Təklif
Qanunun 2.1‐ci maddəsi aşağıdakı redaksiyada verilməsi məqsədə uyğundur «İctimai əhəmiyyətli
hüquq – ümumdövlət və (və ya) yerli əhəmiyyətli ictimai maraqların təmin edilməsi ilə bağlı olan
münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının məcmusudur».
Qanunun növbəti maddəsi belə səslənir:
«2.2. Publik hüquqi şəxs – dövlət və bələdiyyə adından və ya publik hüquqi şəxs tərəfindən yaradılan,
ümumdövlət və ictimai əhəmiyyət daşıyan fəaliyyətlə məşğul olan, dövlət və ya bələdiyyə orqanı olmayan
təşkilatdır». Burada
«dövlət və bələdiyyə adından və ya publik hüquqi şəxs» ifadəsi hüquqi
terminalogiyada belə anlaşılır ki, dövlətlə bələdiyyə mütləq birgə/müştərək hüquqi şəxs
yaratmalıdırlar, belə ki «dövlət» sözü ilə «bələdiyyə» sözləri arasında «və» bağlayıcısı yazılıbdır.
Əlbəttə ədəbiyyatda «və» bağlayıcısı həm birləşdirici, həm də ayırıcı kimi istifadə edilə bilər. Lakin
eyni cümlədə «və ya publik hüquqi şəxs» ifadəsi ona dəlalət edir ki, bu ifadədən əvvəlki «və»
bağlayıcısı ancaq birləşdirici kimi başa düşülə bilər. Gərçi, bu qanunla eyni zamanda Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə dövlət adından təkbaşına olaraq publik hüquqi şəxsin
yaradılmasını nəzərə alsaq, anlaşılar ki, qanun müəlliflərinin əsl niyyətləri bəhs edilən maddənin
daha geniş tətbiqi olmuşdur. Bu mənada «və» bağlayıcısının ya vergül ilə əvəz edilməsi ya da «və (və
ya)» bağlayıcısı ilə əvəz edilməsi zəruridir. Bu fikir yuxarıda qeyd edilmiş ümumdövlət və ictimai
maraqların üst‐üstə düşməsi halı ilə də sıx bağlıdır.
Bundan savayı, həmin maddədə bir publik hüquqi şəxs tərəfindən digər publik hüquqi şəxs təsis
edilməsi imkanı nəzərdə tutulmuşdur. Bu norma, həmin hüquqi şəxs kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul
olduqda, olduqca təhlükəli sui‐istifadə amili yaratmış olur. Həmin sui‐istifadə amilinin yaratdığı
təhlükənin açıqlanmasından əvvəl Mülki Məcəllənin bəzi maddələrinə diqqət salaq: «88.2. Məhdud
məsuliyyətli cəmiyyətin yeganə iştirakçısı bir şəxsdən ibarət digər təsərrüfat cəmiyyəti ola bilməz»,
həmin Məcəllənin 98.5‐ci maddəsinin sonuncu cümləsi «Səhmdar cəmiyyətinin yeganə iştirakçısı bir
şəxsdən ibarət digər təsərrüfat cəmiyyəti ola bilməz». Qeyd olunan qadağaların Mülki Məcəllədə təsbit
edilməsinin səbəbi kommersiya qurumları «başsız atlı» effektindən istifadə etməmələri, mülki
məsuliyyətdən yayınmaq üçün müxtəlif maliyyə «torlarının» təsis edilməsinin qarşısını almaqdır.
Təsəvvür edin (başsız atlı effekti), bir kommersiya qurumu ikincisini təsis edir, o da üçüncüsünü təsis
edir, üçüncüsü də dördüncüsünü təsis edir və bu minvalla yaradılmış silsilə hüquqi şəxslərin
sonuncusu birinci hüquqi şəxsin paylarını (səhmlərini) satın alır. Nəticədə bir halqa təsis edirik ki,
onun sonuncu benefisiar iştirakçısı (xeyirgötürəni) formal olaraq aradan çıxır. Belə hüquqi şəxslər
qrupunun birini formal olaraq müflisləşdirmək olar və hamısı nəticədə iflasa uğrayıb yüzlərcə
kreditorların hüquqlarını pozarlar.
Digər tərəfdən ikinci, üçüncü nəsil törəmə hüquqi şəxslər əslində birinci hüquqi şəxsin tam kontrolu
altındadır və ortada olan hüquqi şəxslər sadəcə formal olaraq törəmə təşkilatları kontrol edirlər. Bu
nəzarət imkanı 6‐ci maddədə daha aydın görünür: «6.3. Dövlətin adından yaradılan publik hüquqi
şəxsin və onun törəmə publik hüquqi şəxsin nizamnaməsi müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən,
bələdiyyə adından yaradılan publik hüquqi şəxsin və onun törəmə publik hüquqi şəxsin nizamnaməsi
isə müvafiq bələdiyyə tərəfindən təsdiq edilir», yəni ikinci, üçüncü və sair nəsil hüquqi şəxslərin də
nizamnamələri ilkin hüquqi şəxsi təsis edən dövlət orqanı və (və ya) bələdiyyə tərəfindən təsdiq
edilməlidir. Lakin bu vəziyyətdə ilkin hüquqi şəxsi yaratmış dövləti və (və ya) bələdiyyəni
məsuliyyətdən yayındırır və sui‐istifadə amili yaratmış olur. Məsələn, təsəvvür etsək ki, bir bələdiyyə
publik hüquqi şəxs yaradar, həmin publik hüquqi şəxs də ikincisini yaradar, ikincisi də üçüncüsünü
təsis edər və sonuncu başlaya bilər tam hüquqazidd, qanunsuzluqlar, özbaşınalıqlar törətməyə, sonra
da bələdiyyədən bunun hesabını soruşanda, bələdiyyə iddia edə bilər ki, onun bu qanusuzluqlardan
xəbəri olmayıb «bəs bu üçüncü (dördüncü, beşinci) nəsil hüquqi şəxsdir. Bizim nəzarətimizdə deyil.
Bilsəydik, imkan verməzdik» bununla da kələfin ucun suya atmış olurlar. Nəzərimizcə belə sui‐istifadə
hallarının qarşısını almaq üçün ancaq belə bir hüquqi müddəa yazmaq olar ki, yalnız iki təsisçisi
(dövlət və bələdiyyə) olan hüquqi şəxs, törəmə hüquqi şəxs yarada bilər.
A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ IX nömrə
11
12
A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ IX nömrə
Təklif
Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq Qanunun 2.2‐ci maddəsi belə mətndə verilə bilər:
«2.2. İctimai əhəmiyyətli qurum – dövlət və (və ya) bələdiyyə adından, yaxud bir neçə təsisçisi olan
ictimai əhəmiyyətli qurum tərəfindən yaradılan, ümumdövlət və (və ya) yerli əhəmiyyətli ictimai
əhəmiyyət daşıyan fəaliyyətlə məşğul olan, dövlət və (və ya) bələdiyyə orqanı olmayan və müstəqil
hüquqi şəxs olan qurumdur».
Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olma imkanı
Qanunun 3‐cü maddəsinə görə «3.1. Publik hüquqi şəxslər sahibkarlıq fəaliyyəti ilə yalnız o hallarda
məşğul ola bilərlər ki, bu fəaliyyət onların yaradılması zamanı və nizamnaməsində qarşıya qoyulmuş
məqsədlərə nail olmağa xidmət etsin və bu məqsədlərə uyğun gəlsin». Həmin Qanunun 5‐ci maddəsinə
əsasən «5.2. Publik hüquqi şəxs yalnız nizamnaməsində nəzərdə tutulmuş fəaliyyət ilə məşğul ola
bilər»; və nəhayət Qanunun 6‐ci maddəsinə görə isə onun nizamnaməsində əks olunmalı olan
məsələlərdən biri belə təsbit olunub: «6.2.3. fəaliyyətin məqsədi və istiqamətləri... 6.2.7. əmlakının
formalaşma mənbələri, maliyyə fəaliyyətinin əsasları». Qeyd olunanlardan belə nəticəyə gəlmək olar
ki, nizamnamədə fəaliyyət istiqamətlərində kommersiya fəaliyyəti nəzərdə tutulmuş olsa belə,
əmlakının formalaşma mənbəyi kimi kommersiya fəaliyyəti göstərilmiş olsa belə, əgər məqsədləri
düzgün göstərilməyibsə, onda Qanunun 3.1‐ci maddəsinə əsasən həmin fəaliyyətlə məşğul ola
bilməz. Yəni nizamnamədə belə hüquqi şəxsin məqsədləri bir‐bir göstərilməli, sonra hər bir
məqsədə uyğun fəaliyyət istiqamətləri (prinsipləri) qeyd edilməli, əmlak formalaşmasında da
konkret məqsədə uyğun konkret kommersiya fəaliyyəti növü təsbit edilməlidir. Bir biri ilə bu cür
zincirvari normaların hər hansı həlqəsi olmazsa, onda qurumun kommersiya fəaliyyəti hüquqi
cəhətdən mübahisələndirilə bilər.
Bundan başqa, Qanunun 3.1‐ci maddəsində istifadə edilmiş hüquqi konstruksiya («nizamnaməsində
qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmağa xidmət etsin və bu məqsədlərə uyğun gəlsin») Mülki
Məcəllənin 48.6‐ci maddəsinin ikinci cümləsindəki tənzimləmə üsulu ilə eynidir. Müqayisə üçün:
«Qeyri‐kommersiya hüquqi şəxsləri sahibkarlıq fəaliyyəti ilə yalnız o hallarda məşğul ola bilərlər ki,
bu fəaliyyət onların yaradılması zamanı qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmağa xidmət etsin və bu
məqsədlərə uyğun gəlsin». Bu mənada publik hüquqi şəxslərin kommersiya fəaliyyətlərinin
tənzimləməsi üsulu ilə qeyri‐kommersiya hüquqi şəxslərinin kommersiya fəaliyyətinin tənzimləmə
üsulu ilə eynilik təşkil edir. Çox güman ki, vergi orqanları və ədliyyə orqanları da publik hüquqi
şəxslərə də qeyri‐kommersiya hüquqi şəxslərinə tətbiq etdikləri normaların analoqlarını tətbiq
edəcəklər. Yəni publik hüquqi şəxslər ictimai birliklərin dövlət orqanı tərəfindən yaradılan analoqu
kimi görünür.
Təsərrüfat cəmiyyəti yaratma hüququ
Qanunun 3.2‐ci maddəsinə görə: «3.2. Publik hüquqi şəxs nizamnaməsində nəzərdə tutulmuş halda
təsərrüfat cəmiyyətləri yarada və ya onlarda iştirak edə bilər». Bu norma Mülki Məcəllənin 88.2‐ci
və 98.5‐ci maddələrindəki məhdudiyyətlərin ruhuna zidd görünür. Düzdür biz Mülki Məcəllənin
hərfi mənasına müraciət etdiyimizdə belə anlaşılır ki, məhdudiyyət bir tək təsisçisi olan kommersiya
təşkilatının təkbaşına törəmə kommersiya təşkilatının yaradılmasına aiddir, publik hüquqi şəxs isə
tənzimləmə üsuluna görə kommersiya təşkilatı deyil, əksinə qeyri‐kommersiya təşkilatlarına
yaxındır. Amma gərçi, görəndə ki, Mülki Məcəllənin 88‐ci və 98‐ci maddələrdəki qadağalar
kommersiya suiistifadəsi əleyhinə normalardır, onda bəlli olur ki, kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul
olan publik hüquqi şəxs yenə də kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan törəmə təşkilat yaratdıqda
eyni minvallı sui‐istifadə üçün əsas yaranmış olur. Bu yolla dövlət orqanları yenə də dolayısı ilə
kommersiya qurumları təsis etməyə nail olub, ciblərinə pul qazanmaqla məşğul ola bilərlər.
Məsələn, bir nazirlik təşəbbüs irəli sürür, öz nəzarətində publik hüquqi şəxs yaradır, sonra həmin
publik hüquqi şəxs yüzlərcə MMC təsis edir; publik hüquqi şəxs isə müqəvva rolunu oynayır.
Azərbaycan reallıqlarında bir müddət sonra belə də olacağına şübhə etməyə lüzum yoxdur.