Mübariz Süleymanlı azərbaycan kulturoloji FİKİr tariXİNDƏN
Yüklə 2,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
Millətin hüququ, istiqlalı, hürriyyəti!” (30, s. 117-118). Bütün Azərbaycan Cümhuriyyəti vətəndaşlarının - erməni, rus, yəhudi, gürcü, nemes, polyak və sair azlıqda qalan millət lərin nümayəndələrinin heç bir ögey-doğmalığa məruz qalma dan bərabərhüquqlu haqlara sahib olmalarının parlament iclas larında dəfələrlə dilə gətirilməsi Azərbaycan milli dövlətçili yinin hansı humanist və demokratik əsaslara söykənməsi faktının bir dəlili idi. Parlamentinin beşinci iclasında isə F.X.Xoyskinin yeni təşkil etdiyi hökumətin proqramı və tərkibi haqqında məruzəsində daxili işlərdən bəhs edərək bildirirdi ki, bir məmləkətdə yaşayan millətlər özlərini o dövlətin övladı kimi görməlidirlər. Biz müsəlman türk milləti də heç bir zaman özümüzü vətənə (tək) övlad görməmişik. İndi hamı millətləri bir vətənin övladı kimi görməli və bizlər özlərimizə istəməyə- cəyimiz şeyləri digərlərinə də istəməməliyik. Maarif məsələlə rinə də toxunan F.X.Xoyski deyirdi: “Maarif nəzarəti hər kəsə imkan verməlidir ki, öz ana dilində məktəb açıb oxusun. Oxumaz, mənim sizin ilə danışdığım kimi olar. Maarif nəzarəti ana dilində milli məktəblər ilə bərabər sənət məktəblərinə də böyük əhəmiyyət verməlidir. Çünki bizə hamıdan artıq sənət məktəbləri lazımdır (30, s. 126). Dövrünə görə misli görünməmiş tolerantlıqla yanaşı, digər dövlətçilik prinsiplərində də mədəni dünya standartlarından çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə bunu da bəyan edirdi ki, “Firqə proqramımız ilə tanış olanlar bilirlər ki, biz federalist, türkçü və demokratizm məsləkimiz milli-demokrat məsələsidir. Demokratlığımız radikalizm dərəcəsinə qədər vardır. Millətin qüvvətli bir cəhəti-camiəsi yalnız dində deyil, xalqın “dili dilimdən, dini dinimdən” deyə kəndinə məxsus sağlam hiss ilə dərk eylədiyi düsturda görürüz. Bu mülahizə ilə biz məfkurə mizdə böyük türk millətini bu gün gəlibdə bir türk federasi- yonu qurmaqla bütün görmək istəriz. Bu ittihadın mədəniyyəti bəşəriyyə sərgisinə qiymətdar bir hars (kültür) bəxş edəcəyinə əminiz (10, s. 51). 149 Azərbaycanın dövlət və siyasi xadimləri - M.Ə.Rəsulzadə, A.M.Topçubaşov, F.Xoyski, H.B.Usubbəyov, D.B.Hacinski, M.B.Hacinski, İ.Ziyadxanov, Ə.Haqverdiyev, X.B.Xasməm- mədov, H.Şahtaxtinski, A.Pepinov, C.M.Qənizadə, S.Meh- mandarov, H.Məlikaslanov, M.Y.Cəfərov və bir çox başqaları öz şəxsi nümunələri və həyat fəaliyyətləri ilə yüksək siyasi mədəniyyətin əsası olan dövlət quruculuğu, daxili və xarici siyasətin inkişafına yardım edirdilər (59, s. 397-398). Xalqın ümumi mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsi, milli dövlət quru culuğunun prinsipial əsaslarından olan demokratik mədəniy yətin formalaşdırılması yolunda ziyalıların səy və təşəbbüskar lığı ilə yanaşı kütləvi informasiya vasitələrinin maarifçilik təbliğatının da mühüm rolu var idi. Hökumət dairələrindən başqa, demokratiya mədəniyyətinin formalaşmasına N.Nərima- nov, A.Səfikürdski kimi bir çox fərqli dünyagörüşlü ziyalılar və siyasi partiya nümayəndələri təsir göstərirdilər. Azərbaycan diplomatiyasının uğurları ölkənin dövlət müstəqilliyinin bey nəlxalq aləmdə tanınması uğrunda mübarizəsi ilə təsdiq edilən xarici siyasətində də öz ifadəsini tapırdı. Azərbaycan müstəqil liyinin 1919-cu ilin 1 noyabrında İran tərəfindən tanıması və 11 yanvar 1920-ci il tarixində Parisdə keçirilən dünya konfran sında Azərbaycan müstəqilliyinin de-fakto tanınması Azərbay can diplomatiyasının ən yüksək nailiyyətlərindən idi. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində sosial, siyasi və iqtisadi həyatda baş verən və Azərbaycanın yeni kapitalist cəmiyyətinə keçidini şərtləndirən əsaslı dəyişikliklər keyfiyyətcə yeni burjua- demokratik mədəniyyətinin formalaşmasına yardım edirdi ki, bu da Azərbaycan, müsəlman Şərqində demokratiya və parlament mədəniyyətinin istehkamına çevrildi. Milli dövlətçilik hadisəsinə yüz illik bir zaman məsafə sindən baxıldıqda da görürük ki, həqiqətən də Demokratik Respublikanın yalnız bayrağı və gerbi yox, suverenlik və istiq lal təcrübəsi də Azərbaycan xalqının milli-mənəvi sərvətidir. 150 Cümhuriyyət dövründə Azərbaycanda parlamentçilik ənənələri getdikcə möhkəmlənir və inkişaf edir, ən müasir parlament mədəniyyəti formalaşırdı. Parlamenti öz fəaliyyəti ərzində, о cümlədən 17 aylıq aramsız fəaliyyəti dövründə həyata keçirdiyi müstəqil dövlət quruculuğu təcrübəsi ilə, qəbul etdiyi yüksək səviyyəli qanunvericilik aktları və qərarları ilə Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində, xüsusən də parlament mədəniyyəti tarixində dərin və zəngin iz qoymuşdur. Təbii ki, Parlamentin belə bir uğurlu fəaliyyəti Azərbaycan hələ XIX əsrdən başlamış yeniləşmə təmayüllərində və XX əsrin əvvəllərinin milli-mədəni intibah hərəkatından qaynaqlanırdı. Azərbaycanda yeni burjua-demokratik mədəniyyəti formalaş- dırılmasının ən ciddi göstəricilərindən biri isə Azərbaycan ziyalı nümayəndələrinin Rusiya dövlət Dumasındakı fəaliyyəti idi. Azərbaycan burjua ziyalıları monarxiyalı Rusiya şəraitində Qərbin demokratik ölkələrinə məxsus metodlarla - milli hüquq bərabərliyi sahəsində dəyişikliklər, siyasi sahədə demokratik islahatların həyata keçirilməsi yolu ilə mübarizə aparırdılar (59, s. 396-397). Azərbaycan Parlamenti tərəfindən respublikanın daxili həyatının demokratikləşdirilməsinə yardım edən Qanu nun qəbul edilməsi ölkədə demokratik mədəniyyətin formalaş- dırılmasında mühüm addım oldu. 21 iyul 1919-cu ildə qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Təsisedici yığıncağına seçkilər haqqında əsasnamə seçkilərin bərabər, ümumi, birbaşa və gizli keçirilməsinin demokratik prosedurunu müəyyən ləşdirdi. 11 avqust 1919-cu il tarixində Parlament tərəfindən, Azərbaycan ərazisində doğulmuş, milliyyəti və dini etiqa dından asılı olmayaraq, keçmiş Rusiya imperiyasının hər bir vətəndaşının Azərbaycan vətəndaşı kimi tanıyan “Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında qanun”un qəbul edilməsi demokra tiyanın siyasi mədəniyyəti və humanizm prinsiplərinə sədaqəti təsdiq edən göstərici idi. Toplumların millət olmasında şəxsiyyətlərin böyük rol larının olmasına və millət yaratma çalışmalarında “sosial 151 Yüklə 2,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|