Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
əsgərdən birinin öldürülməsi) lakin bu tədbir nəticə verməmiş, ağır tələfata məruz qalan Antoni tezliklə və təcili surətdə Atropatena ərazisini tərk etməyə məcbur olmuşdur. Antoni Atropatenaya gəldiyi yolla deyil, başqa dağətəyi yolla geri çəkilmişdir. Bu taktika romalıları böyük qırğından xilas etmişdir. Plutarx müharibədə iştirak edən şəxslərin adını, ordunun sayını göstərməyi belə unutmamışdır. Plutarx bu məlumatları müharibə iştirakçısı Delliyə istinad edərək yazmışdır. Yunan və latın dillərindən vaxtilə rus dilinə tərcümə edilmiş tarixi və coğrafi əsərlərin Atropatena tarixinin öyrənilməsində mühüm rolu vardır. Bu barədə K. F. Qan, V. V. Latışev və P. F. Mişşenkonun tərcümələrinin Q. A. Stratanevskini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Onlar Polibinin, Diodorun, Strabonun, Tatsitin, İosif Flavinin, Arrianın, Ammian Marsellinin və digər antik müəlliflərin əsərlərini rus dilinə tərcümə etmişlər. Öz dəqiqliyi ilə seçilən həmin tərcümələr indi də öz elmi əhəmiyyətini itirməmişdir. Eramızın III – VII əsrlərinə aid pəhləvi dilində yazılmış əsərlərdə Atropatena tarixinə aid ayrıca məlumatlar çox azdır. Sasani imperiyası haqqında olan materialları araşdırdıqda, orada Atropatenanın inzibati bölgüsü, hüquqi normaları, iqtisadi-sosial tarixinə dair məlumata da təsadüf edilir. Ümumiyyətlə, yazılı mənbələrdə Atropatena tarixinə aid demək olar ki, yazılı mənbələrdə çox cüzi məlumat verilmişdir. Bəzi tədqiqatçılara görə hələ Avestadan əvvəl İran ərazisində istər yazılı və istərsə də şifahi halda xalq rəvayət, nağıl və əfsanələri mövcud olmuşdur 4 . Az da olsa ―Avesta‖da bəzən qədim adlara rast gəlmək olur ki, bu adlara sonrakı dövrlərdə yaranmış mənbələrdə təsadüf edilmir. Çox güman ki, Avestanın meydana çıxdığı dövrdə istər Azərbaycanda, istərsə də İranda qədim dövrə aid yazılı mənbələr mövcud olmuşdur. Görünür, o dövrün istər ruhani və istərsə də başqa siniflər arasında geniş yayılmış dastanlar, gözəl və təmtəraqlı cümlələrlə rəvayət halında şifahi formada xalq arasında söylənirmiş. Azərbaycan – İran tarixinə aid olan dastanların oxşarlığı bu müddəanı sübut etmək üçün ikinci bir dəlil hesab edilə bilər. Əvvəllər, Avesta şifahi rəvayətlər şəklində qədim İran ərazisində yaşayan bir sıra tayfalar arasında nəsildən-nəslə keçmişdir. O, həmin tayfaların mifoloji və əxlaqi təsəvvürlərini əks etdirmişdir. Avestada yazılmış rəvayətlər öz tarixi kökü etibarı ilə çox qədimdir. Əkinçiliyə keçidin başa çatdırılması və tayfa quruluşunun dağılmasının başlanması dövrünə aiddir. Avestada əkinçi əməyinin mədh edilməsi də məhz bununla əlaqədardır. Qədim Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində zorastizmin dini kitabı olan Avestanın rolunu qeyd etmək lazımdır. Şübhəsiz ki, Avestanın rəngarəngliyi, böyük keyfiyyəti, çox pilləli olması müxtəlif ərazi və habelə dövrlər haqqında ilk mənbədir 5 . 4 Teodor Nelbeke. Həmase hay-e milli İran, tərcümeyi Bozorqələvi. Tehran, 1325, s. 2. 5 И. Алиев. История Мидии. Баку, 1960, s. 13 İ. Purdavudun göstərdiyinə görə qədim İrandan yazılı şəkildə iki yadigar qalmışdır. Onlardan biri İran yaylasının cənub-qərb sakinlərinin dilində mixi xətlə daşlar üzərində, ikincisi isə həmin ərazinin şimal-qərb sakinlərinin dilində yazılmış ―Avesta‖dır 6 . Müəllifə görə birinci kitabə (daş yazıları) soldan sağa, ikinci isə (Avesta) sağdan sola yazılmışdır. Avestanın ilk tədqiqatçısı Angüstil Düperron 1755-ci ildə Fransadan Hindistana gəlmiş, bu ölkəni 10 ay gəzdikdən sonra Sort şəhərində məskunlaşaraq 1760-cı ilə qədər bu şəhərdə yaşamışdır. O, sonralar burada Avestanı əldə edərək fransız dilinə tərcümə etmişdir. Müqəddəs külliyat olan Avesta Azərbaycanın qədim tayfalarından qalmış ən qiymətli yadigardır. Avestadan istifadə etməklə Atropatena tarixinin bir sıra məsələlərini araşdırmaq olar. Öz quruluşuna görə Avesta çoxtəbəqəli və müxtəlif mənbələrdən ibarətdir; burada təkrarlanan və eyni halda ziddiyyətli fikirlərdən də bəhs edilir. Avestanın istər dil xüsusiyyətləri, istər onun yazı üslubu, ayrı-ayrı fraqmentləri, rəngarəngliyi, onun Azərbaycan ərazisində toplanması xalqımızın qədim abidəsi sayılmasına imkan verir. Avesta Azərbaycanda qələmə alınmışdır, ona görə də Azərbaycanın qədim tarixinin araşdırılmasında bu külliyatın özünəməxsus yeri və mövqeyi vardır. I Şahpurun əmri ilə ―Kəbeye Zərdüşt‖də Muğ Kartitin yazdığı kitabə III əsr Sasani imperiyasının inzibati bölgüsü və dövlət idarəetmə sistemində olan mürəkkəb məsələlərin aydınlaşdırılmasında elm aləminə çox məlumat vermişdir. Orada zərdüştilərə məxsus atəşgahlardan, habelə başqa dini görüşlərlə olan mübarizədən bəhs edilir. Müasir tədqiqatçıların həmin kitabəyə dair külli miqdarda tədqiqatları vardır. I Şahpurun əmri ilə ―Kəbeye Zərdüşt‖, ―Nəqş-e Rüstəm‖, ―Nəqş-e Rəcəb‖, ―Səre Məşhəd‖ və başqa yerlərdə yazılmış kitabələrin tədqiqi də Atropatena tarixinin öyrənilməsində əhəmiyyətə malikdir. Atropatena tarixinin öyrənilməsində pəhləvi dilində yazılmış mənbələrin olduqca mühüm əhəmiyyəti vardır. I Ərdəşirin (224-240) tapşırığı ilə onun vəziri Tanser Mazandaran hakimi Cəşnəsəf şaha məktub yazmışdır. Tanserin bu məktubu dövrün iqtisadi-sosial tarixinin öyrənilməsinə dair qiymətli mənbədir. Burada torpaq mülkiyyəti formaları, habelə silklərdən və vergi növlərindən ətraflı surətdə bəhs edilir. ―Tanserin məktubu‖ VIII əsrdə İbn Müqəffə tərəfindən ərəb dilinə tərcümə edilsə də təəssüf ki, nə bu tərcümə, nə də onun orijinalı bizə gəlib çatmamışdır. Lakin İbn İsfəndiyar ―Tarixi Təbəristan‖ əsərini yazan zaman ―Tanserin məktubu‖nda oranın şahı Cəşnəsəfə yazdığına görə o, onun bir nüsxə ərəb mətnini tapıb fars dilinə tərcümə etmişdir. Bu məktubda dövlətin daxili quruluşu, şahənşahın məbədlər və əhali ilə olan münasibətindən bəhs edilir. 6 İ. Purdavud. Qatha, Bombey, 1927, s. 44. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|