Mübariz Süleymanlı

 
15 
sına görə, kültürün ayrı-ayrı elementləri (din, fəlsəfə, sənət, 
dil, həyat tərzi, ailə quruluşu, təhsil ənənələri və s.) arasında 
üzvi (substansional) vahid əlaqə vardır. “Vinculum Functio-
nale” yanaşmasına görə isə, əksinə, kültürəl elementlər ara-
sında sadəcə əməkdaşlıq (funksional) əlaqəsi vardır. Birinci 
baxış dinidir və tarixdə, insanda, o cümlədən kültürdə vəhdət 
axtarır;  ikinci  baxış  isə  plürallıq  və  paradoksallığa  icazə 
verən profan (elmi) baxışdır. Birinci nəzəriyyəyə görə, bütün 
bəşər kültürü vahid ilahi başlanğıcın nemətidir və ona görə 
də, o, ortaq nüvəyə malikdir. İkinci nəzəriyyə isə kültürlərin 
hər  birinə  spesifik  yanaşır,  onların  vəhdət  təşkil  etməsini 
göz
ləmir  (50,  s.  123).  Mədəniyyət  anlayışı  əvəzinə  kultura 
terminindən  istifadəyə  üstünlük  verən  A.Məmmədova  görə 
Nitsşenin  “insan  in-dividiuum  (bölünməz,  vahid)  yox, 
dividiuumdur  (parçalıdır,  təzadlıdır)”  fikri  ikinci  baxışın 
ifadəsidir.  Bu,  eyni  zamanda  Qərb  elmində  Homo  Dei 
(məxluq,  yaradılmış)  kimi  insan  paradiqmasından  Homo 
faber  (xaliq,  yaradıcı)  kimi  insan  paradiqmasına  keçidin 
nəticəsidir (50, s. 123). 
Elm
i baxışların müqayisəli nisbətinə baxdıqda isə bütün 
mədəniyyətlərin əmələ gəlməsində bir inancın var olduğunu 
irəli  sürən  görüşün  get-gedə  güclənməkdə  olduğunu  müşa-
hidə  etməkdəyik.  Məsələn,  Y.Özakpınarın  fikrincə,  şumer-
lərdən günümüzə qədər hər bir mədəniyyətin bir inanc çev-
rəsində şəkilləndiyi görüşü günümüzdə yayğındır. Nə zaman 
da o inanc çökmüşsə, ona bağlı olan mədəniyyət də tarixdən 
silinmişdir.  Çünki  bu  görüşə  görə  mədəniyyətin  orta  dirəyi 
inanc və bu inanca bağlı əxlaq nizamıdır, yan dirəkləri isə, 
siyasi  və  ekonomik  örgütlənmələrdir.  Yan  dirəklər  zədələ-
nərsə, o mədəniyyət yara alar, ancaq çökməz, özünü onara, 
bərpa edə bilər. Mədəniyyətin orta dirəyi olan inanc çökdü-
yündə artıq yan dirəklər də onunla bir yerdə çökər. Bu nə-
dənlə, özəlliklə postmodernitədə, mədəniyyəti, ruhi yüksəli-

---

 
16 
şin şüuruna varmaq və bu yüksəlişin içərdiyi rasional inanc 
sistemi kimi dərketmələr bəhs mövzusudur (25). 
Mədəniyyətlə  bağlı  yüzlərlə  tərifi  özündə  ehtiva  edən 
müasir kulturoloji ədəbiyyatda “mədəniyyət” anlayışı adətən 
iki  mənada – “geniş”  və “məhdud”  mənada işlədilir. Geniş 
mənada  mədəniyyət,  cəmiyyətdə  qəbul  edilən  və  təsdiqini 
tapan bütün həyat formalarını – adətləri, normaları, institut-
ları, o cümlədən dövləti və iqtisadiyyatı, bir sözlə, hər şeyi 
ifadə edir. Məhdud mənada isə mədəniyyətin hüdudları mə-
nəvi  yaradıcılıq  sahələrinin  hüdudları  ilə,  incəsənət,  mənə-
viyyat, intellektual fəaliyyətlə çərçivələnir (73, s. 18).  
Azərbaycan  mütəfəkkirlərinin  əsərlərində  çox  vaxt  mə-
dəniyyət  anlayışı  ən  geniş  mənada  işlədilərək,  bəşəri  və 
xüsusilə də,  milli  xarakterli hadisə kimi dəyərləndirilir. Bir 
tərəfdən mədəniyyətə milliyyət dərəcəsində əhəmiyyət veri-
lirsə, yalnız bu kültürəl dəyərlər sayəsində milli dövlət quru-
culuğunun  mümkünlüyü  qəbul  edilirsə,  digər  tərəfdən  də 
belə bir tezis irəli sürülür ki, “milli istiqlala malik olmayan 
bir  millət  hürriyyət  və  harsını  hifz  edəməz”.  M.B.Məm-
mədzadə mühacir aydınların bu haqdakı qənaətlərini belə bir 
tərzdə  ümumiləşdirir  ki,  bəşər  mədəniyyəti  milli  mədə-
niyyətlərin məcmusundan ibarətdir. Millətlər müstəqil olma-
dıqca  milli  mədəniyyətlərini  mühafizə  edə  bilməzlər,  buna 
görə də bəşər mədəniyyəti qüsurlu olar (54, s. 61). 
Dünya kulturoloji fikrinin yüzlərlə tərifləri ilə müqayisəli 
təhlil  aparanda,  bu  mütəfəkkirlərin  mədəniyyətə  dair  milli-
ideoloji  mövqeyi  daha  qabarıq  görünür.  Milli  diriliyi 
bütünlüklə  mədəniyyətə  bağlayan  M.Ə.Rəsulzadə  yazırdı: 
“Məncə,  mədəniyyəti-bəşəriyyə  millətlərin  zəhmətlərindən 
hasil olan bir yekundur. Hər millət öz iqtidar və öz istiqlalı 
sayəsində,  yəni  öz  diriliyi  ilə  özünə  xüsusi,  xüsusi  olduğu 
qədər  də  qiymətli  bəzi  şeylər  əlavə  edir  ki,  bir  millətin 
ölməsi  və  yaxud  ölgün  fikirlərlə  yaşaması  yalnız  özünün 

---

 
17 
bədbəxtliyini  deyil,  bəşəriyyətin  də  böyük  bir  nöqsanını 
təşkil edir” (63, s. 462). 
Azərbaycan  kulturoloji  fikrini  çoxsaylı  əsərləri  ilə  zən-
gin
ləşdirən  Əhməd  Ağaoğlu  yaradıcılığında  da  mədəniyyət 
ən  geniş  aspektlərdən  şərh  edilir.  Belə  ki,  o,  mədəniyyəti 
daha geniş, bütün tərifləri içinə alan və bu kəlməyə ən geniş 
mənanı verən “həyat tərzi” kimi qəbul edərək “Üç mədəniy-
yət”  əsərində  yazır:  “Mədəniyyət  demək  –  həyat  tərzi  de-
məkdir”. Bir şərtlə ki, burada həyat qavramının özü ən geniş 
və  hərtərəfli  bir  məna  daşımalı,  həyatın  bütün  sahə  və 
tərəflərini,  maddi  və  mənəvi  hadisələrini  özündə  ehtiva 
etməlidir.  Belə  olan  halda  mədəniyyət  düşüncə  və  axtarış 
tərzindən  başlayaraq,  geyiniş  şəklinə  qədər  həyatın  bütün 
təzahürlərini, hadisələrini əhatə etmiş olur (83, s. 3). 
Bəzən  məhz  terminoloji  qarışıqlıq  üzündən  kültür  və 
mədəniyyət anlayışları fərqli məqamlarda dəyişik çərçivələr-
də  işlədilir.  Bu  dəyişiklik  həmin  anlayışların  hansının  daha 
geniş məna tutumuna malik olması düşüncəsində özünü gös-
tərir.  Məsələn,  M.Ə.Rəsulzadə  çox  vaxt  mədəniyyəti  daha 
geniş  anlamda  işlətdiyi  halda,  “Azərbaycan  kültür  gələnək-
ləri” əsərində bunun tərsini görürük: “Bütün kültürlər üç bö-
yük amilin qarşılıqlı təsirindən doğarlar: coğrafi amil – və-
tən, etnoqrafik amil – millət və mənəvi amil – mədəniyyət” 
(122
,  s.  9).  Burada  müəllif  mədəniyyəti  dar  anlamda  işlət-
miş, mənəvi sahələrlə məhdudlaşdırmış, kültürü isə ən geniş 
çərçivələrdə  təqdim  etmişdir.  Eyni  problemi  XX  əsrin 
əvvəllərində  yazılmış  digər  əsərlərdə  də  müşahidə  edirik. 
Məsələn, Ə.Ağaoğlu tamamilə eyni problemi həm “Üç mə-
dəniyyət”  (83)  əsərində,  həm  də  “Üç  kültür”  (86)  məqalə-
sində  qaldırmış,  mənalar  (terminlərin  mahiyyət  baxımından 
çərçivəsi)  eynilə  qalmaq  şərtilə  bir  əsərində  mədəniyyət, 
digərində  isə  kültür  kəlmələrini  işlətmişdir.  Doğrusu,  bu 
kimi  məqamlar  həmin  dövrün  mədəniyyət  proseslərinin 

---