12
mamışıq, kulturoloji irsin təbliğinin effektliliyindən və bu-
nun cəmiyyət həyatına faydası baxımından arzuedilən nəti-
cələrindən danışmaq çox çətindir.
Mədəniyyət haqqında dünya elmi-nəzəri düşüncəsində
rəngarəng bir (hətta qarışıq və ziddiyyətli) mənzərə müşa-
hidə edilməkdədir. Mədəniyyətə münasibətdə meyarlar müx-
təlifliyi nəzərə çarpmaqdadır, ciddi söz sahiblərinin hər
birinin
öz ölçü etalonu vard
ır desək, bəlkə də, yanılmarıq.
Dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində mədəniyyətin çərçivəsi fərqli
konturlarla cızıldığı kimi, alimlərin terminoloji anlayışlara
münasibətlərinin də çeşidli məna tutumları vardır. Amma
əksəriyyət, “insanın – mədəniyyətin məhsulu” və “mədəniy-
yətin – bəşəriyyətin xilası yolu” olması fikrində həmrəydir.
Deməli, xoşməramlı mövqedən yanaşdıqda, məqsəd və
mahiyyət eynidir. Mədəniyyəti öyrənən elmin adının da necə
adlandırılmasından asılı olmayaraq mədəni dünya üçün bu
fenomenin məzmun, funksiya və prioritetləri birdir. Sadəcə,
söhbət yalnız kəlmələrin mənşəyindən, terminlərin etimoloji
mənasından gedə bilər ki, zaman keçdikcə bunların məna
tutumu və hüdudları da dəyişikliyə uğrayır. Dünyanın get-
dikcə “kiçildiyi” və xalqların daha çox mədəni yaxınlığa can
atdığı bir vaxtda terminoloji standartlara, məfhumların hər
kəs tərəfindən anlaşıqlı və stabil bir hala gətirilməsinə ehti-
yac artmaqdadır. Bu vaxta qədər istər mədəniyyətin maliy-
yələşdirilməsi və idarə edilməsi, istərsə də anlayışların fərqli
miqyası baxımından dünyada müxtəliflik və özünəməxsus-
luq izlənməkdədir. Mədəniyyət bir sıra elmlərin tədqiqat
obyektidir, bu fenomen müxtəlif fənlər vasitəsilə az və ya
çox dərəcədə tədris edilir. Şübhəsiz ki, mədəniyyəti öyrənən
elmlərin və tədris edən fənlərin çoxluğu onun mahiyyətini
dəyişmir. Xüsusilə də, dünya ali məktəblərində mədəniyyə-
tin tədrisi məsələsində qarışıq bir mənzərə vardır. Mədəniy-
yətin konkret bir ad altında bütöv və sistemli şəkildə
14
yətə aid əsərlərdə rast gəlinən bəzi terminoloji anlayışların
fərqli şərhləri ilə bağlı isə deyək ki, bütövlükdə, ictimai
elmin heç bir anlayışı “mədəniyyət” anlayışı qədər müxtəlif
mühakimələrə, mülahizələrə, təriflərə səbəb olmamışdır.
Xüs
usilə də, konkret elmlər çərçivəsində mədəniyyət haq-
qında bir-birindən fərqli, çox müxtəlif təsəvvürlər mövcud-
dur (49
, s. 14). Və deyək ki, hətta bu gün mədəniyyətə ve-
rilən heç bir müfəssəl tərif belə onun məzmununu tam aça
bilmir. Kulturologi
ya, fəlsəfə, sosiologiya, tarix,
etnoqrafiya,
psixologiya və digər ictimai elmlərdə mədəniyyətin çox
zaman bir-
birindən olduqca fərqli təriflərinə təsadüf edilir.
Düzdür, həmin təriflərdə çox vaxt mədəniyyətin ayrı-ayrı,
bəzən də olduqca mühüm tərəfləri əhatə edilir, lakin bununla
belə heç də az əhəmiyyətli olmayan digər tərəfləri nəzərdən
qaçırılır.
Bəzən bu fikir müxtəlifliyi təkcə elmi səbəblərlə deyil,
eyni zamanda sosial-
tarixi səbəblərlə izah edilir. Çünki mə-
dəniyyət nəinki nəzəri izah tələb edən anlayışdır, həmçinin
ictimai inkişafın real, praktik problemidir. “Mədəniyyət
problemi dünyanın tarixi prosesinin bilavasitə törəməsi və
nəticəsidir” (49, s. 5). Mədəniyyət elə bir fenomendir ki, onu
ictimai həyatın digər sahələrindən ayırmaq, təcrid olunmuş
şəkildə düşünmək mümkün deyildir. Mədəniyyət, ən geniş
mənada, insanın həyat fəaliyyətinin bütün əsas sferalarını –
maddi istehsalı, sosial-siyasi münasibətləri, mənəvi inkişaf
sahəsini, məişəti, insanlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələri sə-
ciy
yələndirir. Ona görə də alimlər bu faktoru daha çox
qabardırlar ki, mədəniyyət ictimai hadisədir, o yalnız ictimai
həyatın bütün tərəflərinin (iqtisadi, sosial, siyasi, mənəvi)
kontekstində dərk edilə bilər.
Mədəniyyətin vahid struktura, daha doğrusu, üzvi vəh-
dətə malik olub-olmaması problemi ilə bağlı tədqiqatlar kifa-
yət qədərdir. Məsələn, “Vinculum Substantiale” yanaşma-