Mövzusunda magistr dissertasiyasi
Yüklə 0,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖLVƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ Dursunov Orxan Şakir oğlu
- Kafedranın adı: Ticarət və gömrük işinin təşkili İxtisasın adı: Dünya ticarəti Elmi rəhbər: Magistr layihələrinin rəhbəri: i.ü.f.d.S.V.Fərzəliyeva
- Tədqiqatın nəzəri və metodoloji bazasını
- Tədqiqatın elmi yeniliyi
- Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti
- I Fəsil. Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq ticarət siyasətinin mahiyyəti və ona təsir edən amillər
           AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖLVƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ Dursunov Orxan Şakir oğlu “Azərbaycanın beynəlxalq ticarət əlaqələri və onun inkişaf məsələləri” mövzusunda MAGİSTR DİSSERTASİYASI Kafedranın adı: Ticarət və gömrük işinin təşkili İxtisasın adı: Dünya ticarəti Elmi rəhbər: Magistr layihələrinin rəhbəri: i.ü.f.d.S.V.Fərzəliyeva İ.e.n. M. M. Aslanova Kafedra müdiri: Prof., İ. e. d. Şəkərəliyev A.Ş. BAKI - 2017 MÜNDƏRİCAT Giriş...................................................................................................................... I Fəsil. Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq ticarət siyasətinin mahiyyəti və ona təsir edən amillər ................................................................................................. Beynəlxalq ticarət siyasəti, onun mahiyyəti və inkişafına təsir edən amillər.......... Dünya iqtisadiyyatı beynəlxalq ticarətin inkişaf mexanizmidir ................................ II Fəsil. Azərbaycanda beynəlxalq ticarət münasibətlərinin indiki durumu və onun qiymətləndirilməsi................................................................................................ Beynəlxalq ticarət münasibətlərinin əsas istiqamətləri və onları xarakterizə edən cəhətlər Respublikada beynəlxalq ticarət münasibətlərinin indiki vəziyyəti .............................. III Fəsil. Azərbaycanın beynəlxalq ticarət münasibətlərinin tənzimlənməsi nin təkmilləşdirilməsi................................................................................................... 3.1.Davamlı iqtisadi inkişaf baxımından Azərbaycanın beynəlxalq ticarət münasibətlərinin tənzimlənməsi nin inkişaf prioritetləri keçirilən tədbirlər ....................... 3.2.ÜTT ilə qarşılıqlı xeyirlı əlaqələrin yaradılması – beynəlxalq ticarət münasibətlərinin tənzimlənməsinin əsas istiqaməti kimi 3.3.Azərbaycanın beynəlxalq ticarət münasibətlərinin effektivliyinin artırılmasının vacibliyi yolları
İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı..................................................................... GİRİŞ
Mövzunun aktuallığı. Respublikamız müstəqillik qazandıqdan sonra dünya hüququn tam səlahiyyətli subyekti kimi dünya iqtisadi münasibətlər sisteminə qoşulmuşdur. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, respublikamız qlobal iqtisadiyyata “kiçik miqyaslı ölkə” modeli ilə daxil olur. Təkrar istehsal prosesində hasilat sənayesi hələ ki üstünlük təşkil edir, aqrar sahə, yüngül və yeyinti sənayesi isə nisbətən zəif inkişaf etmişdir. Bu, qeyd olunan amillər beynəlxalq ticarət münasibətlərinin xarakterinə və dünya ticarət siyasətinə ciddi təsir göstərir. Qloballaşan dünyada dünya iqtisadiyyat sisteminə effektiv inteqrasiya istiqamətində respublikamız bir tərəfdən iqtisadiyyatın effektiv strukturunu formalaşdırmalı, daha mütərəqqi texnika və texnologiyaları, elmi yenilikləri əldə etməli, başqa tərəfdən isə dünya əmək bölgüsündə malik olduğu üstünlükləri reallaşdırmalıdır. Məhz bu, qeyd olunan səbəbdən beynəlxalq ticarət münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi və dünya iqtisadiyyat sisteminə effektiv inteqrasiyanın təmin edilməsi Azərbaycan Respublikasında icra olunan iqtisadi islahatların strateji istiqamətlərindən biri olaraq təyin edilmişdir. Respublikamız beynəlxalq ticarətdə rəqabətli olmaq və ticarətdən daha çox xeyir qazanmaq üçün Azərbaycan öz iqtisadiyyatını dünya əmək bölgüsünün tələblərinə tam uyğun olaraq diversifikasiya və struktur dəyişiklikləri etməlidir. Qeyd olunan həmin dəyişikliklər elmi baxımdan əsaslandırılmış tədqiqat və təhlillərin uğurlarınə söykənməlidir. Başqa sözlə, iqtisadiyyatın dünya bazarlarında rəqabətliliyinin artırılması, yeni iş yerlərinin və gəlirlərin yaradılması, ixracın həvəsləndirilməsi, xarici sərmayələrin cəlb edilməsi istiqamətində potensial inkişaf meyllərinin dürüst qiymətləndirilməsi respublikanın xarici iqtisadi strategiyasının daha optimal işlənməsinə gətirə bilər. Indiki dövr ərzində liberallaşma dünya ticarətinin inkişafı qanuna tam uyğunliyininn əsas meyli kimi nəzərdən keçirilir.Texnoloji yeniliklər qloballaşmanı zəruri edirsə, liberallaşma onun icrası üçün imkanlar yaradır. Indiki dövrdə respublikamızın qarşısında dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmaq, dünya bazarına çıxmaq və onun perspektivdə fəal subyektinə və iştirakçısına çevrilmək, indiki dünya iqtisadi münasibətlər sisteminin imkanlarından daha geniş və effektiv yararlanmaq kimi əsas vəzifələr dayanır. Bu, qeyd olunan vəzifələrin icrası dünya iqtisadiyyat əlaqələri sisteminin qloballaşmasında, hər şeydən öncə, iqtisadi əlaqələrin dürüst qurulması, idarə edilməsi və tənzimlənməsi ilə bilavasitə əlaqədardır. Məhz bu, qeyd olunan əsasda respublikamızın dünya birliyi sistemində iqtisadi nüfuzunu artırmaq, xarici iqtisadi fəaliyyəti milli maraqlarla əlaqələndirmək, respublikanın ixrac-idxal potensialından dürüst yararlanmaq, respublikanın iqtisadi təhlükəsizliyini qorumaq və təminatlandırmaq, uzunmüddətli, dayanıqlı və davamlı xarici iqtisadi siyasəti ifadə etmək və reallaşdırmaq olar. Bu, qeyd olunan vəzifələrin icrası həm də, XİƏ-nin tənzimlənməsi istiqamətində, xüsusilə də beynəlxalq ticarət əlaqələri sistemində dünya dövlətləri bu, qeyd olunan istiqamətdə uğurlu uğurlar əldə etmiş bazar iqtisadiyyatına keçən dövlətlərin təcrübəsinin öyrənilməsi və onlardan Azərbaycanın real şəraitinə tam uyğun olaraq istifadəsi həddən artıq vacibdir. Bütün bu, qeyd olunan məsələlərin əhəmiyyəti Azərbaycanın son illərdə AvroAtlantika məkanına fəal surətdə inteqrasiya edildiyi və onun ÜTT-yə üzv olması kimi strateji vəzifələrin yerinə yetirildiyi bir şəraitdə daha da artır və onun dünya təcrübəsinə əsaslanaraq təkmilləşdirilməsi vacibliyi ən aktual məsələlərdən biri kimi gündəmə gəlir. Indiki dövr ərzində dövlətin həyata keçirmiş olduğu beynəlxalq ticarət siyasəti hər bir sivil respublikada olduğu kimi respublikamızın iqtisadiyyatının dövlət tənzimlənmə prosesində də əsas tərkib hissələrindən birini təşkil edir və respublika rəhbərliyi bu, qeyd olunan istiqamətdə son illərdə təqdirəlayiq tədbirlər və islahatlar aparır və bu, qeyd olunan işlər bu gün də davam etdirilir. Məhz bu, qeyd olunan islahatların nəticəsində respublikamızda son illərdə uğurlu iqtisadi artıma və onunla bağlı iqtisadi inkişafın dayanıqlı və davamlı olmasına çatunmuş, respublikamızın dünya birliyinə daha möhkəm əsaslarla inteqrasiya olunması üçün real imkanlar və şərait yaranmışdır. Belə ki, Azərbaycanda beynəlxalq ticarət münasibətlərinin tarixi çox uzaq qət etmişlərə- Böyük İpək Yolu dörünə təsadüf edir. Belə ki, yalnız 1990-cı illərdə elmi əsaslarla respublikanın beynəlxalq ticarət münasibətlərinin tənzimlənməsi yaranmağa başlamışdır. Belə ki, bu, qeyd olunan sistemin demək olar ki, dünya təcrübəsinə və standartlarına tam uyğun olan normativ-hüquqi əsasları, maddi-texniki bazası yaradılmış, beynəlxalq ticarət siyasətinin əsas funksional vəzifələri və fəaliyyət mexanizmləri təyin edilmişdir ki, bu, qeyd olunannlara da birinci olaraq daxili bazarın xarici rəqabətin dağıdıcı təsirindən müdafiəsi, ixrac istehsal sahələrinin inkişafının həvəsləndirilməsi, idxal əvəzləyici istehsal sahələrinin yaradılması və respublikada effektiv ticarət siyasətinin reallaşdırılmasının təmin edilməsi kimi vəzifələr daxildir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın beynəlxalq ticarət münasibətlərinin tənzimlənməsi və onun təkmilləşdirilməsi məsələsinin dünya təcrübə nəzərə alınmaqla indiki vəziyyətinin dərin elmi təhlili vacibdir. Məhz bütün bu qeyd olunannlar respublikada beynəlxalq ticarət əlaqələrində ticarət sistemi qarşısında duran məsələlərin həll edilməsinə, respublikada çevik və işləm ticarət siyasətinin reallaşmasına imkan yaradır. Ona görə də indiki şəraitdə Azərbaycanın beynəlxalq ticarət münasibətlərinin tənzimlənməsi və onun təkmilləşdirilməsi istiqamətində uyğun təklif və tövsiyyələrin işlənib hazırlanması xüsusilə də aktuallıq kəsb edir və əsas nəzəri-metodoloji və praktiki əhəmiyyətə malikdir. Problemin öyrənilmə səviyyəsi. Beynəlxalq ticarət münasibətlərinin tənzimlənməsi və onun təkmilləşdirilməsi istiqamətində məsələlərin nəzəri bazasının öyrənilməsi, klassik nəzəriyyələrə, neoklassik, keynsçi və indiki alternativ konsepsiyalara qədər böyük təkamül yolu qət etmiş və bu, qeyd olunan gün də tədqiqatlar davam etdirilir. Beynəlxalq aləmdə dünya ticarətin nəzəri-metodoloji məsələləri A.Smit, D.Rikardo, A.Marşal, C.M.Keyns, R.Dorbu, qeyd olunannbu, qeyd olunanş, S.Fişer, V.V.Leyontev, V.Martin, V.Olin, M.Porter, P.Samuelson və başqalərinin əsərlərində bütün təfərrüatı ilə araşdırılmışdır. Ticarət sistemi və onun dövlət tənzimlənməsi məsələləri A. Atkinsonun, C.Blekin, P.Samuelsonun, C.Stiqlisin, və s. tədqiqatlarında sistemli şəkildə tədqiq edilir. Respublika alimlərindən A.Şəkərəliyev, R.Həsənov, M.Əhmədov, T.Mirkişili və s. tərəfindən beynəlxalq ticarət münasibətlərinin tənzimlənməsi məsələlərinin müxtəlif aspektləri lazımınca araşdırılsa da bu, qeyd olunan istiqamətdə hələ də kompleks elmi tədqiqat işi aparılmamışdır və bu, qeyd olunan konteksdən təqdim etdiyimiz dissertasiya işinin mövzusunun seçilməsi və tədqiqatın aktuallığını əsaslandırır. Tədqiqatın hədəfi. Tədqiqatın gedişində qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün aşağıdakı qeyd olunan konkret vəzifələrin icrası nəzərdə tutulmuşdur:
Tədqiqatın nəzəri və metodoloji bazasını beynəlxalq ticarət münasibətlərinin tənzimlənməsinin klassik, neoklassik və indiki nəzəriyyələri, xarici və ölkə iqtisadçılarının əsərləri, onların konseptual müddəaları və metodoloji yanaşmaları, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamları, Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamları, Milli Məclis tərəfindən qəbul olunmuş qanun və normativ aktlar təşkil edir. Tədqiqatın predmeti. Tədqiqatın predmetini bazar iqtisadiyyatı şəraitində beynəlxalq ticarət münasibətlərinin effektivliyinin artırılmasının nəzəri metodoloji və praktiki məsələlərinin təhlili təşkil edir. Tədqiqatın obyekti. Tədqiqatın obyektini Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq ticarət əlaqələri və onun tənzimlənmə sistemi təşkil edir. Tədqiqatın informasiya bazası. Iqtisadiyyat və Sənaye, Aqrar sahə və Maliyyə Nazirliklərinin, Mərkəzi Bankın, Dövlət Statistika Komitəsinin iqtisadi texniki inikatorlarını səciyyələndirən informasiyaya, bu, qeyd olunan problemə aidiyyatı olan iqtisadiyyat subyektlərinin hesabatlarına, statistik məcmuələr və əsas elmi ədəbiyyata, internet resurslarına və təhlil materiallarına əsaslanır. Tədqiqatın elmi yeniliyi aşağıdakı qeyd olunan müddəalardan ibarətdir:
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bu, qeyd olunanrada irəli sürülən konkret təklif və tövsiyyələr Azərbaycanda beynəlxalq ticarət sisteminin tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsi, respublikanın iqtisadi təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsində beynəlxalq ticarət münasibətlərinin rolunun artırılması, beynəlxalq ticarət münasibətlərinin effektivliyinin daha da artırılması və diversifikasiyası istiqamətində əsas və alternativ elmi mənbə kimi də istifadə oluna bilər. Dissertasiya işinin həcmi və strukturu. Dissertasiya işi giriş, üç fəsil , nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. I Fəsil. Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq ticarət siyasətinin mahiyyəti və ona təsir edən amillər 1.1.Beynəlxalq ticarət siyasəti, onun mahiyyəti və inkişafına təsir edən amillər Hazırki dövr ərzində dünyada geniş vüsət alan qloballaşma prosesi, dünya əmək bölgüsünün genişlənməsi, iqtisadiyyat həyatının beynəlmiləlləşməsi milli iqtisadiyyatların dünya iqtisadi münasibətlərinə daha sıx sarmaşmasına gətirib çıxarır və dövlətlər arasında qarşılıqlı əlaqə və asılılıqları daha da gücləndirir. Belə bir şəraitdə dünya iqtisadi münasibətlərin (DİM) əsas və ən qədim forması kimi beynəlxalq ticarət milli iqtisadiyyatların inkişafında və dünya iqtisadiyyatı sisteminə effektiv inteqrasiyasında əsas rol oynayır. Indiki dövr ərzində dünya dövlətləri arasında reallaşan dünya iqtisadi münasibətlərin təxminən 80%-i onun payına düşür və dünya iqtisadiyyat münasibətlərinin bütün formalarının (kapital ixracı, istehsal kooperasiyası, elmi-texniki tərəfdaşlıq və s.) uğurları məhz onun sayəsində reallaşdırılır. Belə qənaətə gəlmək olar ki, dünya ticarətinin inkişafına (II dünya müharibəsindən sonra) təsir edən əsas amillər aşağıdakı qeyd olunan lardır: 1. BƏB və dünya iqtisadiyyatının beynəlmiləlləşməsinin genişlənməsi - milli iqtisadiyyatların açıqlıq indikatorunun (ixrac kvotası) bütün dünya dövlətləri üzrə təxminən 1,5-2 dəfə artmasına gətirib çıxartmışdır. 2. Elmi-texniki tərəqqi (ETT) - 1970-ci illərdə milli iqtisadiyyatlarda struktur dəyişmələrinə gətirib çıxarmışdır. Bu, qeyd olunannun nəticəsidir ki, son illərdə dünya əmtəə dövriyyəsi hər il təxminən 10% yenilənir. 3. İstehsalın və kapitalın milli və xarici bazarlarda təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsi transmilli şirkətlərin dünya bazarlarında fəaliyyətinin aktivləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Transmilli şirkətlərin dünya ticarətdə payı 40%-ə yaxındır. Onların müxtəlif dövlətlərin beynəlxalq ticarətindəki payı isə 70%-ə qədər qalxmışdır. 4. Kapital ixracının, xüsusilə də bilavasitə sərmayələrin miqyasının genişlənməsi və artım templərinin sürətlənməsi dünyanın ixrac potensialının güclənməsinə, dünya əmtəə dövriyyəsinin artımına gətirib çıxarmışdır. 5. Müstəmləkə sisteminin dağılması ilə milli iqtisadiyyatların yaradılması yoluna qədəm qoymuş yeni müstəqil dövlətlərin yaranması, Mərkəzi və Şərqi Avropa dövlətlərinin inkişafın bazar metodlarına keçidi ilə onların iqtisadiyyatlarının açıqlığının artması dünya ticarətə müsbət təsir göstərmişdir. 6. Dünya təşkilatların rəhbərliyi altında dünya ticarətin sərbəstləşdirilməsi prosesinin güclənməsi. 7. Azad ticarət zonalarının, gömrük ittifaqlarının və s. yaradılması ilə regional maneələri aradan qaldıran inteqrasiya proseslərinin intensivləşməsi və genişlənməsi. 8. İxrac-idxal əməliyyatları üçün sərfəli mühit yaradılması hədəfilə dövlətlərin xarici iqtisadi əməliyyatlara aktiv surətdə müdaxiləsi. Qeyd olunan amillər sayəsində ikinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrlərdə BİM yenidən qurulmuş, malların, xidmətlərin və istehsal amillərinin dövlətlər arasında hərəkəti artmışdır. Bu, qeyd olunan zaman kəsiyində dünya iqtisadiyyatının belə sürətli inkişafı aşağıdakı qeyd olunan amillər sayəsində olmuşdur: yüksək və sabit iqtisadi artım; iqtisadi fəaliyyət və əmək məhsuldarlığının artırılması istiqamətində dövlətlərin yaxınlaşması və birləşməsində güclü tendensiya; beynəlxalq ticarət siyasətinin sərbəstləşdirilməsi; intensiv elmi-texniki tərəqqi; imperializmin müstəmləkə sisteminin dağılması. Beynəlxalq ticarət respublikanın başqa dövlətlərlə reallaşdırdığı mübadilə münasibətlərinin məcmusunu ifadə edir. “Beynəlxalq ticarət” termini ayrıca götürülmüş ölkə üçün tətbiq oluna bilər. Beynəlxalq ticarətin BİM sistemində yerini şərtləndirən xüsusiyyətlər:
Xarici iqtisadi siyasət - milli iqtisadiyyatın dünya bazarında üstünlüklər əldə etməyə və eyni zamanda daxili bazarı xarici rəqabətdən qorumağa istiqamətləndirilmiş tədbirlər sistemidir. Xarici iqtisadi siyasətin tərkib elementləri arasında dünya ticarət siyasəti əsas əhəmiyyət kəsb edir. Xarici iqtisadi siyasətlə iqtisadi inkişaf arasında məntiqi əlaqə sxemi Ümumi iqtisadiyyat Xarici siyasət Xarici iqtisadi siyasət
Ölkə iqtisadiyyatının dinamik üstünlüklərə yiyələnməsi Sosial iqtisadi inkişafın davamlılığına nail olma Mənbə: İrşad Kərimov, “Dünya İqtisadi Münasibətlərin Indiki Məsələləri” Bakı 2006 “Beynəlxalq ticarət siyasəti” anlayışı altında dövlətin müxtəlif vasitələrdən yararlanmaqla başqa dövlətlərlə ticarət münasibətlərinə məqsədyönlü təsiri qəbul edilir. Beynəlxalq ticarət siyasəti özündə strategiya və qeyd olunan həmin strategiyanın reallaşdırılmasının konkret forma və vasitələrinin məcmusunu daxil edir. Hər bir respublikanın beynəlxalq ticarət siyasətinin əsas hədəfi yerli biznes subyektlərinin dünya ticarət sahəsində effektiv fəaliyyəti (eləcə də bütövlükdə milli iqtisadiyyatın inkişafı) üçün sərfəli şərait yaratmaqdır. Tarixi materialların təhlili onu göstərir ki, beynəlxalq ticarət siyasəti sahəsində ilkin konseptual müddəalar real bazar münasibətlərinin formalaşdığı və milli bazarın meydana çıxdığı dövrə təsadüf edir. Fikrimizcə, beynəlxalq ticarət siyasətinin mahiyyəti onun qarşısına qoyulan məqsədlər çoxluğu ilə tam adekvat şəkildə şərh oluna bilər: - iqtisadi rifah - tədiyyə balansının sağlamlaşdırılması - iqtisadi təhlükəsizlik - ümumi iqtisadi inkişafı
Tarixən beynəlxalq ticarət siyasətinin dövlətin beynəlxalq ticarətə müdaxiləsindən asılı olaraq iki əsas konsepsiyası mövcud olmuşdur: azad ticarət və avtarkiya (izolyasiya). Sərbəst ticarət istiqaməti beynəlxalq ticarətə dövlət müdaxiləsinin həyata keçirilməməsi, beynəlxalq ticarətin tələb, təklif və başqa bazar amillərinin təsiri ilə inkişafını ifadə edir. Avtarkiya isə dövlətin dünya ticarətdən tam təcrid olunmasına gətirib çıxaran məhdudlaşdırıcı tədbirlərin tətbiqini etimal edir. Indiki həyatda nə dövlətin tamamilə beynəlxalq ticarətə müdaxilə etməməsi, yəni tam azad ticarətə və yaxud da dövlətin xaricdən tam təcrid olunmasına gətirib çıxaran avtarkiyaya rast gəlinməsə də, öz inkişafının müxtəlif dövrlərində müxtəlif dövlətlər ticarətin dünyadan tam təcridinə (Albaniya, Şimali Koreya, Kuba) və beynəlxalq ticarət rejiminin tam sərbəstləşdirilməsinə (İslandiya, Sinqapur) yaxınlaşmışlar. Bu, qeyd olunanna görə də iqtisadi ədəbiyyatlarda ticarət siyasətinin formalarından danışılarkən, adətən, “liberalizm” və “proteksionizm” anlayışından geniş istifadə olunur. Beləliklə, əgər respublikanın tətbiq etdiyi beynəlxalq ticarət siyasəti azad ticarətə doğru istiqamətlənərək ona yaxınlaşırsa, yəni dövlətin beynəlxalq ticarətə minimal müdaxiləsini ifadə edirsə, onda bu, qeyd olunan, liberal (azad) ticarət siyasəti, əgər avtarkiyaya yaxınlaşırsa, yəni dövlətin müdaxiləsi iqtisadiyyatın dünyadan izolyasiyasına gətirib çıxarırsa, onda proteksionist siyasət adlanır. Beləki, sərbəst ticarət və proteksionizm dilemması 550 ildən artıq bir müddətdir ki, iqtisadçılar, eləcə də siyasətçilər arasında mübahisə mövzusudur. Hazırda dünyada baş verən qlobal iqtisadi böhran şəraitində də dövlətin iqtisadiyyata, həm də də beynəlxalq ticarətə müdaxiləsinin ölçüləri ilə bağlı müzakirələr daha da aktuallaşmışdır. Bir tərəfdən dünya dövlətləri antiböhran konsepsiyalarında iqtisadiyyata dövlət yardımını artırarkən və daxili istehsalı dəstəkləmək hədəfilə beynəlxalq ticarətdə proteksionist müdaxiləni gücləndirərkən, başqa tərəfdən də liberalizm tərəfdarları tərəfindən böhrandan çıxış yolu kimi məhz azad ticarətin dəstəklənməsi ideyaları irəli sürülür. Himayədarlıq tərəfdarları müxtəlif iqtisadi inkişaf səviyyələrinə malik dövlətlər arasındakı azad ticarəti tənqid edirlər. Onlar belə hesab edirlər ki, azad ticarət İEÖ-in maraqlarını təmin edir, onların dominantlığına gətirib çıxarır və nisbətən zəif inkişaf etmiş dövlətlərin milli sənaye sahələrinin yaranmasını çətinləşdirir. Başqa tərəfdən, bu, qeyd olunan nəzəriyyənin nümayəndələri bir məlum faktı da əsas gətirirlər ki, amerikan, alman, fransız sənayesinin və milli kapitalının yaranması və yaradılması proteksionizm müdafiəsi altında olmuşdur. Ticarət siyasətinin formaları
Mənbə: İrşad Kərimov, “Dünya İqtisadi Münasibətlərin Indiki Məsələləri” Bakı 2006. İnkişaf Etməkdə Olan Dövlətlərin (İEOÖ) iqtisadiyyatında yenicə yaranan sahələrin xarici rəqabətin arzuolunmaz təsirindən müdafiəsi üçün proteksionist tədbirlərin görülməsi vacibdir. Bu, qeyd olunanndan əlavə, proteksionist tədbirlər milli sənayenin yaradılması, yaxud struktur yenidənqurması dövründə sosial xarakter daşıyır. Proteksionizmin əleyhdarlarının əsas arqumentləri aşağıdakı qeyd olunan lardır: 1.Proteksionizmə qeyri-təyinlik və qeyri-tarazlıq xasdır; 2.Proteksionizmdə milli iqtisadi inkişafı stimullaşdıran amillər ortadan qalxır; 3.Proteksionizm təyin multiplikator effekti daşıyır; 4.Proteksionizm istehlakçıların iqtisadi maraqlarına zərbə endirir; 5.Proteksionizm şəraitində milli iqtisadiyyat dünya ixtisaslaşmanın üstünlüklərindən optimal qaydada bəhrələnə bilmir. Hazırki şəraitdə azad ticarət siyasətinin üstünlükləri onun əlavə xeyir verə bilmək iqtidarında olması ilə şərtlənir: - İstehsalın “miqyas” effekti sayəsində artması; - İxracın genişlənməsi, yaxud idxala layiqli rəqabət aparmaq üçün sahibkarların həvəsləndirilməsinda azad ticarət "tənzimləmə" siyasətindən uğurlu dərəcədə üstündür. Beləki, azad ticarət istehsalın milli amillərini dünya amillərlə müqayisə etməyə imkan verir, dünya ixtisaslaşmanı gücləndirir. Azad ticarət nəticəsində dünya miqyasda resursların effektiv bölgüsü baş verir, dünya təcrübəsinin yayılması genişlənir. Yerli istehsalçılar arasında rəqabətin artması dünya bazarında rəqabəti həvəsləndirir. İstehlakçılar daha keyfiyyətli və sərfəli qiymətlərlə mal və xidmətlərlə təmin olunurlar. Ticarət siyasətinin vasitələri dedikdə, daxili bazara mal və xidmətlərin bu, qeyd olunanraxılmasını tənzimləyən iqtisadi, hüquqi, inzibati və siyasi təsir vasitələri və üsulları qəbul edilir. Beynəlxalq ticarət siyasətinin əsas vasitələri öz xarakteri üzrə iki yerə bölünür: tarif və qeyri-tarif. Tarif tənzimlənməsi beynəlxalq ticarət əməliyyatlarının tənzimlənməsinin həm ənənəvi, həm də aktiv istifadə olunan vasitələrindən hesab edilir. Tarif tənzimlənməsi mallara idxal və ixrac rüsum faizn təyin edilməsi yolu ilə həyata keçirilir və dövlət qeyd olunan həmin rüsum faiz tənzimləməklə beynəlxalq ticarəti nizamlayır. Qeyri-tarif metodlarının ən geniş yayılmış növü isə kəmiyyət məhdudiyyətləridir. Kəmiyyət məhdudiyyəti dedikdə, malların kəmiyyətini təyin edən qeyri-tarif tənzimləmə forması nəzərdə tutulur və hökumətin birtərəfli şəkildə qərarı və ya çoxtərəfli müqavilələr əsasında tətbiq oluna bilər. Beynəlxalq ticarət siyasətinin vasitələri
Mənbə: Şəkərəliyev A.Ş. “Dövlətin iqtisadi siyasəti: Reallıqlar və perspektivləri”. Bakı, 2011. Kəmiyyət məhdudiyyətlərinə kvotalaşdırma, lisenziyalaşdırma və ixracın “könüllü” məhdudlaşdırılması daxildir. Qeyri-tarif metodları sırasında kəmiyyət məhdudiyyətləri ilə yanaşı proteksionizmin gizli metodlarını da göstərmək olar. Bəzi qiymətləndirmələrə görə gizli proteksionizmin bir neçə yüz növü vardır ki, onların ən əsasları: texniki maneələr, daxili vergilər və yığımlar, dövlət satınalmaları daxilində siyasət və s.-dir. Hökumət milli istehsalçıların ixracını stimullaşdırmağı zəruri saydığı halda onlara bu, qeyd olunan və ya başqa formada büdcədən subsidiyalar təqdim edir. Subsidiya milli istehsalçıların dəstəklənməsinə və idxalın dolayı diskriminasiyasına yönəlmiş pul ödəməsidir. Dempinq ticarət siyasətinin maliyyə qeyri-tarif metodu olaraq ixrac qiymətlərinin normal qiymətlərdən aşağı səviyyəyə salınması yolu ilə malların xarici bazarlara ixracının dəstəklənməsini etimal edir. Göründüyü kimi, beynəlxalq ticarət siyasətinin əsas vəzifəsi respublikanın daxili istehsalının artırılması və milli sərvətin artırılması üçün sərfəli xarici iqtisadi şəraitin formalaşdırılmasıdır. Bütün bu, qeyd olunannlar isə onu onu göstərir ki, beynəlxalq ticarət siyasəti hər bir dövlətin dünya iqtisadiyyatında tutduğu mövqeyinə bilavasitə təsir edən əsas amillərdəndir. 1.2.Dünya iqtisadiyyatı beynəlxalq ticarətin inkişaf mexanizmidir Dünya iqtisadiyyatı – qarşılıqlı əlaqə və asılılıqda olan, Dünya Əmək Bölgüsü (BƏB) və Dünya İqtisadi Münasibətlər (BİM) sisteminə qoşulmuş milli iqtisadiyyatların məcmusudur. Lakin bu, qeyd olunanrada milli iqtisadiyyatların cəmi olaraq sadəcə mexaniki cəm deyil məhz dünya əmək bölgüsü və kooperasiyası eyni zamanda BİM sisteminə qoşularaq qarşılıqlı əlaqə və asılılıqda olan milli iqtisadiyyatların vəhdəti qəbul edilir. Dünya iqtisadiyyatının yaradılması və inkişaf dövrləri
Mənbə: “Dünya iqtisadiyyatı” dərsliyi (Bakı – 2007, Kərimov C. və başqaları) Indiki iqtisadiyyatının əsas tərkib hissəsi kimi Dünya Əmək Bölgüsü (BƏB), dünya valyuta-kredit və maliyyə münasibətləri əsasında təşəkkül tapan dünya bazarı çıxış edir. Bu, qeyd olunan isə öz növbəsində dünya iqtisadiyyatında qloballaşma meyllərini artırır. Qloballaşma indiki kommunikasiya və informasiya texnologiyaları əsasında formalaşmış maliyyə-iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni əlaqələrin açıq sistemi daxilində dövlətlərin, müəssisə və insanların qarşılıqlı asılılığıdır. Indiki elmi-texniki inqilabın təsiri ilə istehsalın qloballaşması elə bir vəziyyətə gəlir ki, praktiki olaraq heç bir ölkəyə “özünün” istehsalına malik olmaq sərfəli olmur, milli iqtisadiyyatlar dünya iqtisadiyyatına daha çox inteqrasiya olunur və orada öz yerini tapmağa çalışırlar. Yuxarıda sadalanan əhəmiyyətləri ilə yanaşı dünya iqtisadiyyatının qloballaşması prosesi aşağıdakı qeyd olunan ümumbəşəri məsələlərin yaranması və kəskinləşməsi ilə müşahidə olunur: 1.Hərbi-iqtisadi məsələlər özündə indiki kütləvi qırğın silahlarının yayılması. 2.Əsas elmi-texniki məsələlərin həlli və təyin sahələrdə tərəqqinin əldə olunması bir sıra dövlətlərin resurs və səylərini zəruriləşdirir. 3.İnsanın iqtisadiyyat fəaliyyətinin təbiətə mənfi təsiri ümumbəşəri problemə çevrilib. 4.Maliyyə və iqtisadi böhranlar getdikcə bütün dünyanı əhatə edir. Təhlil onu göstərir ki, 2004-cü illə müqayisədə 2015-ci ildə dünya əmtəə ixracının dəyər artımı 260 dəfə, fiziki artımı isə 70 dəfə olmuşdur. Təkcə 1993-cü ilə nisbətən 2015-ci ildə əmtəə ixracı təxminən 4,24 dəfə çox olmuş və 20 trln. ABŞ dolları təşkil etmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 2000-2015-ci illərdə dünya əmtəə istehsalı ilə müqayisədə dünya ticarətdə daha yüksək artım templəri müşahidə edilmişdir. Qeyd olunan həmin dövr ərzində dünya əmtəə ixracının orta illik artımı 8% təşkil edərək dünya Ümumi Daxili Məhsulunun (ÜDM) 3%-lik orta illik artımını 2 dəfə üstələmişdir. 2012-ci ildə isə dünya əmtəə ixracı ilə dünya ÜDM-nin artımı bir-birinə daha yaxın rəqəmlərlə müşahidə edilmişdir. Belə ki, 2008-2009-cu illər dünya iqtisadiyyatı üçün qlobal maliyyə böhranı, maliyyə sektoru və kapital bazarlarının fəaliyyətinin pozulması, iqtisadi tənəzzül və işsizliyin artması ilə səciyyəvi olmuşdur. 2014-cü ildə isə bütövlükdə dünya iqtisadiyyatı son 60 ildə ilk dəfə ressesiyaya uğramış və qlobal istehsalın həcmi 2,3% azalmışdır. Dünya Əmək Təşkilatının informasiyaya əsasən bütün dünyada işsizlərin sayı 220 mln. nəfərə çatmışdır ki, bu, qeyd olunan da dünya üzrə əmək qabiliyyətli əhalinin 7%-ə yaxınını təşkil edir. 2012-ci ildə dünya ixracının artımı kəskin aşağı düşərək 2000-2015-ci illərdə orta illik (6 %) artım tempinə qarşı cəmi 2,4 % təşkil etmişdir. 2013-cü ildə isə dünya ixracının artımı 14,2% azalaraq son 70 ildə ən minimal həddinə çatmışdır. Dünya ticarətinin dinamikasına nəzər yetirdikdə görürük ki, 1965-2009-cu illərdə dünya tisarətində 3 dəfə kəskin azalmalar baş versə də onlardan heç biri 2009-cu ilin səviyyəsi qədər kəskin olmamışdır. Faktlardan göründüyü kimi, 2013-cü ildə ABŞ (-16,4%), Avropa Birliyi (-14,2%) və Yaponiyada (-12,2%) ixracındakı azalma dünya üzrə orta göstəricidən (-12%) yüksəkdir. Asiya (-7,5%) və Hindistanda (-1,0%) azalma müşahidə olunsa da göründüyü kimi bu, qeyd olunan azalma orta səviyyədən aşağıdır və Çində isə əksinə (2,9%) artım özünü göstərmişdir. İxracın fiziki həcminin ən aşağı səviyyədə azalması isə Orta Şərqin neft ixrac edən dövlətlərində (-4,9%), Afrikada (-5,6%) və Cənubi və Mərkəzi Amerikada (-5,7%) qeydə alınmışdır. Lakin, 2014-cü ildən başlayaraq dünya ixracında və istehsalında ciddi canlanma müşahidə olunmağa başlamışdır. Beləki, 2015-c ildə dünya ixracı 14,5 faiz, istehsalı isə 3,6 faiz artmışdır. Bu, qeyd olunan artım 2015-ci ildə də davam edərək mallarla ixracda 5 faiz, istehsalda isə 2,4 faiz təşkil etmişdir. İdxalda isə vəziyyət fərqlidir. Belə ki, 2013-cü ildə ən böyük azalma əsasən neft ixrac edən regionlarda (MDB və Şimali Amerikada) qeydə alınmışdır. Eyni zamanda ABŞ (-16,4%) və Avropa Birliyinin (-14,2) idxalında azalma dünya üzrə orta göstəricidən (-12,9%) yüksək, Yaponiyada (-12,2%) isə aşağı səviyyədə olmuşdur. 2009-cu ildə neft istehsal edən regionların ixracında fiziki həcmcə azalma dünya üzrə orta göstəricidən aşağı, dəyər həcmində azalma isə çox olmuşdur. Belə ki, Orta Şərq, Afrika və MDB dövlətlərində cari qiymətlərlə ixracın dəyəri dünya üzrə 23% orta illik azalma ilə müqayisədə uyğun olaraq 33%, 32% və 36% azalmışdır ki, bu, qeyd olunan da birinci olaraq 2008-2009-cu illərdə neftin qiymətinin kəskin düşməsi ilə əlaqədardır. 2009-cu ildə mallar üzrə ixracın dəyər həcmi neft və başqa əsas əmtəələrin qiymətlərinin düşməsi nəticəsində 23% azalaraq 12,15 trln. ABŞ dolları olmuşdur. Ümumdünya kommersiya xidmətlərinin ixracı isə 1983-cü ildən bu, qeyd olunan yana ilk dəfə olaraq azalmış və (-12%) 3,32 trln. ABŞ dolları təşkil etmişdir. 2014 və 2015-ci ildə isə mallar üzrə ixracın dəyər həcmi əsasən neft və neft məhsullarının qiymətlərinin yüksəlməsi nəticəsində, 2015-ci ildə 22% artaraq 20 trln. ABŞ dollarına qalxmışdır. Ümumdünya kommersiya xidmətləri ixracında da artm müşahidə edilmişdir. Beləki, ümumdünya kommersiya xidmətləri 9 faiz artaraq 5,1 trln. ABŞ dolları təşkil etmişdir. Xidmətlərlə ticarətin strukturunda daha çox azalma nəqliyyat xidmətlərində qeydə alınmışdır ki, bu, qeyd olunan da xidmətlərin bu, qeyd olunan növünün mallarla ticarətlə sıx əlaqəli olması ilə əlaqəlidir. 2013-cü ildə dünya ticarətinin həcmində azalmanın başqa bir xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bütün dövlətlərin ixrac və idxalında azalma eyni zamanda olmuşdur. Ekspertlər ticarətin belə kəskin azalmasını bəzi proteksionist tədbirlərin tətbiq edilməsi də daxil olmaqla bir çox səbəblərlə izah edirlər. Lakin əsas səbəb kimi qlobal tələbin azalması göstərilir. ABŞ-ın maliyyə bazarlarında başlayan böhran tezliklə real sektora keçərək dünya iqtisadiyyatını öz əhatəsinə aldı. Belə bir vəziyyətdə gəlirlərin sürətlə azalması istehlak malları və sərmayə təyinatlı mallar üzrə xərclərin azalmasına gətirib çıxardı. Bu, qeyd olunanna səbəb isə onların alınması ilə bağlı qərarların daha dəyişkən olması, təxirə salınmasının mümkünlüyü və onların kredit şərtlərinin nisbətən həssas olmasıdır. Bu, qeyd olunan isə öz növbəsində dəmir və polada olan tələbin düşməsini və böhrandan qabaq əmlak bazarlarının sürətlə böyüdüyü dövlətlərin (ABŞ, Birləşmiş Krallıq, İspaniya və s.) tikinti sektorunda qiymətlərin kəskin aşağı düşməsini şərtləndirdi. Beləki, 2014-cü ildən dünya ticarətində artım prosesi bərpa olundu və 2015-ci ildə ixracın həcminin artımı 5,9 % təşkil etmişdir. Eyni zamanda inkişaf etmiş dövlətlərdə ixracın həcmi 3,8%, başqa dövlətlərdə (inkişaf etməkdə olan və MDB dövlətləri) isə 8,9% artmışdır. Ekspertlərin qiymətləndirmələrinə əsasən hazırda davam edən artım templəri 2013-cü ildəki kəskin azalma nəticəsində itirilmiş imkanları artıq bərpa etməyə imkan vermişdir. Beləki, dünya iqtisadiyyatı və həm də BİM ilə əlaqədar ədəbiyyatlarda qeyd edildiyi kimi dünya ticarətdə lokomotiv statusa malik üç mərkəz indikidur - ABŞ, Avropa Birliyi və Yaponiya. Qeyd etdiyimiz bu, qeyd olunan strukturların qlobal ticarətdəki payı dünya ixracının və idxalının təxminən 60-70 %-nə bərabərdir. Dünya əmtəə dövriyyəsinin təxminən yarısı isə “böyük yeddilik”-in (ABŞ, Kanada, Yaponiya, Fransa, Böyük Britaniya, Almaniya, İtaliya) nəzarətində inkişaf etməkdədir. Hazırki dövrlərdə dünya ticarətin əmtəə strukturunda da təyin kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri müşahidə edilməkdədir: - Dünya əmtəə dövriyyəsinə cəlb olunan mallar diversifikasiya olunur. -Elmi-texniki tərəqqinin təsiri nəticəsində dünya ticarətdə emaledici və kimya sənayesi məhsullarının payı yüksəlir. -Dünya ticarətində ərzaq məhsullarının payı azalır. -1970-ci illərin dünya iqtisadi böhranından sonra toxuculuq və hazır paltar məhsullarının dünya ixracındakı payının artımı meyli müşahidə edilməkdədir. - Son 30 ildə informasiya-kommunikasiya texnologiyaları istiqamətində müşahidə olunan sürətli dəyişikliklər yeni bir dövranın başlamasına gətirib çıxarmışdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xidmətlərlə dünya ticarətin sürətli artımı həm də əmtəə dövriyyəsi və sərmayələr arasında qarşılıqlı əlaqənin güclənməsi, dünya bazarının qloballaşması, milli iqtisadiyyatların “açıqlığı”nın genişlənməsi ilə əlaqədardır. Yüklə 0,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||