir. İkinci növ direktivlərə aktivlərin təsnifatı üzrə direktivlər aidir. üçuncü növ direktivlərə kredıt ehtiyatları üzrə direktivlər, eləcə də itkilərlə nəticələnə biləcək bütün qeyri aktivlər üzrə direktivlər aidir.
Valyuta rıski valyuta kursun dəyişilməsi nəticəsində bankin itkiyə məruz qalma təhlükəsi ilə baglıdır. Valyuta rıskin idarə edilməsin və tənzimləməsin əsas anlayışı valyuta mövqeyidir. Valyuta mövqeyi – bankin xarici valyutada öhdəlik və tələblərin nisbətidir. Qapalı (bərabərlik təqdirində) və açıq (satılmış və alınmış xarici valyuta məbləglərin üstüstə düşmədiyi təqdirdə) valyuta mövqeləri fərqləndırilir. Valyuta rıski bankta mövcud olan açıq valyuta mövqeyi ilə baglıdır. Qeyd edək ki, əgər öhdəliklər tələblərdən artıq olarsa, valyuta mövqeyi qısa olur. Əgər alınmış valyuta üzrə tələblər onun satışı üzrə öhdəliklərdən artıqdırsa, bu zaman uzun valyuta mövqeyi baş verir. Valyuta mövqeyi gün ərzində fasiləsiz olaraq dəyişildiyindən, bank həmin valyuta mövqeyindəki valyuta rıskini, eləcə də gun kursu üzrə onun baglandıgı təqdirdə, mümkün nəticələri qiymətləndirir. Valyuta mövqeyin hesablanması aktivlərin və pasivlərin müxtəlif növləri və sövdələşmələrin növləri üzrə icra olunur ki, bu da valyuta mövqeyin hesablanmasını çətinləşdirir. Valyuta rıskin idarə olunmasin əsas amiləri potensial rıskləri məhdudlaşdıran üsulardır. Həmin üsuların valyuta kurslarin qeyrisabitliyin potensial dəyişikliklərə, bankin ümumi siyasətinə və rısk profilinə müvafiqliyi mütəmadi qaydada yoxlanmalıdır. Limitlər ümumi rısk profili nəzərə alınmaqla təyin olunmalı və kapitalın kafiliyi, likvidlik, kredıtin etibarlılıgı, bazar rıski və faiz rıski kimi aspektləri əks etdirməlidir. Faiz rıskləri. Faizə həsas aktivlərin dəyərləndırilməsi qeyri vacib məsələlərdən biridir. Bank müxtəlif mənbələrdən müəyən faiz qarşılıgında fondlar əldə olunur və bu fondları bazarda yerləşdirir. Aradakı faiz fərqindən mənfəət əldə olunur. Bəzi halarda bazar da faiz dərəcəsi düşə bilər və aradakı fərq azala və ya mənfi tərəfə yönələ bilər. Bunla baglı faiz rıski ortaya çıxır. Faiz rıskin əsas formaları aşagıdakılardır: Təyin olunmuş yeni qiymətlə baglı olan və müdətlər arasındakı fərqlə (sabit faiz dərəcələri üçun) və bank aktivlərin, pasivlərin və balansdankənar əməliyatların yeni qiymətin təyin olunması (dəyişkən faiz dərəcələri üçun) ilə əlaqədar yaranan rısk;
Faiz rısklərin idarə olunmasına bankin həm aktivlərin, həm də öhdəliklərin idarə olunması aidir. Bu cür idarəetmənin məxsusiyəti ondan ibarətdir ki, o, ilk növbədə, bankin portfelin kredıt rıski və likvidlik tələbləri ilə, daha sonra isə qeyri bankların qiymət rəqabəti ilə məhdudlaşır. Bankin istənilən vaxt öz muştəriləri və qeyri kredıtorlar arasında ugurla yerləşdirə biləcəyi borc alətlərin ölçüsü və seçimi məhdud oldugundan, öhdəliklərin idarə edilməsi çətinləşir. Fond rıski. Qiymətli kagızlara olan tələb və təklifin gözlənilmədən dəyişilməsi ilə və onların dəyərin təkrarən qiymətləndırilməsi nəticəsində bankin üzləşdiyi rısklərlə əlaqədar olaraq, banklar fond rıski ilə üzləşir. Bu rısklər, qiymətli kagızlarla aparılan əməliyatlar zamanı, birbaşa maliyə itkiləri və ya mənfəətin əldən buraxılması, yaxud gəlirliyn azalması nəticəsində yaranır. Qiymətli kagızlar üzrə rısklər daimi və müvəqəti ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, daimi rısklər, investorun qiymətli kagızlara yatırdıgı əmanətləri itki ilə üzləşmədən realizə edə bilməməsi səbəbindən qiymətli kagızlar kursun aşagı düşməsi nəticəsində yaranır. Qiymətli kagızların dövriyəsi sahəsində yaranan birbaşa rısklərə tıcarət meydançası rıski; tədarük rıski; hesablaşmaların tənzimləməməsi rıski; depozitarilərin və qeydiyatçıların rıski və s. aidir. Likvidlik rıski. Likvidlik rısklərin idarə olunması bank sısteminə inamın əsasını təşkil olunur. Qeyd etdiyim kimi bankin əsas dəyəri onun etibarıdır. Bank istənilən vaxt borcunu vaxtında və tam yerinə yetirməlidir. Əks halda etibarı zədələnər və iflas olar. Bu səbəbdən banklarda daim nagd pul və ya qısa müdətdə nagda çevirə biləcəyi aktivlər olmalıdır. Ancaq bu elə 1normada olmalıdır ki bank mümkün muştərilərinə maksimum səviyədə xidmət göstərə bilsin, eyni zamanda kredıtorları qarşısında öhdəliklərini vaxtlı vaxtında yerinə yetirə bilsin. Sərmayə rıski. Əksər banklar açıq tipli səhmdar cəmiyət formasında qurulur. Maliyə bazarlarında hisə sənədlərini sataraq geniş kütlədən fondlar toplayır. Satılmış hər hisə sənədi bankin imicindən, mənfəətindən, bazardakı söz sahibliyindən təsirlənir. Həmçin bankin muştərilərinə də təsir göstərir. Bu səbəbdən bank istər səhmdarlarını istər sədə bazardakı imiclərini qorumaq üçun rıskləri nəzərə almalıdır. Əməliyat rıskləri. Banklar çox çeşidli fəalyət göstərməklə yanaşı günümüzün ən son texnikasını istifadə olunurlər. 1işçin səhvi və ya sıstemdə 1nasazlıq şirkətə böyük zərərlərə vura bilər və ya şirkəti böyük mənfəətlərdən məhrum edə bilər. Hüquqi rısklər. Banklara gələn sənədlərin yoxlanılması, onlayn əməliyatların rəsmiləşdırilməsi, hüquqi məsləhətlərdən yararlanmaq hüquqi minimuma endirmək məqsədi daşıyır. Bankin sahib və məsul oldugu aktivlərin qorunması və muştəri aktivlərin müəyən edilib bank aktivlərindən ayrılmasını təmin etmək üçun nəzarət sıstemi fəalyət göstərir. Bu zaman idarəetmə orqanları nəzarət orqanlarına vaxtlıvaxtında tələb olunana məlumatın verilməsini təmin etmək üçun lazımi tədbirlər görməlidir. Bank menecmenti olmadan bazar iqtisadiyatı mümkün deyil. Bank menecmenti pulmaliyə bazarında kredıt muəsisələri arasındakı real rəqabətə, təsərrüfat subektlərin dövlət maliyələşməsin bazar mexanismi ilə, konkret investisiya layihələri və biznes planlarla əvəzləməsinə əsaslanır. Bank menecmenti bu və ya qeyri proqramın sadəcə kredıtləşməsini deyil, həm də kredıtlərin effektiv şəktldə istifadə olunmasına nəzarəti həyata keçirir. Ona görə də idarəetmənin məxsusi sferası olan bank menecmenti təkcə inkişaf etmiş bazar iqtisadiyatı şəraitində yaranır və 1neçə mərhələdən keçir:
Xarakterik haldır ki, hər 1növbəti mərhələ pulmaliyə bazarin 1seqmentindən qeyriinə keçərək özündən əvvəlki mərhələlərin praktikasini saxlayır və inkişaf etdirir. Sinerqetik marketing konsepsiyasin realaşdırilması zamanı şöbələrin (filiaların, törəmə şirkətlərin və s.) yaradılması və bank maliyə xidmətlərin universal formalarin müəyənləşdırilməsi yolu ilə bu praktikadən daha tam şəkildə istifadə olunmuşdur. Bank marketingi maliyə xidmətləri bazarin yaranma əsasına çevrildi. XX əsr 70ci ilərin ortalarına qədərki dövrdə bank maliyə xidmətlərin əksəriyətini məhz komersiya bankları yerinə yetirirdi. Bunla belə, bank menecmenti peşəkar idarəçilik fəalyətin müstəqil növüdür və məxsusi prisniplərin, funksiyaların və üsuların tətbiqi, bank və əmək resurslarin rasyonal şəkildə istifadəsi vasitəsilə konkret məqsədlərin əldə edilməsinə yönəlir. Bank menecmenti və ya bazar iqtisadiyatı şəraitində bank idarəetməsi aşagıdakı əsas prisniplər əsasında qurulur:
Bank və əmək resurslarin istifadəsi məqsədə çatmaq üçun xərclərin minimalaşdırılmasını, bank personalin fəalyətin maksimal effektivliyini nəzərdə tutur. Ona görə də bank menecmenti 1 biri ilə qarsılıglılı əlaqəsi olan 3 hisədən ibarətdir: banktaxili idarəetmə, əməliyatların idarə edilməsi, personalın idarə edilməsi. Bank menecmentin istifadəsi təsərrüfat fəalyəti prosesində üzə çıxan və gəlirin əldə edilməsinə yönələn konkret bank, maliyə və ictımaipsixoloci məsələlərin həlini nəzərdə tutur. Bank menecmenti bankin bazar şəraitindəki fəalyəti ilə şərtlənir. Bu halda idarəetmə və bank fəalyətin nəticəsi öz qiymətini müxtəlif bank əməliyatlarin həyata keçırilmə prosesində alır. Bank menecmenti müəyən spesifikliyə malikdir. Bu spesifiklik iqtisadi əlaqələrin verilmiş subyektin fəalyət xarakteri ilə şərtlənir. Qeyd edildiyi kimi, bank – bank əməliyatlarin köməyi ilə bizneslə məşgul olan özünəməxsus muəsisə kimi çıxış olunur. O, öz sərəncamında olan kredıt vəsaitlərini müəyən haqla muəsisələrə, təşkilatlara, kooperativlərə, əhaliyə, dövlətə təqdim olunur və onların əlavə pul vəsaitlərinə olan ehtiyaclarını təmin olunur. Bunla belə, bank özgə pularla «işləyir». Müxtəlif mülkiyətçilərin: dövlət muəsisələrin və təşkilatlarin, səhmdar muəsisələrin və cəmiyətlərin, kooperativlərin, şəxsi adamların dövriyədən çıxmış pul vəsaitləri bankta birləşir. Beləliklə, bank ictımai kapitalın bölüşdürücüsü və qoruyucusu kimi çıxış olunur. Bu isə muştərilərin bank hesablarında olan pul vəsaitlərin saxlanması üçun bankin pul sahibləri qarşısındakı məsuliyətini nəzərdə tutur. Ona görə də bank təkcə öz şəxsi maraqlarin yox, həm də ictımai maraqların ifadəçisi kimi çıxış olunur. Maraqların belə uygunlugu banklara həmişə xas olmuşdur. Bunsuz bankin likvidliyini və deməli, bankin pulmaliyə bazarındakı dayanıqlılıgını təmin etmək mümkün deyil. Bank siyasətin hazırlanması bankin potensial imkanlarından və vəsaitlərindən çıxış edərək həm yaxın gələcək, həm də perspektiv üçun bankin fəalyət məqsədlərin və inkişaf strategiyasin müəyənləşdırilməsini nəzərdə tutur. Bankin məqsədləri onun inkişaf konsepsiyasını və fəalyət aktivliyin əsas istiqamətlərini müəyənləşdirir. Bank siyasətin bankin məqsəd və strategiyasin hazırlanması üçun baza rolunu tam informasya təminatı oynayır. Tam informasya təminatı bankin həm cari dövrdəki, həm də perspektivdəki fəalyəti nəticəsində əldə olunur. Bankin strateji mövqelərin hazırlanması prosesində müəyən kəmiyət və keyfiyət göstəricilərindən, yəni istiqamət və tapşırıqlardan istifadə olunur. İstiqamət – bankin strategiya hazırlamaq yolu ilə əldə etmək istədiyi daha uzaq məqsədir. Məqsədin müəyənləşdırilməsi – qərarların qəbul edilməsi üçun daha konkret səviyədir və uygun strateci məsələlərin hazırlanmasını tələb olunur. 1məqsədin strategiyasından qeyri məqsədin əldə olunması üçun istifadə oluna bilməz. Ümumi (qlobal) məqsədlər bütövlükdə bank üçun hazırlanırsa, spesifik məqsədlər əsasən müxtəlif bank şöbələri üçun hazırlanır. Ümumi məqsədlər bankin inkişaf konsepsiyasını əks etdirir və uzaq perspektiv üçun nəzərdə tutulur. Onlar bankin inkişaf proqramlarin əsas istiqamətlərini müəyənləşdirirlər. Bu isə məqsədlərin dəqiq ifadəsini və resurslarla uygunlaşdırılmasını tələb olunur. Məqsədlərin formalaşdırılması ilə eyni zamanda üstünlüklərin qiymətləndırilməsi və ya sıralanması da baş verir. Kəmiyət göstəriciləri ilə və ya ümumi istiqamətlərin müəyənləşdırilməsi yolu ilə ifadə olunmuş ümumi məqsədlərin üstünlüyü aşagıdakı şəkildə göstərilə bilər:
Spesifik məqsədlər hər 1şöbədə fəalyətin əsas növləri üzrə ümumi məqsədlər çərçivəsində hazırlanır və keyfiyət, kəmiyət göstəriciləri ilə ifadə oluna bilir. Spesifik məqsədlər arasında əsas yeri aşagıdakılar tutur:
Bütun bu məqsədlər, 1qayda olaraq, bu və ya qeyri məsələlər və problemlər üzrə qərarların qəbul edilməsi yolu ilə, aşagıdakı strategiyaların tətbiqi vasitəsilə əldə edilir:
Bank fəalyətin idarəetmə məqsədləri gəlirliyn və səhmdarların banklara qoyduqları yatırım dəyərlərin maksimalaşdırilmasına istiqamətlənmişdir. 1çox bank muəsisələri öz əməliyatlarin effektivliyini artırmagı zəruri hesab olunurlər. Adətən, bu, əməliyat xərclərin azaldılması ilə və əməyin avtomatlaşdırilması, əməkdaşların peşəkarlıqlarin artırilması nəticəsində əmək məhsuldarlıgin yüksəldilməsi ilə əlaqədardır. Qeyri tənzimləmə prosesi bankları cəlb edilmiş vəsaitlər üzrə daha yüksək faiz xərcləri tətbiq etməyə və xüsusən əmək haqı, mükafat və əlavə xərc hisəsindəki faiz xərclərini azaltmaga məcbur olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, komersiya bankin menecmenti Mərkəzı bankin menecmentindən fərqli olaraq, özünəməxsus spesifikliyə malikdir. Bu spesifiklik pul bazarı şəraitində 1təsərrüfat subyekti kimi bankin gəlirli işin təmin edilməsini, bankin etibarlılıq qarantı kimi bank balansin likvidliyin təmin edilməsini (kredıtorun və əmanətçin maraqlarin gözlənilməsi), xidmətlərin həcmində, strukturunda və keyfiyətində muştəri tələbatlarin maksimal şəkildə təmin edilməsini, kolektivin istehsal, komersiya və ictımai problemlərin ugurlu həlin uygunlaşdırilmasını, mütəxəsislərin hazırlanması, yenidən hazırlanması və yerləşdırilməsi ilə baglı effektiv sıstemin yaradılmasını nəzərdə tutur. Hərçənd, komersiya banki menecmentin əsas məqsədi idarəetmənin daha rasyonal sıstemin tətbiq edilməsi yolu ilə daha çox gəlir əldə etməkdən ibarətdir. Bunla belə, modern menecmentdə ictımai etikanın da rolu artır. Bu isə menecmentin fəalyətində ictımai tələbatın təmin edilməsinə, kolektivin ictımai problemlərin həlinə yönəlmiş istiqaməti nəzərdə tutur. Ictımai problemləri həl olunmayan insan öz potensialını tam şəkildə realaşdırmaq imkanına malik olmur və var qüvvəsi ilə işləyə bilmir. Ona görə də bank menecmentin məqsədi gəlirliyn təmin edilməsi, ictımai tələbatın ödənilməsi və ya bank sahibkarlıgin ictımai etikasin inkişafı, kolektivin ictımai problemlərin həlidir. Göstərilən məqsədlərə uygun olaraq, bank menecmenti 1sıra kəmiyət, keyfiyət və ictımai göstəricilərin yerinə yetırilməsinə istiqamətlənir. Kəmiyət göstəriciləri bank muştərilərin və onların hesablarin sayı, depozitlərin həcmi, kredıt yatırımlarin və investisiyaların həcmi, bank fəalyətin ümumi nəticələrin analizi və qiymətləndırilməsi üçun istifadə olunan əməliyat və xidmətlərin həcmi ilə əlaqədardır. Keyfiyət göstəriciləri 1neçə qrupa bölünür. Onların bəziləri aşagıdakılardır:
Ictımai göstəricilər kolektiv üzvlərin peşəkar hazırlıgını, onların əməyə əlaqəini, ictımai problemlərin həl səviyəsini xarakterizə olunur. Bank menecmentin özünəməxsus məxsusiyəti həm də ondan ibarətdir ki, pul əmanətləri və depozit sahiblərin maraqlarin müdafiəsi məqsədlə bank fəalyəti dövlət tərəfindən daha çox tənzimlənən hesab olunur. Bu halda komersiya bankları üçun qərarların müstəqil şəkildə qəbul edilməsi ilə baglı müəyən sərhədlər mövcudur. Bu isə mütləq normativlərə, təlimatlara riayət edilməsini, həmçin menecerlər tərəfindən bank likvidliyin təmin edilmə yolarin axtarılmasını (müəyənləşdırilmiş normativlərdən çıxış edərək) nəzərdə tutur. Bank fəalyətində idarəetmənin məxsusiyəti idarəetmə sferasin genişliyi və pul əməliyatlarin yerinə yetırilməsində böyük rıskin olmasıdır. Ona görə də bankta daha məsuliyətli qərarların kolektiv şəkildə qəbul edilmə prisnipi tətbiq olunur, kredıtorun mümkün rısklərdən müdafiə üsularından istifadə olunur, kredıt əməliyatlarin yerinə yetırilməsi sahəsində hüquqlar əsas bankla onun filiaları arasında bölüşdürülür. Bu halda bank menecmentin istiqamətlərini 2 böyük sferaya ayırmaq olar:
İqtisadi proseslərin təşkili və idarəsi bank siyasətin müəyənləşdırilməsi məsələlərin həli ilə sıx şəkildə əlaqədardır. Bank siyasətin hazırlanması özündə kredıt siyasətini, depozit siyasətini, investisiya siyasətini, faiz siyasətini birləşdirən perspektiv fəalyətin müəyənləşdırilməsini nəzərdə tutur. Komersiya banklarin iqtisadi cəhətdən əsaslandırilmış bank siyasətinə keçidi ən azı 3 məsələnin aydınlaşdırılmasını tələb olunur:
Bu məsələlər aktivlərin idarəetməsi ilə baglıdır və bank işində gəlirliyn təmin edilməsini, bank balansin likvidliyini nəzərdə tutur. Məsələnin həli təkcə yaranmış vəziyətin sıstematik analizi əsasında mümkündür. Bu analizi isə aktivlərin struktur dəyişikliklərinə məqsədəuygun təsirlər yolu ilə həyata keçirmək olar. Məsələ bundadır ki, müxtəlif aktivlər banklara müxtəlif gəlirlər gətirir və müxtəlif rısk dərəcələrinə malik olurlar. Pul bazarı inkişaf etmiş ölkələrdə aktivlərin idarəetməsi iqtisadi riyazi model əsasında hata keçırilir. Bu model isə verilmiş rentabelik (gəlir norması) və likvidlik normativində aktivlərin yerləşdırilməsi ilə pasivlərin vəziyəti arasındakı asılılıgın müəyənləşdırilməsini nəzərdə tutur. Pasivlərin idarəetməsi də mühüm məsələdir. Bu prosesin gedişində bankta gəlir gətirməyən vəsaitlərin olmasına imkan vermək qeyri-mümkündür (istisna mütləq ehtiyatların formalaşdırilmasını təmin edən hisədir). Həmçin bank tərəfindən muştərilər qarşısındakı uygun öhdəliklərin yerinə yetırilməsi və aktiv əməliyatların inkişaf etdırilməsi üçun zəruri kredıt vəsaitlərin axtarılmasını, «ucuz» vəsaitlərin cəlb edilməsi hesabına bankin gəlir əldə etməyini təmin etmək qeyri-mümkündür. Bankin məxsusi vəsaitlərin idarəetməsi kapitalın kifayət qədər olması və gəlirliyn təmin edilməsi üçun mühüm əhəmiyətə malikdir. Belə ki, bankin aktiv əməliyatlarin genişləndırilməsi və depozitlərin həcmin artımı məxsusi kapitalın çoxalma zərurətini yaradır. Məxsusi kapitalın idarəetməsi isə onun kafilik (kifayət qədər olmaq) meyarin əsaslandırlımasını, o cümlədən bu kafiliyi qiymətləndirməyə imkan verən göstəricilərin seçimini nəzərdə tutur. Məxsusi kapitalın effektiv idarəetmə aləti rolunda bankin buraxdıgı səhmlər üzrə dividend sahəsindəki siyasəti çıxış olunur. Məsələ bundadır ki, dividendlərin artımı səhmlərin qiymətlərin yüksəldilməsinə səbəb olur. Bu isə əlavə səhmlərin satış imkanı və məxsusi kapitalın artımı deməkdir. Bank işində gəlirliyn idarəetməsi onun mədaxil və məxaricinə nəzarəti, cəlb olunmuş vəsaitlər üzrə xərclərin son hədinə nəzarəti, kredıtləşmə və investisiya gəlirlərin son hədinə nəzarəti, maliyə nəticələrində stabiliyin təmin edilməsini və itkilərlə baglı rıskin azaldılmasını nəzərdə tutur. Şübhəli və ziyanlı əməliyatların analizinə, bank fəalyətində gəlir artımına təsir edən möhtəkir əməliyatların çoxaldılma səbəblərinə məxsusi diqət göstərmək lazımdır. Bank fəalyətində rısklərin idarəetməsi də mühüm əhəmiyət kəsb olunur. Rısklərin idarəetməsi prosesində həl ediləsi əsas məsələlər rıskin mümkün yaranma halarını müəyənləşdirmək, ehtimal edilən ziyanın miqyasını qiymətləndirmək və ehtimal edilən ziyanın xəbərdarlıq üsularını və ya ödənilmə mənbələrini axtarıb tapmaqdır. Bank kolektivin təşkili və idarəsi aşagıdakılarla əlaqədardır:
Bank sıstemin inkişafı, o cümlədən, iqtisadiyatın real sektoru ilə bankların əməkdaşlıgı, idarəetmə metodlarin daim təkmiləşdırilməsi olmadan qeyrimümkündür. İdarəetmə sıstemində başlıca elementlərdən biri kimi, sözsüz ki nəzarət çıxış olunur. Kredıt təşkilatları arasında rəqabət səviyəsin artımı şəraitində dövlət təşkilatları, məxsusi şirkətlər, kredıtor və əmanətçilərin maraqlarin qorundugu 1vaxtda bankların mənfəətlə işləməsin təmin olunması heç də asan məsələ deyildir. Nəzarət bank qarşısında qoyulmuş məqsədlərə çatmaq üçun fəalyət uygunlugunu təmin etmək məqsədi daşıyır. Banklara əlaqədə nəzarət, xarici (banktan kənar) və daxili ola bilər. Birbiri ilə qarsılıglılı əlaqədə olan nəzarətin 1neçə formasını ayırmaq mümkündür:
Bunla belə bank fəalyətin müxtəlif aspektləri nəzarətə məruz qala bilər: – bank tərəfindən kredıtor və əmanətçilərin maraqlarin qorunması və qanunvericilik tələblərinə riayət olunması; – bankin mühasibat (maliyə) hesabatin dogrulüyü, dogrulugu və səhihliyi; – bank fəalyətin səmərəliy, fəalyətin gəlirliy və rısklər; – bankta korporativ idarəetmənin, menecmentrıskin və daxili nəzarət sıstemin vəziyəti; Bütün yuxarıda qeyd olunanlar bank əməliyatları üzərində nəzarətin müxtəlif formalarin, birinci növbədə auditin təkmil ləşdırilməsi zəruriliyini diktə olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, komersiya banklarin idarə olunması sıstemində auditin, məxsusilə də daxili auditin funksiyaları və rolu heç də qənaətbəxş səviyədə tədqiq olunmamışdır. Praktikanın öyrənilməsi aşagıdakı vəzifələrin həlin zəruriliyindən xəbər verir: – komersiya banklarin fəalyəti üzərində nəzarət formalarin müqayisəli təhlili, oxşarlıq və fərqlərin aşkar olunması; – daxili auditdə yerli və xarici praktikanın tədqiq olunması, daxili auditin təşkilin və metodikasin təkmiləşdırilməsi istiqamətlərin müəyən edilməsi; – suda əməliyatlarin və rısklərin təhlili; –daxili və xarici (kənar) auditin təkmiləşdırilməsi istiqamətlərin müəyən edilməsi; – suda əməliyatlarin uçotda əks olunması üzrə yerli və beynəlxalq standartların tələblərin müqayisəli təhlili, həmçin auditin vəzifə və metodlarin zəruri təshih olunması. ÖlkəmizMərkəzı Bankin nəzarətin əsas məqsədi bank sıstemin sabitliyin təmin edilməsi, kredıtor və əmanətçilərin maraqlarin qorunması, həmçin banklar tərəfindən qanunveri ciliyin tələblərinə əməl olunmasıdır. ÖlkəmizMərkəzı Banki bankların fəalyətinə nəzarəti, “ARnın Mərkəzı Banki haqında” və “Banklar haqında” ARnın qanunlarin normalarına müvafiq olaraq həyata keçirir. Nəzarətin əsas mahiyətini lisenziyalaşdırma işi təşkil olunur. Bank əməliyatlarin aparılmasından ötrü lisenziyanın alınması üçun 1sıra tələblərə əməl olunmalıdır. “Banklar haqında” ARnın qanuna müvafiq olaraq, komersiya banklarin ilik maliyə hesabatı müstəqil auditor rəyi ilə təsdiq olunmalı və kütləvi informasya vasitələrində dərc edilməlidir. Sözsüz ki, bankların fəalyətin hərtərəfli auditi nəinki iqtisadi cəhətdən qeyrisəmərəli olardı, həta təcrubi baxımdan belə mümkünsüzdür. Bu səbəbdən auditorlar seçmə üsulu ilə bank fəalyətini yoxlayır və bütün əhəmiyətli aspektlərdə hesabatların dürüstlüyü haqında öz fikır və rəylərini ifadə olunurlər. Yəni, ola bilər ki, yoxlanılan hesabatlar hər hansı səhvləri özündə əks etdirsin, ancaq bunlar istifadəçilərin nəticə və qərarlarına heç 1təsir göstərmir. Məhz xarici auditin təftişdən başlıca metodoloji fərqi də bundan ibarətdir, yəni sonuncu rısklərin tam tədqiqini və səmərəli seçməni kənarda qoymuş olur. Auditor rıski adı altinda o başa düşülməlidir ki, əgər hesa batlar cidi səhvlərə malikdirsə, bu zaman auditor bu fakta özun qeyriadekvat fikrini dərhal ifadə olunur. Rıskləri minimuma qədər azaltmaq üçun auditorlar müvafiq qaydada auditor proseduralarını işləyib hazırlayırlar. Maliyə və idarəetmə informasyalarin həqiqiliyi, dəqiqliyi və tamlıgin əsas şərti nəzarət proseduraları hesab olunur ki, bunların da köməyi ilə aşagıdakı səhvlərin vaxtında aradan qaldırilması imkanı əldə olunur:
1sıra banklarda daxili nəzarət sıstemi vəziyətin özünü qiymətləndirmə metodu tətbiq olunur. Bu metodun mahiyəti ondan ibarətdir ki, bank rəhbərliyi və ya hər hansı 1bölmənin heyəti öz fəalyətlərini təhlil olunur, bunla əlaqədar nəzarət proseduralarin səmərəliyni qiymətləndirir və nəticəni sənədləşdirirlər. Sözsüz ki, qiymətləndirmənin bu metodunu faydalı saymaq olarsa da, ancaq bu metod özündə əhəmiyətli məhdudiyətlər daşıyır. Bankin bölmələri öz məxsusi fəalyətlərin qiymətləndırilməsində çətin ki, qərəzsizliklərini təmin edə bilsinlər. Bundan başqa qiymətləndirmə daimi əsasda aparılmalı, müəyən metodlarla həyata keçırilməli, bütövlükdə kompleks məsələləri həl etməlidir (rısklər, nəzarət proseduraları, uçot və hesabat, informasya sıstemləri). Göstərilən səbəblər bankta məxsusiləşdırilmiş daxili audit xidmətin yaradılmasını şərtləndirir. Bankların əksəriyəti bütövlükdə daxili auditin və ya onun ayrıayrı istiqamətlərin təşkili zamanı obyektiv çətinliklərlə üzləşirlər. Fikrimizcə, daxili auditin autsorsinqi bu problemi həl etməyə imkan yaradacaqdır. Bank bölmələri tərəfindən daxili auditin obyektivliyin və qərəzsizliyin təmin olunması heç də bu işə məsləhətçilərin cəlb olunmasını istisna etmir. Belə ki, daxili auditin inkişafı üzrə bank rəhbərliyinə və bölmələrin heyətlərinə məsləhətlər verilməsi, yoxlamanın ən qənaətli üsularından biri hesab olunur. Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|