məlumatları olduqca qiymətli faktlardır. Ona görə də təsadüfi
deyildir ki, indiyədək
tədqiqatçılar Məsudinin əsərlərindən istənilən qədər istifadə edə bilmişlər.
Azərbaycanda yaşayan əhalinin dili, onun şəhərləri və təsərrüfatı haqqında
məlumat verən Yaqut Həməvi, İstəxri, İbn Hövqəl, Yəqubi, İbn əl-Əsir, İbn Kəlbi
və başqaları Azərbaycanın iqtisadi-siyasi və ictimai həyatı haqqında həqiqətən
dəyərli faktlar irəli sürmüşlər. Onlar Azərbaycanın şəhərləri, ticarət yolları, çayları,
dağları və yerli əhalisinin mənşəyi, habelə qədim dili haqqında antik tarixçilərdən
daha irəli gedib qiymətli mülahizələr irəli sürmüşlər.
Məlum olduğu kimi böyük fars şairi Firdovsinin (X əsr) ―Şahnamə‖ əsəri
qədim ―Xudaynamə‖yə əsasən yazılmışdır. Firdovsinin 60 min beytdən ibarət olan
bu əsərində Azərbaycanın qədim tarixi, şəhərləri, siyasi-iqtisadi məsələləri, Avesta,
Zərdüşt, Azərgəşəsp atəşgədəsi haqqında dəyərli məlumat vardır. Poetik təfəkkür
məhsulu olsa da bu əsər başdan-başa tarixi məlumatlarla doludur. Firdovsi
―Şahnamə‖ əsərində Sasanilər imperiyasının siyasi vəziyyətini şərh edən zaman
müəyyən münasibətlərlə əlaqədar Azərbaycanın da siyasi hadisələrinə
toxunmuşdur. Şəhristaninin (XII əsr) əsərində də Atropatena tarixinə aid geniş
məlumat vardır. Orada torpaq mülkiyyəti formaları, vergilər, mədəniyyət,
ideologiya, Zərdüşt və Avesta haqqında ətraflı məlumatlar verilmişdir.
Həmdullah Qəzvini (XIII əsr) orta əsr müəllifi olmasına baxmayaraq
özünün ―Nüzhət əl-qülub‖ əsərində Azərbaycanın əyalət və vilayətləri,
iqtisadiyyatı, qədim şəhərləri, qalaları, ticarət yolları və s. haqqında dəyərli
məlumat vermişdir. Onun Ruindej, Ərdəbil haqqında olan məlumatı çox güman ki,
Roma və latın tarixçilərinin əsərlərindən iqtibas edilmişdir.
Sovet tarixçilərinin və habelə xarici müəlliflərin əsərlərində Sasanilər
dövrünün siyasi, iqtisadi və ictimai tarixinə dair külli miqdarda məlumata rast
gəlmək olar. Bəzi tədqiqatçılara görə İran tarixşünaslığında İranın qədim tarixi
səthi işıqlandırılmışdır. N. K. Belovanın son illərdə İran tarixçiləri haqqında nəşr
etdirdiyi məqaləni nümunə göstərmək olar. N. K. Belovanın fikrincə, İran
tarixçilərinin əsərlərində tarixi dövrlərin elmi təhlili, ölkənin iqtisadi-ictimai və
siyasi təhlilinə təsadüf edilmir. İran tarixçilərindən Cəmaləddin Fəqih, Cavad
Məşkur, Əli Sami, Əbülfəzl Nəbii, Rəhim Hüveyda, Seyid Əhməd Kəsrəvi, Seyid
Həsən Tağızadə, Səid Nəfisi, ədəbiyyatçılardan Purdavud İbrahim, Məhəmməd
Müin, arxeoloqlardan Mahmud Rad, Əli Hakimi, Ələkbər Sərfəraz və başqaları
İranın qədim dövrünün müəyyən problemlərini tədqiq etmişlər. Bu göstərdiyimiz
tədqiqatçılar öz əsərlərində Atropatenanın sərhədləri, faydalı qazıntıları, şəhərləri,
tarixi coğrafiyası, sakinlərinin etnik tərkibi, dili, dini görüşü, Avesta, xüsusilə onun
maddi-mədəniyyəti, habelə siyasi tarixi haqqında da ətraflı məlumat vermişlər.
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində A. Kristensen Sasanilər dövrü
haqqında dövrünə görə bütün mənbələri gözdən keçirib fundamental tədqiqat əsəri
yazmışdır. A. Kristensen həmin əsərində Sasanilər imperiyasının kusti olan
Atropatena haqqında da bir sıra dəyərli məlumat vermişdir. Lakin o, I Şahpurun
―Kəbeye Zərdüşt‖ və ―Nəqşe Rüstəm‖də olan kitabələrindən lazımi səviyyədə
istifadə edə bilməmişdir. II dünya müharibəsindən sonra tarixi kitabələr dəfələrlə
tədqiqatçılar tərəfindən yenidən araşdırılmış və ilk tədqiqatlarda qaranlıq qalan
mətnlər oxunulmuşdur. Şahpur tərəfindən yazdırılmış kitabələr Sprinqli tərəfindən
oxunub şərh edilmişdir. İran arxeoloqu Əli Sami Sasanilərin mədəniyyəti haqqında
əsər yazdıqda Sprinqlinin tədqiqatından istifadə etmişdir. Sovet tarixçisi M. M.
Dyakonov ―Очерк истории древнего Ирана‖ adlı əsərində I Şahpurun
kitabələrindən istifadə etmişdir. Son vaxtlarda ―İranın irsi‖ adlı əsərin müəllifi R.
Frayın göstərdiyinə görə hələ I Şahpurun dövründə Sasanilərin vahid inzibati
bölgüləri olmamışdır. V. V. Bartold, K. A. İnostrantsev, A. E. Krımski
də Sasanilər
dövrünün bir sıra məsələləri barədə əsərlər yazmışlar. Görkəmli şərqşünaslardan N.
V. Piqulevsskaya, İ. H. Əliyev, M. M. Dyakonov, İ. M. Dyakonov, V. Q. Lukonin,
A. Q. Perixanyan, Z. İ. Yampolski, Ə. S. Sumbatzadə, F. M. Məmmədova, K. H.
Əliyev, A. H. Fazili, T. M. Məmmədov, Ə. Süleymani, S. Y. Qasımova və
başqaları Atropatenanın bir sıra problemlərinə dair tədqiqat aparmışlar. Yeri
gəlmişkən biz göstərdiyimiz tarixçilərin əsərlərindən istifadə edəcəyik.
Müəllifin 1970 və 1984-cü illərdə ―Elm‖ nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış
―Azərbaycanın qədim tarixi müasir İran tarixşünaslığında‖ və ―Azərbaycanın
qədim və ilk orta əsrlər tarixi İran tarixşünaslığında‖ adlı tədqiqatlarında da
Atropatena tarixinin öyrənilməsinə xüsusi diqqət verilmişdir.
1983-cü ildə S. Y. Qasımovanın rus dilində nəşr etdirdiyi ―Cənubi
Azərbaycan III – VII əsrlərdə‖ kitabı da tədqiqat prosesində nəzərdən
qaçmamışdır. Azərbaycan Respublikası EA müxbir üzvü İ. H. Əliyevin 1989-cu
ildə çap etdirdiyi ―Atropatena tarixinin oçerki‖ (rus dilində) monoqrafiyası
Atropatena ərazisində yaşayan etnik qrupların mənşəyinə həsr olunmuşdur.
İ. Əliyev Azərbaycan ərazisində yaranmış Atropaten dövlətinin
təşkilindən, onun iqtisadi-siyasi yüksəlişindən, yadelli işğalçılara qarşı apardıqları
müharibələrdən və nəhayət, atropatenlilərin dini əlaqələrindən bəhs edir.
I FƏSĠL
ATROPATENANIN TƏBĠĠ-COĞRAFĠ ġƏRAĠTĠ
Atropatenanın təbii-coğrafi şəraiti haqqında mənbələrdə ətraflı məlumata
təsadüf edilmir. Antik müəlliflərdən Strabon öz əsərində bu diyarın təbii, fiziki
coğrafiyasının bir sıra məsələlərinə toxunmuşdur. Bundan başqa Polibi, Plini, Dion
Kassi, habelə Antoninin dostu Delliyə istinad edən Plutarx bu ölkə haqqında
məlumat vermişlər. Erməni dilli tarixçilərdən Aqafanqel, Favst Buzand, Movses
Kalankatvatsi, Movses Xorenatsi və başqaları da Atropatenanın təbii-fiziki
coğrafiyası haqqında məlumat vermişlər. Bir sıra müəlliflər istər İran, Ermənistan,
Gürcüstan və habelə Albaniyanın təbii coğrafiyası məsələlərinə toxunduqda istər-