Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
istəməz Atropatenanın da təbii-coğrafi şəraitinə toxunmuşlar. Zəngin təbii-coğrafi şəraitə malik olan bu ölkənin təbii zənginliyi qədim yunan, Roma, pəhləvi, erməni, ərəb və farsdilli mənbələrdə öz əksini tapmışdır. Əldə olan məlumatlar, arxeoloji tapıntıların nəticələri təsdiq edir ki, dağlıq ölkə olan Atropaten ərazisini zirvələri qarla örtülmüş Savalan, Səhənd, Büzgüş, Qaflantı, Bağro (Amard) və Zaqros dağları əhatə edir. Ərdəbilin şimalında yerləşən Savalan dağı dəniz səviyyəsindən 4480 metr hündürlüyə malikdir. Savalan dağı qədimdən od püskürən vulkan mənşəli dağlardan biri olmuşdur. Onun səfalı çəmənlikləri, bol sulu çayları və güvara suya malik çeşmələri vardır. Bu dağ başdan-başa təbii-faydalı metallarla zəngin mədənlərə malikdir. Xüsusən bu dağdakı müalicə əhəmiyyətli mineral sular bir çox xəstəliklər üçün şəfa mənbəyidir. Mənbəyini bu dağdan alan Acı çay, Balıqlı, Nəştəri, Unar, Xiyov və başqa çaylar düzən torpaqların suvarılmasında tarixən böyük iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Lakin bu çaylar dağ çayları olduğundan onlarda forel və qızıl balıq da olduqca çoxdur. Maldarların yaylaq zonasına çevrilmiş bu ərazidə minlərlə qoyun və iribuynuzlu mal-qara, xüsusən at ilxıları və dəvəçilik təsərrüfatı vardır. Şahsevən tayfası öz mal-qaralarını Savalan dağında yaylağa çıxarır. Hələ qədimdən bu dağ Atropatenanın tarixində iqtisadi-ictimai və strateji baxımdan mühüm rol oynamışdır. Atəşpərəstlik ilə əlaqədar olaraq bu dağ zərdüştilər arasında müqəddəs məkan sayılarmış. Pəhləvi və digər mənbələrdə Savalan dağının müqəddəsliyi və Zərdüştün buradan öz ideologiyasını təbliğ etməsi haqqında əfsanələr yaradılmış, habelə külli miqdarda əsərlər yazılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu dağ hazırda da xalq arasında müqəddəs sayılır. Məlumdur ki, xalq arasında tarixi qəhrəmanlıq dastanlarında mənəvi, həmasi rütbəyə, əfsanəvi şan-şöhrətə malik olan insanlara və müqəddəs sayılan dağ və çaylara titul (ləqəb) vermişlər. O dağlardan biri Sultan Savalan, çaylardan isə Xan Arazı göstərmək olar. Səhənd dağı Atropatenanın təqribən mərkəzi hissəsini təşkil edir. Onun qərbində yerləşən Urmu gölü tarixən müqəddəs göl sayılmışdır. Lakin suyunun həddən artıq şor olduğundan orada canlılar yaşamır. Göldən ancaq gəmiçilik və külli miqdarda duz əldə etmək üçün istifadə edirdilər. Qədim mənbələrdə Səhənd dağının da vaxtilə vulkandan əmələ gəlməsi haqqında məlumat vardır. Səhəndin çəmənliklərində külli miqdarda mal-qara bəslənilir. Xüsusən onun Urmu gölünə yaxın ətəklərində vaxtilə dünyada məşhur olan Midiya atlarının ilxıları bəslənilirdi. Bu ilxı atlarından orduların süvari bölmələrində istifadə edilir, həm də qonşu ölkələrə ixrac edilirdi. Təbriz şəhəri bu dağın ətəyində yerləşir. Səhənd dağının sərt keçidləri mühüm strateji əhəmiyyətə malik olmuşdur. Yadelli işğalçılar dəfələrlə bu keçidlərdə məğlub edilib, tar-mar olmuşlar. Bu dağda da faydalı filiz mədənləri mövcuddur. Bağro dağlarına gəldikdə isə bu dağ silsiləsi Savalan dağına paralel şəkildə davam edir. Bağro dağı keçmişdə Amard adlanırdı. Amard dağı kadus, gil, galış və nəhayət, Talış tayfalarının təsərrüfat həyatında, xüsusən orada maldarlığın inkişafına mühüm təsir göstərmişdir. Amard çayı Zaqros dağlarından mənbə alsa da bu ərazidən axır. Bu dağda Novur və Qaragöz adlı kiçik həcmli göllər vardır. Bağro dağı Xəzər dənizinin cənubunda olub, Ərdəbil ovlağını həmin dənizdən ayırır. Bu dağda mühüm strateji əhəmiyyətə malik olan keçidlər vardır. Bu dağın şimal yamaclarını qalın meşəliklər örtmüşdür. Meşələrdə qiymətli ağac növləri, o cümlədən palıd, dəmir ağac, qoz, qızılgöz və s. olduqca çoxdur. Nadir vəhşi heyvan növlərinə də bu meşələrdə təsadüf edilir: şir, pələng, bəbir və s. Xəzər sahilinin keçmiş sakinləri kaduslar (müasir talışların və galışların əcdadı) öz mal- qaralarını bu dağın geniş çəmənliklərində otarırdılar. Bu dağda saxlanılan qoyunların yunu keçmişdə dünya bazarlarında şöhrət tapmışdı. Xüsusən burada hazırlanmış xalça, kilim, palaz, xurcun, corab, kişi paltarlarında istifadə edilən rəngarəng şal (yundan toxunmuş parça növü) keyfiyyətinə və davamlılığına görə misilsiz idi. Meşə ağaclarından tabax, tikinti materialları, qaşıq, alaçıq çubuqları və s. hazırlanırdı. Qaradağ silsiləsini Araz çayı kiçik Qafqaz dağlarından ayırır. Qaradağ mahalı təbii zənginliyi və faydalı qazıntıları ilə fərqlənir. Qaradağ silsiləsi Ağrı dağ, Savalan və Talış (Bağro) dağları ilə birləşir. Orada çoxlu dəmir, mis, qurğuşun, neft, mərmər, tikinti daş mədənləri vardır. Onun çəmənliklərində Qaradağ və qonşu mahalların maldarları yaylayır. Tarixən Qaradağ mahalının yağı, yunu, yun məmulatı dünya şöhrəti qazanmışdır. Qaradağın ətəklərində dənli bitkilər, o cümlədən buğda, arpa, xüsusən yazlıq bitkilərdən mərci, noxud, lərgə, paxla olduqca çox məhsul verir. Bəzz qalası bu mahalda yerləşir. Babəkin ərəb işğalçılarına qarşı mübarizəsində bu qala mühüm rol oynamışdır. Qarasu (ona Dərəvurt da deyilir) çayı Qaradağ silsiləsini Muğan düzündən ayırır. Atropatena ərazisində olan dağlardan biri də Büzgüşdür. Bu dağın adının etimologiyası çox güman ki, orada dağ keçisinin çox olması ilə əlaqədardır. Büzgüş dağ silsiləsi qərbdən Bağro dağı, şərqdən isə Savalan dağı ilə birləşir. Bu dağın da geniş çəmənlikləri, güvara suya malik çeşmələri və faydalı mədənləri olduqca çoxdur. Gərməri (Gərmrud), Həştəri, qismən də Yurdçu və Sarab mahalının maldarları bu ərazidə olan geniş otlaqlardan istifadə edirlər. Vaxtilə Urartu çarları Argişti və Menua bu ərazini ələ keçirmək üçün dəfələrlə buraya hərbi yürüşlər təşkil etmişlər. Büzgüş dağının Sarab mahalına yaxın olan ərazisində Urartu çarlarının kitabələri aşkar edilmişdir. Həmin kitabələrdə hərbi yürüşlər haqqında ətraflı məlumatla yanaşı, orada olan yaşayış məskənləri və çayları haqqında da məlumat verilir. Məhəmməd Həsənxan (XIX əsr) Əbu ishaq ibn Əliyə və İbn Müqəffaya əsaslanaraq, Azərbaycanın keçmiş sərhədlərini belə müəyyən etmişdir: ―Azərbaycanın sərhəddi şərqdə Bərdə və qərbdə Zəncandır‖ 7 . Lakin M. 7 M. Həsənxan. Mürat əl-buldan, Tehran, 1876, s.22. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|