Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
dəyişmişdir. Belə ki, qədimdə Kaspi və yaxud Mazd, müasir dövrdə isə Əlburz dağ silsiləsinin davamı olan Ağdağ, habelə Ağgədiyə qədər olan Azərbaycan ərazisində bu çay Qızılüzən, Gilan torpağında Şahrud çayı ona qarışdıqdan sonra, Məncil körpüsü yaxınlığında ―Səfidrud‖ (Ağ çay) adlanır. Qızılüzən sözünün etimologiyasına gəldikdə, istər çayın suyunun qırmızı rəngə malik olması və istərsə də suyun tərkibində qızıl zərrələri göründüyünə görə belə adlanmışdır. Qızılüzən çayına Miyana yaxınlığında Sarıqamış, sonra isə Zəncan çayında birləşir. Bu çayın ilin bütün fəsillərində suyunun bol olmasına baxmayaraq sahillərinin və yatağının girintili və çıxıntılı, habelə dağ çayı olduğuna görə çay nəqliyyatı hərəkəti üçün əlverişli deyildir. Çaydan bir sıra suvarma kanalları ayırmışlar; onlardan biri müasir Rəşt şəhərindən keçir. Bu çay külli miqdarda gil gətirdiyinə görə onun deltası daima dənizin içərilərinə doğru irəliləyir. Ona görə də onun deltası 3600 kvadratmetr, eni isə 110 kilometrə bərabərdir. Səhənd, Büzgüş (Büzguh-kıçı dağı) dağlarından başlanğıc alan bir sıra çaylar da Qızılüzənlə birləşir. Bunlardan başqa Zəncan çayı İraq-Sultanabaddan mənbə alıb Qızılüzənlə birləşir. Azərbaycanın Urmu gölünə tökülən çaylardan isə Cığatı (Simin rud), Acıçay, Tufarqan, Sofi, Mordi, Qadır, Nazlı və Zəli çaylarını da göstərmək olar 26 . Urmu gölünün şərq sahili olan Tufarqan (indiki Azərşəhr) yaxınlığındakı bulaqlardan mərmər hasil olunur. Bulaqların suyunun tərkibində mərmər olduğuna görə su axan zaman mərmər çöküntüləri əmələ gəlir. Müəyyən müddət keçdikdən sonra həmin çöküntülər daşa (mərmərə) çevrilir. Hətta Əmir Teymur vaxtilə külli miqdarda Azərbaycanda olan bu mərmərləri Səmərqəndə aparmışdır. Hətta Səmərqənddə yerləşən Teymurun qəbir abidəsi həmin mərmərlərdən tikilmişdir 27 . Ərəb mənbələrinin göstərdiyinə görə Azərbaycan ərazisinin bir sıra yerlərində yuxarıda göstərilən yolla (bulaqlar vasitəsi ilə) külli miqdarda mərmər hasil olurmuş 28 . Ərəb tarixçisi Məsudi və orta əsr mənbəyi sayılan ―Əcaib əd- dünya‖ əsərində də bu barədə məlumat verilir. Urmudan Salmasa gedən yolda, Urmu gölünün şimal-şərqində olan dağlarda Sasani dövrünə aid Ərdəşirin, I Şahpurun təsvirləri və habelə ermənilər üzərində çalmış olduqları qələbə simvolu daş üzərində görünməkdədir 29 . Azərbaycanda olan torpaqların xüsusiyyətindən danışan İran tədqiqatçıcı T. Bəhrami göstərir ki, geniş əraziyə malik olan Azərbaycan müxtəlif torpaq növlərinə malikdir. Onun əkinçilikdə istifadə olunan torpaqları Səhənd, Savalan və Ağrı dağlarının vulkan püskürdüyü daşların təcziyəsindən əmələ gəlmişdir. Lakin hər bir yerin spesifik və təbii xüsusiyyətlərindən asılı olaraq həmin tərkibə xüsusi 26 T. Bəhrami. Göstərilən əsəri, s. 159-160 27 Yenə orada, s. 161. 28 Əl-Məsudi. Müruc əl-zəhəb və əl-məadin əl-cövhər. Paris, 1981, s. 177. M. Həsənxan. Mürat əl- buldan. 29 Zəkəriyyə Məhəmməd əl-Qəzvini. ―Asar əl-bilad və əxbar əl-İbad‖, Leninqrad, Kataloq Xanikova, s. 107. maddələr əlavə edilib və yaxud əksinə, onda olan bir sıra maddələr aradan getmişdir 30 . T. Bəhrami Azərbaycanda olan torpaq növlərini aşağıdakı qruplara bölür: qumsal-gilli, gilli-qumsal, qara və çöküntülü torpaqlar. Səhənd yaxınlığında olan ərazi, habelə Təbriz ətrafı qumsal, Marağa zonası gilli-qumsal, Miyandab gilli, Urmiya gilli-qumsal, Qaradağ, Mahabad gilli- qumsal və qara, Miyandabın bir hissəsi isə laylı torpağa malikdir. İranın təbii-coğrafi xüsusiyyətlərini tədqiq etmiş M. P. Petrov Azərbaycanda olan torpaqları kül rənkli və rütubətli qara torpaq növlərinə bölür 31 T. Bəhrami Azərbaycanı iqliminə görə üç zonaya bölür: soyuq, isti və mülayim. Soyuq zonaya Savalan və Səhənd ətrafı, isti zonaya Araz sahili - Muğan, mülayim zonaya isə Miyandab və Sulduz rayonları daxildir. Səhənd dağına yaxın olan Təbrizdə bəzən qışda havanın soyuqluğu mənfi 30°-yə qədər aşağı enir. Belə hallar meyvə ağacları üçün xətərli olub, onların kökünü don vurur 32 . Savalan dağının şərq ətəyində yerləşən Ərdəbil şəhərindən isə bəzi vaxtlar qışda mənfi 33° soyuq olur 33 . Təbriz, eləcə də Ərdəbil zonasında yayda havanın hərarəti bəzi hallarda 35° - 40°-yə qədər yüksəlməsinə baxmayaraq, ümumiyyətlə, hər iki ərazinin qışı çox soyuq, yayı isə mülayimdir. Azərbaycanın iqlimi, xüsusilə Xəzər dənizinə yaxın olub, dəniz səviyyəsindən hündür olmayan yerlər şimaldan əsən soyuq küləklərin tam təsiri altındadır. Hətta Sibir tundralarında əsən küləklər Xəzər dənizini maneəsiz keçərək özü ilə Araz sahili, Muğan və Astara zonasına rütubətli buludlar gətirir. Bu səbəbə görə də həmin ərazidə ardı-arası kəsilməyən yağıntılar olur. Azərbaycan ərazisinin başqa yerlərində mövcud olan hündür dağlar şimal küləklərinin qarşısını ala bildiyi üçün həmin küləklər bir o qədər də təsiredici deyildir. Burada Bağro, Büzgüş, Savalan və Səhənd dağları nəzərdə tutulur. Beləliklə, Azərbaycanın şimal-şərq rayonlar səthinin alçaqlığı və dənizə yaxınlığı ilə əlaqədar iqliminin rütubətli, çox yağmurlu olması ilə qalan yerlərdən fərqlənir. Bu göstərdiyimiz zonada payız mövsümündə yağıntılar daha tez başlayır. Aqrotexniki qaydalara görə belə şərait payız əkinçiliyi üçün daha əlverişlidir. Ona görə də həmin ərazi tarixən özünün payız bitkiləri ilə məşhurdur 34 . Azərbaycanın göstərdiyimiz ərazisində qədim dövrlərdən etibarən torpağa səpilmiş arpa, buğda və sairə dənli bitkilər payız yağmurluğunun tez başlanması ilə əlaqədar iki, bəzi hallarda isə üç dəfə məhsul verir. Bu müddəanı qədim mənbələrlə yanaşı etnoqrafik müşahidələr də bir daha təsdiq edir. Məlumdur 30 T. Bəhrami. Göstərilən əsəri, s. 161. 31 M. P. Petrov. Göstərilən əsəri, s. 142. 32 T. Bəhrami. Göstərilən əsəri, s. 161. 33 İsmail Dibac. Asar-e tarixi Azərbaycan-e şərqi, Təbriz, 1334. 34 Arpa, buğda adətən payızda, daha doğrusu, payızın ilk aylarında əkildikdən sonra suvarılır, yaxud yağmurluq nəticəsində tarlaya səpilən toxum tam bitdikdə məhsul vaxtı gözlənilən bəhrəni verə bilər. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|