Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun

Məhəmmədi M. Fərhəng-e  İran və təsir-e an  təməddün-e İslam və Ərəb. Tehran, 
1323. 
Məhəmməd Həsdnxan.  Murat  ül-Boldan-e  Naseri.  Tehran (1294), 1877.  
Məhəmməd  Həsənxan.  Kitab-e    əl-tədvin    Fi    əhval-e        Cibal-e  Şərvin.  İstanbul, 
1893. 
Müin M. Məzdəyəsna və təsir-e an dər ədəbiyyat-e parsi. Tehran, 1326.  
Musa Xorenatsi. Tarix-e Ermənistan.   İrak, 1331.  
Mənuçehr  İ.  Qozareşhay-e  Həffari-ye  Təxt-e  Süleyman  məcəlleye  bastanşenası, 
Tehran, 1338. 
Mücməl üttəvarix  vəl-qisəs. Be təshih-e M. Bahar, Tehran,  1318.  
Məcid Yektai. Tarix-e darai İran. Tehran, 1335. 
Г.  А.  Меликишвили.  Некоторые  вопросы  истории  Маннейского  царства. 
ВДИ, 1949, № 1. 
 Моисей Каланкатуйский. История агван. Пер. Патканова К., СПб., 1861.   
Моисей Хоренатсий. История Армении. Перевод о. О. Эмина. М., 1893.  
Nəfisi S. Tarix-e təməddün-e İran-e Sasani. Tehran,   1331.  
Nəfisi.   Fərhəngnameyi parsi. Tehran. 1319.  
Onullahi S. M. Təbriz şəhərinin tarixi. Bakı, 1982.  
Пахомов  Е.  А.  Монетные  клады  Азербайджана  и  других  краев  и  областей 
Кавказа. Вып. I. Баку. 1926. 
Пахомов Е. А. Бардинский клад. Монеты Барда. Изв. ФАН СССР, 1940, №8. 
Плутарх.  Параллельные  биографии  (жизнь  и  дела  замечательных  людей 
древности). Т. I—II. 1889. 
Pirniya H. Tarix-e müfəssəl-e İran. Tehran, 1331. Полибий. V — 4. 
Pirniya Həsən. İran-e bastan. Tehran, 1342. 
Пигулевская Н. В. Города Ирана в раннем средневековье. М. – Л., 1966.  
Pirniya H. Tarix-e  İran-e bastan. Tehran, 1333.  
Petrov S. P. Coğrafiya ye İran. Tərcümə Gülgülab. Tehran, 1339.  
Pur Məhəmmədəli Şuştəri. İrannamə. Tehran, 1321.  
Purdavud. Qatha Bombey, 1927.  
Purdavud. Yəştha. Tehran, 1331.  
Purdavud. Yəsna. Tehran,  1333. 
Периханян  А.  Г.  К  вопросу  о  рабовладении  и  земледелии  в  Иране 
парфянского времени. ВДИ, 1952, № 4. 
Периханян  А.  Г.    Сасанидский  судебник.  Книга  тысячи  судебных  решений. 
Ереван, 1973. 
Purməhəmmədəli Şuştəri. İrannamə. Tehran, 1321.  
Pərviz Vərnavənd. Sərzəmin-e Qəvzin, Tehran,   1349. 
Плиний. О сельском хозяйстве. М., 1967. 
Раулинсон  Г.  Г.  Заметки  о  городах  Атропатены  –  Экбатана.  Журнал 
Королевского Географического общества. Париж. 1940, X. 

---

Rəhimzadə Səfəvi. Tarix-e iqtisadiye İran. Tehran,    1308. 
Ravəndi M. Tarix-e İctimaiye İran. Tehran, 1962. 
Rəşid-əd-din. Cami ət-təvarix. Bakı, 1957. 
Плутарх.  Паралельные  биографии.  Жизнь  и  дела  замечательных  дюдей  в 
древности. Т. I—II, 1889. 
Prokopius. Cəngaeye İran-Rom. Tehran, 1330. 
Ravəndi. Tarix-e ictimaiye İran. Tehran,   1332. 
Sami Əli. Təməddon-e Sasani. I  c.,   Tehran, 1342. 
Sami Əli. Təməddon-e həxamənşi. Tehran, 1341. 
Səfərnamey-e  Nasir Xosrov. Tehran, 1349. 
Страбон. География в 17 книгах. Пер. Г. Стратановского. M., 1964. 
Tağızadə. Bist məqaleyi Taqizadə. Tehran, 1341. 
Teodor Nöldöke. Həmasehay-e milli İran. Tərcümeyi Bozorkələvi, Tehran, 1325. 
Tanserin məktubu. Tərcümeyi. m. Minəvi, Tehran, 1333. 
Фавстос Бузанд. История Армении. Пер. М. Георгян, Ереван, 1953. 
Fəxrəddin Musəvi Ərdəbili. Tarix-e Ərdəbil və daneşməndan. Tehran, 1347. 
Фирдоуси. Шахнаме. M.,   1962. 
Xəlilov C. Ə. Qərbi Azərbaycan tunc dövrünün əvvəllərinə aid arxeoloji abidələri. 
Bakı, 1969. 
Ə. Hakimi. M. Rad. Həsənlu. Tehran. 1329. 
Herodot. Tarix-e Herodot. Tərcümə H.  Hidayətinindir, Tehran, 1335. 
Hertsfeld. Paykuli, № 570, 567. 
Hidayəti   H. Kuruş Kəbir. Tehran, 1335. 
Hidayəti Hidayət. Tarix-e Herodot. Tehran, 1336. 
Cəmşid İbadullazadə Məliki. Ərdəbil (Şəhre   moqəddəs). Tehran, 1346. 
Şəmsəddin  Sami. Qamus. İstanbul. 1306. 
Юсифов Ю. Б. О наименованиях «Албания» и «Иран». Изв. Ан Азерб. ССР, 
1961, № 10. 
Ямпольский З. И. Атропатена и Кавказская Албания в III - I вв. до н. э. Баку, 
1952, 
Ямпольский З. И. История древней Кавказской Албании. Баку, 1949.  
Ямпольский З. И.  K    изучению древнего пути из  Каспийского моря по реке 
куре  через Грузию к черному морю. Тр. Института  Истории  АН  Груз. ССР, 
1956, № 11. 
 
 
 
 
 
 
 

---

GÖSTƏRĠCĠLƏR 
 
ġƏXS ADLARI 
 
A 
Aşurbəyli S. B. – 7 
Allmiker – 10 
Antoni – 11, 14, 22 
Ammian Marselli – 13, 14, 163 
Apollonid – 14 
Arrian – 14 
Angüetil Düperron – 15 
Aqafangel – 18, 22 
Artabaz – 31 
Ahurəmazda – 33 
Abbas Mirzə - 90 
III Antiox – 110, 120, 131 
V Artavazd – 112 
III Artabon – 112, 113, 129 
Atropat – 114, 115, 119 
I Artavazd – 128, 129, 133 
Avqust – 129 
I Aryə Bərzən – 123 
II Aryə Bərzən – 129 
II Artavazd – 129, 145 
III Artaban – 129 
Aleksandr – 141 
 
B 
 
Bartold V. V. – 7, 20, 95 
Bünyadov Z. M. – 7 
III Balaş – 9 
Buzand – 18, 22 
Belova N. K. – 20 
Babək – 24 
Bünyadov T. – 34 
Bəhrami T. – 39, 72 
Berezin İ. N. – 80 
Bəhram Çubin – 84 
 

---

V 
 
Vanon – 129, 143 
Valagez – 130 
Vespasian – 130 
III Valagez – 114 
V Valagez – 144 
Vilyam Cekson – 159 
Q 
 
Qasımova S. Y. – 7, 21 
Qurbanov Rza – 7 
Qan K. F – 14 
I Qubad – 171, 172, 174 
 
D 
 
Dyakonov M. M. – 7, 20, 21 
Dyakonov İ. M. – 7, 21 
III Dara – 13, 101, 105, 106, 107 
Delli – 14, 22 
Didro – 14 
Diodor – 22, 163 
Dion Kassi – 11, 22 
Dara – 44, 163 
I Dara – 100, 118 
 
E 
 
Etimad M. – 6 
Engels F. – 50 
Eremyan S. T. – 155 
 
Ə 
 
Əliyev İ. H. – 7, 21 
Əliyev K. H – 7, 21 
Ələkbər Sərfəraz – 10, 12, 20 
Əbülfəz Nəbii – 6, 20 
Əli Həkimi – 10, 20 
I Ərdəşir – 16, 146, 148, 152, 177, 178 

---

Ərdəvan – 17 
Əl-Mənsur – 17 
Əl-Məsudi – 18, 19 
Əl-İstəxri – 18, 19 
Əl-Müqəddəsi – 18 
Əl-Yəqubi – 18, 19 
Əli Sami – 20, 54 
Əbül-Fida – 20 
Ərdəşir – 38, 105 
Ənuşirəvan – 52, 64, 148 
Əsədulla xan Xonsari – 72 
Əbu İshaq ibn Əli – 24 
Əhrimən – 162, 174, 176 
 
Z 
 
Zərdüşt – 19, 23, 33, 158, 161, 162, 163, 164, 174, 176 
 
Ġ 
 
İbn Müqəffə - 10, 14 
İbn İsfəndiyar – 16 
İbn Hövqəl – 18, 19 
İbn Fəqih – 18 
İbn əl-Əsir – 18, 19, 64 
İosif Flavi – 14, 129 
İbn Kəlbi – 19 
İbn Xordadbeh – 83, 148, 176 
İskəndər – 132, 144 
 
Y 
 
Yəzdi Ə. – 6 
Yampolski Z. İ. – 7, 21 
Yeqişe – 18 
Yaqut Həməvi – 18, 19, 25, 26, 177 
Yutapa – 140, 143 
 
K 
 
Koşelenko 

---

Kəsrəvi Ə. – 6, 20 
Krımski A. E. – 7, 20 
Kalankaytuklu Musa – 51, 155 
Korneli Tatsit – 129 
Krass – 14 
Kristensen A. – 20, 160, 167, 180 
Kəşlu Cim ibn Liti – 30 
Klima – 50, 100 
 
G 
 
Gəştasp – 164 
L 
 
Lukonin A. Q. – 7, 21 
Latışev V. V. – 14 
Lenin V. V. – 51 
 
M 
 
Mənuçehr Mürtəzəvi 
Məmmədov T. M. – 7, 21 
Məmmədova F. C. – 7, 21 
Mahmud Rad – 10, 20 
Mitridat – 12, 111 
Miletli Hegatey – 13 
Mişşenki P. F. – 14 
Muğ Karitr – 16, 17 
Makedoniyalı İskəndər – 17, 27, 97, 114, 120, 125, 144, 164, 178 
Markvart – 17 
Məhəmməd Təbəri – 18, 19 
Molon – 131, 141 
Məsudi – 168 
Movses Xorenatsi – 18, 22 
Məhəmməd Müni – 20 
Məhəmməd Həsənxan – 24 
Məsər ibn əl-Mühəlhil – 27 
Məsud Keyhan – 29 
Məzdək – 51, 165, 172, 173 
Məhəmmədi M. – 64 
Minorski V. F. – 78 

---

Melikişvili Q. A – 80 
III Mitridat – 126 
I Mitridat – 134 
Mani – 168 
 
N 
 
Nəfisi Səid – 6, 20 
Nersi – 12 
Nadir şah – 47 
Nizamülmülk – 52, 173 
 
O 
 
Ord – 9 
 
P 
 
Pirniya H. – 6 
Piqulevskaya N. V. – 7, 21 
Perixanyan A. Q – 7, 17, 21 
Plutarx – 11, 13, 14, 22 
Polibi – 13, 14, 31, 22, 132 
Plini – 13, 22 
Purdavud İ. – 15 
Purdavud İbrahim – 20 
Pomponi Mela – 28 
Ptolomey – 95 
Pakor – 113, 120, 140 
Plutarx – 134 
Pompey – 137 
Plast – 103 
Piley – 165 
Pifaqor – 174 
Platon – 174 
 
R 
 
Rəna xanım – 5 
Rəhimzadə Səfəvi – 6, 100 
Raulinson H. K. – 10 

---

Rəhim Hüveyda – 20 
Ravəndi M. – 56, 58 
 
S 
 
Sumbatzadə Ə. S – 7, 21 
Strabon – 11, 13, 14, 22, 119, 160 
Stratanevski Q. A. – 14 
Sebeos – 18 
Seyid Həsən Tağızadə - 20 
Sprinqli – 20 
Süleymani Ə. – 21 
II Sarqon – 76 
Sultan Heydər – 91 
Statyanus – 138 
 
T 
 
Trever K. V. – 7 
Tatsit – 13 
Tanser – 16, 53, 58, 169, 177 
II Tiqran – 111 
II Tirdat – 124 
 
F 
 
Fazili A. H. – 21 
Fray R. – 20 
Firdovsi – 19 
Favst – 18, 22 
Firuz – 64 
IV Fərhad – 9 
Fondrasten – 10 
Fraat – 12, 117 
IV Fraat – 124, 145 
 
X 
 
Xanıkov N. V. – 80 
Xosrov Pərviz – 84 
I Xosov – 57, 63, 149, 150, 172, 174 

---

 
H 
 
Hertesfeld – 10 
Herodot – 13, 160 
Həmdulla Qəzvini – 19 
Hummel Y. İ. – 45 
Huşəng – 60 
Həmzə İsfahani – 25 
Heraklit – 174 
Hörmüzd – 162, 163, 174 
 
C 
 
Cəmaləddin Fəqih – 5, 6, 20 
Cavad Məşgur – 5, 20 
Cekson – 10 
Cəşnəsəf – 16 
 
ġ 
 
Şeyx Həsənalı – 5 
I Şahpur – 13, 16, 20, 53, 146 
Şəhristani – 19 
II Şahpur – 57, 63 
Şah İsmayıl – 91 
 
COĞRAFĠ ADLAR 
 
A 
 
Azərbaycan – 3, 5, 8, 13, 147 
Atropatena – 8, 13, 152, 156 
Albaniya – 8, 10, 13, 14 
Azərgəşəsp – 10, 11, 12, 19, 157, 181 
Araz – 11, 13, 23, 136 
Adərbican – 13 
Atropatakan – 13 
Avropa – 17 
Acı çay – 22 
Ağrı dağı – 24, 29 

---

Akfudə - 25 
Alrai – 49 
Assuriya – 50 
Ağ İmam – 91 
Aqanzana – 97 
Artobed – 97 
Arran-Aran – 29 
Arsax – 151 
 
B 
 
Baruc – 8 
Bağdad – 17 
Buzgüş – 22 
Balıqlı – 22 
Bəzz qalası – 24 
Bərdə - 24 
Baqavan – 25 
Balharı – 37 
Beynəlnəhreyn – 51, 14 
Babil – 120 
Baqro (Amard) – 22, 23 
Bəhrəmtəpə - 46 
Baxtər – 151 
Bicar – 157 
Bizans – 170 
Bəlx – 163 
 
V 
 
Vera – 11, 13 
 
Q 
 
Qaradağ – 9, 13 
Qazaka (Şiz) – 10, 11, 12, 13, 66, 83, 143, 154 
Qavqamel – 12, 107, 114 
Qarasu – 24 
Qəbələ - 29, 57 
Qalaqayın – 31 
Qaragöl – 23 

---

Qanzak (Qazaka) – 17, 19 
Qaflantı – 22 
Qafqaz – 14, 53 
Qarabağ – 151 
 
D 
 
Dərbənd – 17, 97, 148 
Dərəvurd – 24 
Deyləm – 25 
Dird çayı – 25 
Dinəvər – 84 
 
E 
 
Ekbatan – 93, 127 
Eniap (Yunan) – 97 
Ermənistan – 13, 14, 17, 18 
 
Ə 
 
Ərşə - 3, 8, 9 
Ərdəbil – 3, 5, 11, 20, 22, 23, 88, 89, 182 
Əmliş – 10 
Əlburz – 38 
Ənzəli – 42 
Əfşar – 156 
 
Z 
 
Zəncan – 5, 24, 156 
Zaqafqaziya – 18 
Zaqros – 22, 23 
Zur – 84 
 
Ġ 
 
İberiya – 13, 14 
İngiltərə - 92 
İstəxr – 145, 178 
İason dağları – 68 

---

İran – 144, 170 
 
Y 
 
Yurdçu – 24 
 
K 
Kapudan – 25 
Kaspi – 34, 37, 134 
Kür çayı – 30 
Kolxida – 94, 141 
 
G 
 
Gənctəpə - 8 
Germi – 3, 5, 8, 9, 12 
Gürcüstan – 17, 18 
Gərməri (Gərmrud) – 24 
Gürcan – 42, 87 
Gavurarx – 49 
Getara (Qanqar) – 97 
Gilan – 10, 147 
 
L 
 
Leylan – 11 
Luristan – 80 
 
M 
 
Meşkinşəhr – 5, 8, 12 
Mərənd – 5, 8, 12 
Miyana – 5, 95 
Marağa – 5, 11, 150 
Maku – 5, 8, 112, 182 
Məşhəd – 7 
Midiya – 13, 141 
Matiana – 13, 69 
Mazandaran – 16, 25, 87 
Muğan – 3, 8, 12, 24, 147 
Misir – 50 

---

Mədain – 113 
Mesopotamiya – 8, 10, 12 
Manna – 161 
Midiya – 161 
 
N 
 
Narınqala – 90 
Naxçıvan – 85, 182 
Nəştəri – 22 
Novur – 23 
Nimruz – 151 
 
 
O 
 
Orant – 68 
Orta Asiya – 140 
Oke – 135 
Ordbil – 153 
 
P 
 
Parfiya – 9, 14, 130 
Praasna – 11, 81 
Persepol – 125 
Paytakaran (Örənqala) – 97 
 
R 
 
Roma – 3, 14 
Ruindej – 20, 82 
Ragiana (müasir Rey) – 117 
 
S 
 
Sarab – 5, 8, 12, 24, 26 
Savalan – 9, 22, 23 
Sort şəhəri – 15 
Səhənd – 22, 23 
Salmas – 26 

---

Sulduz – 29 
Selevki – 110 
Sumbaki – 111 
Sənəndəc – 157 
 
T 
 
Təxt-e Süleyman – 3, 8, 10, 12, 165 
Talış dağları – 9, 24, 37 
Tufarqan – 26 
Təzəkənd – 74 
Tarmakis – 76, 97 
Tavris – 78 
Təbriz – 5, 12, 23, 25, 79, 95, 178 
Trabzon – 94 
Tarum dağı – 25 
Təbəristan – 95 
Ternopol – 133 
Tavreş – 153 
 
U 
 
Urmu – 5, 23 
Unar – 22 
Urmu körpüsü – 156, 179 
 
F 
 
Fraata – 11, 97 
Fasit – 13 
Fransa – 15 
Fars – 52 
Fars əyaləti – 145 
Fraaspa – 156 
 
X 
 
Xido – 22 
Xorasan – 151 
Xorbəran – 151 
 

---

H 
 
Həsənlu – 3, 182 
Hirkan – 13, 25 
Hindistan – 15, 146, 183 
Həmədan – 17, 28, 100, 172 
Həştəri – 20 
 
Ç 
 
Çiçəst – 25 
Çin – 140 
 
C 
 
Cənzə - 83 
Cibal (Midiya) – 147 
 
 
ġ 
 
Şah gölü – 25 
Şəhriyar – 46 
Şəki – 97 
Şamaxı – 97 
 
Dövlət və tayfa adları 
 
A 
 
Atropatena – 3, 4, 5, 6, 7, 9, 11, 13, 19, 25, 40, 67, 97, 112, 115, 145 
Atropatilər – 3 
Arşakilər – 9, 29, 134, 141, 143, 145 
Almaniya – 10 
Albaniya – 97 
Amardlar – 13 
Allanlar – 150 
 
E 
 
Elxanilər – 91 

---

Ermənistan – 129 
 
Ə 
 
Əhəmənilər – 100, 118, 145 
Əhəməni imperiyası – 6, 12, 67, 105, 114, 183 
Ərəb xilafəti – 17 
 
Z 
 
Zərdüştilər – 23, 113, 114 
 
Ġ 
 
İran – 5, 6, 10, 18 
İran İslam Cümhurisi – 5 
 
K 
 
Kaduslar – 13, 23, 24, 68 
Kurtilər – 13 
Kimmerlər – 13 
Kaspi ölkəsi – 73 
Kaspiana – 73 
 
G 
 
Gil – 23 
Galış – 23 
 
M 
 
―Mük‖ tayfaları – 13 
Midiya – 23, 25, 70, 97, 98, 117, 120 
Manna – 75 
Monqollar – 90 
Möhürlər – 12 
Məzdəkilər – 168, 171 
 
P 
 

---

Parfiya sülaləsi – 17, 35, 67 
Pəhləvi – 23 
Parfiya – 122, 123, 131, 139 
 
R 
 
Romalılar – 135 
 
S 
 
Sasanilər – 7, 8, 12, 20, 33, 113, 146, 147, 150, 155, 175, 176 
Sasanilər imperiyası – 8, 53, 14, 16, 17, 19 
Sovet İttifaqı – 9 
Skiflər – 13 
Səfəvilər – 91 
Səlcuqlar – 91 
Suriya – 106 
Selevkilər – 145 
 
T 
 
Talış – 23 
Tapurlar – 13 
 
U 
 
Urartu – 281 
 
F 
 
Finikiya - 106 

---

 
 

---

 

---

MÜNDƏRĠCAT 
 
Ön söz.......................................................................................................................... 
Giriş............................................................................................................................. 
I fəsil 
Atropatenanın təbii-coğrafi şəraiti............................................................................... 
II fəsil 
ATROPATENANIN TƏSƏRRÜFAT HƏYATI........................................................ 
Əkinçilik..................................................................................................................... 
Maldarlıq...................................................................................................................... 
Şəhər həyatı................................................................................................................. 
Atropatenada ticarət və ticarət yolları......................................................................... 
III fəsil 
ƏHƏMƏNĠ  ĠMPERĠYASININ  SÜQUTU.  ATROPATENA  DÖVLƏTĠNĠN 
YARANMASI 
Atropatenanın qonşuları.............................................................................................. 
Atropatena eramızın ərəfəsində.................... .............................................................. 
Atropatena ellin dövlətləri sistemində......................................................................... 
Atropatena və Parfiya.................................................................................................. 
Atropatenanın Roma işğalçılarına qarşı mübarizəsi.................................................... 
Atropatenada Arşakilərin kiçik qolunun hakimiyyəti.................................................. 
Sasani dövlətinin yaranması. Azərbaycan  
vilayətinin Sasanilər tərəfindən işğalı......................................................................... 
Atropatena  Sasani  imperiyasının  mühüm  əyalətlərindən  biri  və  şahlar  şahı 
dastagertinin bir hissəsi kimi....................................................................................... 
IV fəsil 
MƏDƏNIYYƏT 
Din. Zərdüştilik və Avesta haqqında.......................................................................... 
Məzdəkilər hərəkatı və onun ictimai kökləri.............................................................. 

---

Atropatena Zərdüştilik dininin mərkəzidir.  
Teokratiya. Atropatena möbədləri  
tərəfindən Avestanın toplanması................................................................................. 
NƏTİCƏ...................................................................................................................... 
ƏDƏBİYYAT.............................................................................................................. 
GÖSTƏRİCİLƏR........................................................................................................ 
 
 

---

 
Abdulla Həsənalı oğlu Fazili 
 
ATROPATENA  
er. əv. IV – er. VII əsri 
 
Абдулла Гасаналы оглы Фазили 
 
АТРОПАТЕНА 
IV в. до н.э. – VII в. н. э 
 
 
 
 
 
Nəşriyyat redaktoru R. Qurbanov. Rəssamı V. Ustinov. 
Texniki redaktoru T. Ağayev. Korrektoru S. Əliyeva. 
İB № 2262. 
 
 
 
Yığılmağa verilmiş 12. 06. 91. Çapa imzalanmış 18. 03. 92. Kağız formatı 
60x82. Mətbəə kağızı № 1. Şrifti ədəbi qarnitur. Yüksək çap üsulu. Şərti çap vərəqi 
12, 55. Rəngli şərti ç/v. 12.55. Hes.-nəşriyyat vərəqi 12, 61. Tirajı 5000 
Sifariş 259. 
 
 
 
 
―Elm‖  nəşriyyatı  370143,  Bakı  –  143,  M.  Əzizbəyov  prospekti,  31. 
Akademiya şəhərciyi. Əsas bina. 
Azərbaycan  Dövlət  Mətbuat  Komitəsinin  ―Qızıl  Şərq‖  mətbəəsi.  Bakı, 
Həzi Aslanov küç., 80.