Mrmg №22 Human Rights Monitoring Group of Ethnic Minorities m üvəkkil

10

  MRMG №22

Human Rights Monitoring Group of Ethnic Minorities

M

üvəkkil

Ekologiyanın əsas tədqiqat obyekti orqa-

nizm  səviyyəsindən  yüksək  olan  canlı 

sistemlərdir. Populyasiya, biosenoz, bios-

fer. Bu elm orqanizmlərin əmələ gətirdiyi 

birliklərin öz aralarındakı və ətraf mühitin 

cansız komponentləri ilə qarşılıqlı əlaqə-

sini öyrənir.

Ekologiya  sözünü  ilk  dəfə  1858-ci  ildə 

Q.D.Toro  işlətmiş,  1866-cı  ildən  sonra 

alman  bioloqu  E.Hekkel  bu  anlayışı  ge-

niş yaymış və inkişaf etdirmişdir. Hekkel 

orqanizmi  təbii  sığınacaq  yerində,  yəni 

öz  “evində”  öyrənməyi  ekologiya  hesab 

etmişdir.Daha sonralar uzun müddət eko-

logiya biologiya sözünün dar mənasında 

işlənmişdir.  Yalnız  gərgin  mübahisəli  in-

kişaf  yolu  keçdikdən  sonra  müasir  eko-

logiya formalaşmışdır. Orqanizmlərin hə-

yat  tərzini  və  orqanizmdən  yüksək  canlı 

sistemləri  öz  aralarında  və  ətraf  mühitin 

cansız komponentləri ilə qarşılıqlı əlaqə-

də öyrənən elm ekologiya adlanır.

1872-ci ildə dünyada ilk dəfə оlaraq Jеl-

lо-Ystоn milli parkı yaradıldı. 1910-cu ildə 

Cеnеvrədə  Sardaşın  təşəbbüsü  ilə  dün-

yada birinci dəfə оlaraq «Təbiəti Mühafizə 

Cəmiyyəti»  təşkil  еdildi  və  1913-cü  ildə 

Bеrn  şəhərində  həmin  cəmiyyətin  birinci 

bеynəlхalq müşavirəsi оldu.

Həsən  bəy  Zərdabi  1875-ci  ildə  “Əkin-

çi” qəzеtinin 1, 4, 8-ci, 1876-cı ildə 26-cı 

saylarında  və  1899-cu  il  “Kaspii”  qəzе-

tinin  172-ci  sayında  tоrpaqşünaslığın 

əsas müddəaları və əkinçilik mədəniyyəti 

haqqında  ətraflı  məlumatlar  vеrmişdir, 

tоrpağın хışla dеyil, kоtanla şumlanması-

nı təklif еtmişdir.

XVIII əsr də Rusiyada knyaz Vladimir Хо-

linski Bеlоvеjskaya mеşə qоruğunun ya-

ranması haqqında fərman vеrmiş, sоnra-

lar isə I Pyоtr mеşələrin qоrunması, yеni 

zоlaqların  yaradılması,  tоrpağın,  suyun, 

balıqların  qоrunması  haqqında  müvafiq 

fərmanlar imzalamışlar. I Pyоtrun fərma-

nı ilə Mоskvada və Pеtеrburqda bоtanika 

bağları yaradıldı.

XIX əsrin sоnu və XX əsr əvvəlində bеy-

nəlхalq  miqyasda  təbiətin  mühafizəsi  is-

tiqamətində  böyük  irəliləyiş  başlamaqla 

bəzi  qərarlar  qəbul  еdildi.  1911-ci  ildə 

ABŞ,  Rusiya,  Kanada  və  Yapоniya  ara-

sında  dəniz  hеyvanlarının  mühafizəsi 

haqqında ilk Bеynəlхalq saziş imzalandı.

1913–1914-cü  illərdə  Rusiyada  ilk  dəfə 

yaradılan  “Хarkоv  təbiət  həvəskarları 

cəmiyyəti”  tərəfindən  təbiətin  mühafizə-

sinə  dair  sərgi  təşkil  еdildi.  1913-cü  ildə 

Cеnеvrədə təbiətin mühafizəsi üzrə birin-

ci  bеynəlхalq  müşavirə  kеçirildi.  1948-ci 

ildə Parisdə təbiətin mühafizəsi üzrə Bеy-

nəlхalq  İttifaq,  1956-cı  ildə  Bеynəlхalq 

Biоmеtrоlоji cəmiyyət yaradıldı.

1962-ci ildə BMT Baş məclisinin sеssiyası 

1962-ci ildə BMT Baş məclisinin sеssiya-

sında  ilk  dəfə  оlaraq  təbiətin  mühafizəsi 

məsələləri müzakirə оlunmuşdur.

1963-cü ildə vəhşi fauna və flоranın mü-

hafizəsi üzrə Bеynəlхalq Kоmitə yaradıl-

mışdır.

1971-ci ildə YUNESKO-nun ХVI sеssiya-

sında  dövlətlər  arasında  “İnsan  və  biоs-

fеr”  məsələləri  üzrə  uzunmüddətli  еlmi 

işlərin aparılması qərara alınmışdır.

1954-cü  ildə  Lоndоnda  dənizlərin  nеft-

lə  çirklənməsinin  qarşısının  alınması 

haqqında bеynəlхalq qətnamə qəbul edil-

mişdir.

1970-ci  ildə  BMT  baş  məclisi  tərəfindən 

dünya  оkеanlarının  altındakı  sərvətlər-

dən  sülh  məqsədi  ilə  istifadə  оlunması 

haqqında bəyənnamə qəbul edilmişdir.

1978-ci  ildə  isə  təbiətin  mühafizəsinin 

ümumdünya stratеgiyası qəbul еdilmişdir.

Atmosferdə parnik effekti yaradan toz və 

qazların toplanması nəticəsində istilik ba-

lansının dəyişməsi və qlobal istiləşmənin 

yaranması;

Ozon  təbəqəsinin  ildən-ilə  nazikləşməsi 

və ozon deşiklərinin yaranması;

Torpağın deqradasiyası (şorlaşma, erozi-

ya, münbitliyin aşağı düşməsi və s.);

Torpaqda, suda, havada zərərli maddələ-

rin toplanması;

Okean səviyyəsinin qalxması;

Bitki və heyvanların (flora və fauna) məhv 

edilməsi; 

Zərərli fiziki sahələrin intensivliyin yüksəl-

məsi  (elektromaqnit  sahə,  səs-küy  çirk-

lənməsi və s.);

Müəyyən  qism  sadalananlara  istinad 

edərək təbii fəlakətlərin sayının artması;

Həyatın keyfiyyətinin aşağı düşməsi (im-

mun sistemi, genetik sistem və s. );

Havanın kimyəvi tərkibinin çirkləndirlməsi 

və zəhərləndirlməsi ilə mübarizə tədbirləri 

sisteminə havanın qorunması deyilir. Bu-

nun  üçün  nüvə  silahları  sınağını  dayan-

dırmaq,  atmosfer  havasının  qorunması 

haqqında  bütün  ölkələrin  qəbul  etdikləri 

qanunlara əməl edilməsi, havanı çirklən-

dirən  və  zəhərləyən  istehsal  prosesləri 

texnologiyasını  təkmilləşdirmək,  sani-

tar-epidemioloji  xidmətdən  geniş  istifadə 

etmək,  qalıqsız  və  ya  az  qalıqlı  işləyən 

prosesləri yaratmaq və s.

EKOLOGİYA ELMİ HAQQINDA

Son  illər  bütün  dünyada  plastik  qablardan 

təkrar istifadə ilə bağlı həyəcan təbili çalın-

maqadadır. Artıq həyatımızın demək olar ki, 

hər bir sahəsinə daxil olan bu qabların, əs-

lində, orqanizmimiz üçün törədə biləcəyi təh-

lükələrdən bir çoxlarımız xəbərsizik.

Sual yaranır: Məişətdə plastik qablardan is-

tifadə  edirsiniz?  Onların  təkrar  istifadəsinin 

orqanizmə  vurduğu  ziyandan  necə,  xəbər-

darsınızmı?

Heç  təsadüfi  deyil  ki,  günümüzdə  ən  çox 

müşahidə  olunan  hallardan  biri  də  plastik 

qabların yığılaraq təkrar istifadə olunmasıdır. 

Xüsusən də plastik butulkaların təkrar istifa-

dəsi geniş yayılıb. Belə bir halın yolverilməz-

dir.  Bu    zaman  plastik  maddənin  tərkibində 

yaranan toksiki maddələrin qidalara da keçə 

biləcəyini söyləyir.

 “Bəzən plastik qabların yuyulub təkrar isti-

fadə  edildiyinin  şahidi  oluruq.  Bu,  gigiyenik 

normaya  və  ekologiyaya  uyğun  deyil.  Çün-

ki  termiki  yuma,  termiki  təmizləmə  olanda 

plastik qablarda müəyyən dəyişikliklər gedir, 

zəhərli toksiki maddələr əmələ gəlir ki, bu da 

insanda  kəskin  surətdə  olmasa  da,  zəhər-

lənmə  baş  verməsi  ilə  nəticələnir.  Bir  müd-

dət sonra o zəhərlənmə müəyyən dərəcədə 

orqanizmə  -  əsasən  qaraciyərə,  böyrəklərə 

hətta beyin sisteminə mənfi təsir edir”.

Qeyd  edək  ki,  polimer  qablardan  təkrar  is-

tifadə  orqanizmimizlə  bərabər  ətraf  mühitə, 

ekologiyaya da ciddi ziyan vurur. Adıçəkilən 

qablarda süd turşusu olan məhlulların saxla-

nılmasının daha zərərlidir.

Son  20  ildə  plastik  qabların  istehsalı  onun 

torpaqda  akkumulyasiyasına  –  toplanması-

na  səbəb  olur.  Müxtəlif  təcrübələr  göstərir 

ki, bu cür qabların utilizasiya olması 50-80, 

bəzən 100 ilə qədər baş verir”.

Plastik qabların istifadəsində ən çox müşahi-

də olunan halın yandırılmasına gəlincə isə...

Plastik qabların zibilliklərdə yandırılması nə-

ticəsində  orada  bioksid  formalaşmağa  baş-

layır,  bu  isə  daha  dəhşətli  maddənin  ifraz 

olunmasına  səbəb  olur.  Nəticədə,  proses 

xərçəng xəstəliyinə, uşaqlarda isə qan xər-

çənginin yaranmasına gətirib çıxarır”.

Ölkəmizdə polimer qablardan və qablaşdır-

madan istifadə geniş yayılsa da, bacardıqca 

onlardan maksimum dərəcədə ehtiyatla ya-

rarlanıb, məcbur olduğumuz təqdirdə məişə-

timizə daxil etməliyik.

Plasmas qablarda saxlanılan ərzaq bədxas-

səli şişlər əmələ gətirə bilər

Plastik  qabların  ev  təsərrüfatında  istifadəsi 

təhlükə mənbəyidir

Ərzaq  insanın  ən  ümdə  təlabatıdır.  Əsas 

məsələlərdən  biri  də  ərzağın  saxlanılma 

şəraitidir.  Plastik  qablarda  saxlanılan  ərzaq 

qidaları insan orqanizminə necə təsir edir?

  Plastik  qablara  nəzər  yetirsək  üstündəki 

ekitikdə  səbətə  plastik  qab  atan  kişi  şək-

li  əks  olunduğunu  görərik.  Demək  olar  ki, 

bütün plastik qabların üstündə bu şəkil var. 

Bu  plastik  qabların  ətraf  mühitə  atlmağın 

qadağan  olduğunu  göstərir.  Ümumilikdə 

plastik qablarda ərzağın saxlanılması məs-

ləhət deyil. Hətta mayenin plastik qablarda 

uzun müddət saxlanılması zərərlidir. Lakin 

Azərbaycan dünyanın sayıla bilən ölkələr-

dən biridir ki, burada plastik qabın içərisin-

də körpə qidası saxlanılır. Son beş ildə adət 

halını alıb, plastik qabların içərisində üzüm 

yarpağı və digər şorabalar, turşular saxla-

yırlar. Birmənalı şəkildə plastik qabın kim-

yəvi tərkibi miqrasiya edir həmin ərzaq mal-

larının tərkibinə. Məlumdur ki, plastik qablar 

yandırılanda həddindən artıq zəhərli diostin 

qazı verir ətrafa. Plastik qab yandırılmadığı 

təqdirdə  belə,  həmin  zərərli  maddə  onun 

tərkibində qalır. Ona görə plastik qablardan 

ərzaq və maye saxlamaq üçün ikinci dəfə 

istifadə olunmamalıdır. Plastik qabda ərzaq 

və su çox qalarsa, qabın tərkibindəki zəhər-

li  maddələr  başlayır  istidən  ərzağa  nüfuz 

etməyə. Məhs ona görə də, plastik qabdakı 

ərzağı və suyu günün altında, yüksək tem-

peraturlu yerdə saxlamaq qəti qadağandır. 

Çünki plastikdəki zərərli maddə istidən ət-

rafa buxarlanmağa başlayır.

Mütəxəssis polimer maddələrlə ərzaq məh-

sullarının təmasa girdiyi üçün ərzaq malları-

nı belə qablarda çox saxlamağı məqsədəuy-

ğun saymadığını bildirdi. 

“Qida maddələrin saxlanılması üçün polimer, 

yəni plastik qablardan istifadə edilə bilər. Bu 

zaman  plastik  qabın  toksigen  göstəricilə-

ri  müəyyənləşdirilməlidir.  Həmin  məhsulun 

saxlanma müddəti ərzində polimer maddə-

nin  tərkibindəki  toksigenin  ərzağın  kimyəvi 

tərkibi ilə əlaqəyə girə bilməməsi müəyyən-

ləşdirilməlidir. Polimer  maddələrdən qablaş-

dırıcı kimi istifadə etməyin qadağan olduğu-

nu bildirdi.

Plastik qabların təkrar istehsalına və emal-

da təkrar qablaşdırılmasına icazə verilmə-

diyini və bu  kimi halların ev təsərüüfatla-

rında tətbiqinin yolverilməz olduğunu qeyd 

etdi.  Uşaq  qidalarının  plastik  qablarında 

saxlanılmasına gəlincə, burada elə də bö-

yük qəbahət olmadığını bildirən ekspertlər 

bu  zaman  qablaşdırılmanın  xüsusi  nor-

mativlərə  uyğun  olmasının  əsas  olduğunu 

qeyd edirlər.

mütəxəssislər  əhaliyə məsləhət görürlər ki, 

plastik  qablarda  saxlanılan  şorabalardan 

imtina etsinlər. “Plastik çəlləklərdə saxlanı-

lan şorabalar əsil xəstəlik mənbəyidir. Plas-

tik çəlləklər ərzaq saxlanılması üçün deyil, 

texniki məqsədlərdə istifadə edilir. Bildiyiniz 

kimi şorabaların tərkibi aşılayıcı maddələrlə 

zəngindir. Ona görə şorabaların, sirkələrin 

plastik  qablarda  saxlanılması  yolverilməz-

dir. Həmin məhsulları almaq düzgün deyil”.

“Plastik qabların elə növləri var ki, onlarda 

ərzaq saxlamaq olar. Amma, ümumiyyətlə 

plastik qablarda ərzaq saxlamaq arzu olu-

nan  hal  deyil.  Plastik  qabların  tərkibində 

toksigen maddələr olduğu üçün onlar ərzaq 

saxlamaq üçün əlverişsizdir. Suyun polimer 

qablarda  saxlanılmasına  gəlincə,  burada 

saxlanılma müddəti də nəzərə alınmalıdır. 

Texniki  baxımdan  istifadə  olunan  plastik 

qablarda ərzaq saxlamaq isə birbaşa orqa-

nizm üçün zəhər mənbəyidir. Belə qablarda 

saxlanılan qidaların qəbulu insanda infeksi-

on xəstəliklər, bədxassəli şişlər əmələ gə-

tirə bilər. İnsanın zəhərlənməsi də birbaşa 

belə  qablarda  ərzaq  saxlanılması  nəticə-

sində baş verir. Uşaq yeməklərinin plastik 

qablarda saxlanılması isə olduqca təhlükə-

lidir. Bu uşaqların inkişafına birbaşa mənfi 

təsir edir.

“Bəzən  görürük  ki,  bazarlarda  plasmas 

ləyənlərdə,  vedrələrdə  şorlar,  şorabalar, 

duzlu ərzaq məhsulları saxlanılr. Bu da in-

san  orqanizminə  birbaşa  təhlükədir”,-söy-

ləyən Tamilla  Kərimova  plasmas  qablarda 

saxlanılan qidalardan istifadə etməyin məs-

ləhət görülmədiyini bildirdi.

PLASTİK 

“ZƏHƏR”...

---