Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Həsənxan Azərbaycanın sərhədlərini düzgün göstərməmişdir. Hətta, o, Azərbaycan dedikdə Atropatenanı nəzərdə tutsa da, Bərdə onun şərqində deyil, şimalında yerləşmiş olur. Eynilə Zəncan da Azərbaycanın qərbində yox, şərqində yerləşmişdir. M. Həsənxan qədim müəlliflərə istinad edərək yazır ki, Atropatena şimaldan Tarum dağı və Deyləm ölkəsi ilə həmsərhəddir. O, geniş bir ölkədir. Onun məşhur şəhərlərindən biri Təbrizdir. Bu, əzəmətli bir məmləkətdir. Atropatenanın çox hissəsi dağlıqdır. Bu məmləkətdə mühüm və faydalı olan çoxlu qala vardır. Onun meyvəsi boldur. Bu qədər bağlı-bağatlı, axar sularından daha çox bulaqları olan başqa bir yer görməmişəm 8 . Azərbaycanda elə bir çeşmə vardır ki, oradan çıxan su bərkiyir və daşa çevrilir. Əhali kərpic qəlibini həmin su ilə doldurur, az bir vaxt keçdikdən sonra onun suyu çöküb daş kərpic əmələ gəlir 9 . M. Həsənxana görə yunan və Roma tarixlərində qeyd edilən Midiya indiki Azərbaycandır. Yaqut Həməvinin yazdığına görə Makedoniyalı İskəndərin dövründə Mazandaran dənizi Hirkan adı ilə məşhur idi 10 . Bəndhoşda ―Zare‖ şorsu, dəniz mənasındadır. Zare fəraxrud ―böyük dəniz‖ deməkdir. Avestada Xəzər dənizi ―Zare ocistan‖ adlanmaqla Dird çayının da bu dənizə töküldüyü qeyd edilmişdir. Həmzə İsfahaniyə görə Sasanilərin dövründə Bakı dənizi ―Akfuda dəryah‖ və yaxud ―Dra Akfudə‖ adlandırılmışdır 11 . Dra və yaxud dəryah, hər ikisi dəniz deməkdir. M. Həsənxana görə Akfudə Badkubədir. M. Həsənxanın bu fikri inandırıcı deyildir. Ona görə ki, Badkubə termini tədqiqatçılar tərəfindən qəbul edilməmişdir. Bakı adı ehtimal ki, Baqavan – Baquan formasından əmələ gəlmişdir. Azərbaycan İranın tərkibində olan zaman onun paytaxt şəhəri ölkənin ikinci şahnişini sayılırdı. İstər əzəmətinə və iqtisadiyyatına, istərsə də əhalisinin sayına görə də Azərbaycanın paytaxtı olan Təbriz II şəhər idi. Atropatenanın ən böyük göllərindən biri Çiçəstdir. Antik mənbələrdə bu göl Kapudan adlanır. (Strabon, XI. 13) Kapud – müasir fars dilində olan Kəbudla eyni mənşəlidir. Dilçilik qanununa görə ―P‖ hərfi tələffüzdə ―B‖ ilə əvəz oluna bilər. Güman etmək olar ki, gölün suyunun rəngi həddən artıq göy olduğuna görə belə adlandırılmışdır. Ona görə ki, kəbud müasir fars dilində ―göy‖ deməkdir. Bu gölə sonralar Urmu və Şah gölü deyilmişdir. Firdovsinin ―Şahnamə‖ əsərində bu gölün adı ―Xuncəst‖ formasında verilir. Halbuki, bu etimologiya düz deyildir. Ərəb və (İbn Hövqəl) fars mənbələrində (hüdud əl-aləm) bu gölü ―Kəbuzan‖ formasında göstərmişlər. Əbul- Fida və Yaqut Həməvi bu gölü ―Tila‖ adlandırır. Onun adlarından birində ―Tila‖ qalasının olduğunu qeyd edirlər. Həmdullah Qəzvini isə bu gölə ―Şor‖ dərya deyir. Avestada bu göl ―Çiçəsta‖, mənası isə parıldayan, işıq saçan, işıldayan deməkdir (Aban yəşt 49 - 50). Suyunun tərkibində duz həddən artıq çox olduğundan, günəşin 8 M. Həsənxan. Mürat əl-buldan, Tehran, 1876, s.22. 9 Yenə orada 10 Yenə orada 11 Yenə orada şüaları gölə düşdükdə onu parıltılı göstərir. Aban yəştin 49 - 50-ci fərqordunda (bölməsində) deyilir: qurusu möhkəm iradəli Siyavuşun oğlu Xosrovun hökmranlığı dövründə İran pəhləvanları (sərkərdələr) vüsətli və dərin Çiçəst gölünün sahillərində Anahitə 100 at, min öküz və 1000 qoyun gətirərək ondan şahın qüvvətli olub divlərə, pis niyyətli şəxslərə, müharibə meydanlarında düşmənlərə qalib gəlməsini diləmişlər. O, Turanlı Əfrasiyaba bu gölün sahilində qalib gəlməsini arzulamışdır. Bəndhüşün XVII fərqordun 7-ci paraqrafında deyilir: Azərgəşəsp Keyxosrovun şahlığına qədər daim dünyanın pənahgahı idi. Bu vaxt Keyxosrov üzdespar bütgədəsini Çiçəst gölündə viran etdi, müqəddəs od onun atının yalında aşkar olub qaranlığa qalib gəldikdə dünyanı işıq bürüdü. Müqəddəs od Asnavant dağında, Azərgəşəsp atəşgədəsində də şölə çəkib yanmağa başladı. XXII fərqordun birinci paraqrafında Çiçəst gölü Xarəzmdə olan Sovbar, Asvast, Satavis və Ürvis gölləri ilə müqayisə edildikdən sonra orada deyilir: mən təkrarən deyirəm ki, Çiçəst gölü Atropatkandadır. ―Şatristanhaye İran‖ əsərində deyilir: ―Atrupatkan patkustında olan Gəncək şəhərini Frasyak Turkert bina etmişdir. (―Şatristane Atrupatkan‖, İran guşnəspe Aturpatkan Spahpüt kərd‖). ―Aturpatkan padkustında olan paytaxt şəhəri Gəncəki Frasyak Turkert, Aturpatkanın spahbudu İran guşnəsp bina etmişdir‖. Həmdullah Qəzvini ―Nüzhət əl-qülub‖ əsərində bir neçə dəfə bu gölün adını çəkmiş və onu Çiçəst adlandırmışdır. Təsuc, Salmas, Urmu, Marağa, Tufarqan, Sarab şəhərlərindən danışan müəllif onlardan axan çayların Çiçəst gölünə axmasından, dadlı və bol olan meyvələrindən, iqlim şəraitindən ətraflı bəhs etmişdir. Çiçəst elə bir göldür ki, onun suyu həddən artıq şor olmaqla suyunun tərkibində kükürd, zırnıx o qədərdir ki, onda üzmək mümkün deyildir. Bu göl okean səviyyəsindən 1294 metr, Urmu şəhərindən isə 1339 metr hündürlükdə yerləşir. Şimaldan cənuba gölün uzunluğu 140 kilometr, şərqdən qərbə eni 55 kilometr, səthi isə 5775 kvadrat kilometrdir. Sofi, Acı, Mordi, Cğatu, Qadır çay bu gölə axır. Bundan başqa gölün suyuna onun təkindən də qaynar bulaqların suyu qarışır. Azərbaycanın qərbində Zaqraos dağları şimaldan cənuba uzanaraq cənub- şərqdə Omman dənizinə çatır. Mənbələrdə olan məlumata görə Urmu gölü hövzəsi, xüsusən Təxt-e Süleyman ərazisi (müasir Əfşar mahalı) qədim dövrlərdə faydalı qazıntıların ən bol olan yeri idi. Bu ərazidə mis, qalay, qurğuşun, civə, neft, qızıl və gümüş mədənləri də mövcud idi. Orta Asiyalı X əsrin ərəb səyyahı, qiymətli qaş- daş və habelə faydalı qazıntılar axtaran Əbu Dülaf kimi tanınan Məsər ibn əl- Mühəlhil məhz bu məqsədlə gəlib Azərbaycan ərazisinə çıxmış, oranın faydalı qazıntıları haqqında ətraflı məlumat vermişdir 12 . Urmu gölü ətrafında mərmər və bir növ tikintidə istifadə edilən ―xara‖ daşı mövcuddur. Urmu gölünün suyu həddən artıq şor olduğundan burada canlılar yaşaya bilmir. Lakin gölün ətrafının 12 Крачковский И. Шахразур в географическом словаре. Ялута и в записке Абу Дулафа. Изв. АН. Азерб. ССР 1950. № 5; Səfərnameye əbu dülaf dər İran ba təliqate V. V. Minorski, tərcümeyi Əbilfəz Tabatabai, tehran, 1342. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|