edilmişdir. Bu ərazidən bir sıra qiymətli maddi-mədəniyyət nümunələri də aşkar
edilmişdir. Möhürlər ticarət müqavilələrində mühüm rol oynamışdır. Təxt-e
Süleyman qazıntılarına alman, ingilis və fars dilində irihəcmli tədqiqatlar həsr
edilmişdir. Bu əsərlər Atropatena tarixinin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyətə
malikdir. İran arxeoloqu Ələkbər Sərfəraz ―Təxr-e Süleyman‖ qazıntıları haqqında
farsca irihəcmli bir əsər yazmışdır. O, bu əsərdə Qazakanın təbii, fiziki
coğrafiyasını, şəhərin tarixini və Azərgəşəsp atəşgədəsinin mühüm dini rolunu izah
etmişdir. Lakin əsərdən tənqidi surətdə istifadə etmək lazım gəlir. Ümumiyyətlə,
Atropatena tarixini tədqiq etdiyimiz dövrdə (eramızdan əvvəl IV – eramızın VII
əsrləri) Ələkbər Sərfərazın ―Təxt-e Süleyman‖ adlı kitabının mühüm əhəmiyyəti
vardır.
Qazaka şəhəri dövrün mühüm ticarət yolu üzərində yerləşirdi. Bu şəhər
həm də Sasanilərdən xeyli əvvəl, hələ Parfiya vaxtından atəşpərəstlərin əsas dini
mərkəzi idi. İran ərazisində olan başqa atəşgədələr müqəddəs odu öz atəşgədələrinə
buradan aparırdılar.
Muğan arxeologiyası: İran arxeoloqları Muğanın Germi mahalında
(parfiyan kəndləri) qazıntı işləri aparmışlar. Arxeoloqlar qazıntı işləri zamanı bu
ərazidən parfiyan dövrünə aid külli miqdarda maddi-mədəniyyət abidələri aşkar
etmişlər. Bu abidələrin (xüsusilə küp qəbirlər mədəniyyəti) öyrənilməsi Atropatena
tarixinin araşdırılmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Eramızın I əsrinə aid olan bu qəbirlər Mingəçevir ərazisində aşkar edilmiş
küp qəbirlərlə eyniyyət təşkil edir. Bu fakt bir daha sübut edir ki, vaxtilə hər iki
ərazinin sakinləri eyni etnik mənşəli olmuşlar. Qazıntılar zamanı parfiyan kəndləri
ətrafında olan təpələrdən külli miqdarda Valagez, Fraat, Mitridad tərəfindən vaxtilə
zərb edilmiş parfiyan sikkələri, zinət şeyləri, toxuculuq alətləri və məişətdə işlənən
saxsı məmulatı və s. aşkar edilmişdir. Öz növbəsində Muğanın Germi mahalında
aparılmış qazıntıların da Atropatenanın iqtisadi-ictimai tarixinin öyrənilməsində
mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Meşginşəhr yaxınlığında aşkar edilmiş Sasani şahı Nersi tərəfindən
yazdırılmış kitabənin də dövrün siyasi tarixinin öyrənilməsində mühüm tarixi
əhəmiyyəti vardır. Ərdəbil, Maku, Sarab, Təbriz və Mərənd ətrafında təsadüfi
hallarda tapılmış maddi-mədəni abidələr də öz növbəsində Atropatena tarixinin
öyrənilməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Məntəqənin vaxtilə iqtisadi-ictimai
cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlərindən biri olmuş Atropatenanın bu ərazisi
Azərbaycan xalqının təşəkkül tapmasında böyük rol oynamışdır.
III
Daranın
Qavqameldəki
məğlubiyyətindən
sonra
Əhəməni
imperiyasının şimal-qərb satraplığında müstəqil Atropatena dövləti yarandı. Antik
müəlliflərdən Plutarx, Ammian, Marsellin bu ölkəni Atropaten Midiyası
adlandırmışlar. Strabon isə bu ərazini kiçik Midiya adlandırmış, Atropatenanın
başçılığı ilə Atropaten dövlətinin təşkil edildiyini göstərmişdir. Sasani hakimiyyəti
dövründə bu ölkə Adərbadaqan, erməni mənbələrində Atropataqan, yaxud
Atərpataqan, ərəblərdə Adərbican, farslarda isə Azərbaycan və s. kimi qeyd
olunmuşdur.
Polibinin yazdığına görə Midiyadan dağlar vasitəsi ilə ayrılan bu ölkə,
Fasiddən Hirkan (Xəzər) dənizinə kimi geniş bir ərazini əhatə edir (Polib, V, 55).
Strabona görə Matiana ilə Midiya arasında olan bu ərazinin hüdudlarında Spavta
gölü yerləşir. Yay iqamətgahı Qazaka, qış iqamətgahı isə Veradır (XI, 13, 2, 3).
Burada Kadusilər, amardlar, tapurlar, kurtilər və başqa tayfalar yaşayır. Çox güman
ki, bu tayfalar qeyri-İrandilli avtoxton dilli tayfalar olmuşlar. Atropatena haqqında
Sasani hökmdarı I Şahpurun tərəfindən (240-270) ―Kəbeye Zərdüşt‖də yazılmış
kitabədən başqa qədim yazılan mənbə hələlik aşkar edilməmişdir. Kitabədə qismən
də olsa Ermənistan, İberiya, Atropatena və Albaniya haqqında məlumat
verilmişdir. Lakin yunan və latın dillərində olan antik dövr mənbələr Atropatena,
onun yerli əhalisi və s. haqqında nisbətən ətraflı məlumat vardır. O cümlədən,
tarixin atası Herodot, Miletli Hekatey, Strabon, Tatsit, Plutarx, Plini və
başqalarının əsərlərində bu ərazi və onun sakinləri haqqında məlumata təsadüf
edilir. Miletli Hekatey (e. ə. VI – V əsr) ―Zemleopisanie‖ (―Yerin təsviri‖) adlı
əsərində ―Muk‖ tayfalarının Araz sahilində yaşadıqlarını qeyd etmişdir.
Hekateyin məlumatlarından parçalar qədim müəlliflərin əsərlərində
qalmaqdadır. Skiflərin, Kimmerlərin Əhəməni dövlətinin satraplıqlarına olan
yürüşləri, müklər, kaspilər, utilər və başqa tayfalar haqqında olan məlumatlara
―tarixin atası‖ Herodotun (e. ə. 484 – 425) əsərində rast gəlmək olur.
Atropatena haqqında ilk dəfə ətraflı məlumat verən Strabon (e. ə. I
eramızın I əsri) olmuşdur. Strabon Atropatenanın sərhədləri, əhalisi, təsərrüfatı,
sakinlərinin etnik tərkibi, məşğuliyyəti, hərbi qüdrəti, qonşuları, adət və ənənələri
barədə məlumat vermişdir. Şübhəsiz, Strabon Midiya haqqında özündən əvvəl
yazanların məlumatlarına da biganə qalmamışdır.
Strabon Antoninin Atropatenaya hücumu zamanı onunla bu müharibədə
iştirak etmiş dostları Apollonid və Delliyə istinad etmişdir.
İOSİF FLAVİ Roma-Parfiya münasibətlərindən bəhs etdikdə Midiya və
Albaniyaya aid məsələlərə də toxunmuşdur.
Məşhur Roma tarixçisi Korneli Tatsit (55 – 117) ―Tarix‖ və başqa
əsərlərində Roma-Parfiya münasibətlərindən, Qafqazdan, Albaniya, İberiya və
Ermənistan haqqında ətraflı məlumat vermişdir. Tatsitin əsərləri eramızın I əsrində
baş vermiş siyasi hadisələri əhatə edir.
Atropatena tarixi haqqında (eramızın I – II əsrləri) məlumat verən
görkəmli tarixçilərdən biri də Plutarxdır
3
. Plutarx Antoninin Atropatenaya olan
hücumu haqqında ətraflı məlumat verir. Roma sərkərdəsi Krassın parfiyanlar
tərəfindən məğlubiyyətə uğradılması və s. barədə ətraflı məlumat vermişdir. Onun
məlumatına görə romalılarda olan cəza tədbiri həyata keçirilsə də (hər 10 nəfər
3
Плутарх. «Сравнительные жизнописания», «Параллельные биографии, жизнь и дело
замечательных людей в древности», том I – II, 1989.
Dostları ilə paylaş: |