Pedaqoji ünsiyyətin formalaşmasında Tərbiyəçi-uşaq, tərbiyəçi-uşaqların qarşılıqlı əxlaqi münasibətləri
“Sözlərində, ifadələrində və hərəkətlərində saxta danışanlardan çəkin... Saxta və riya ilə danışmaq qəlbi qəflətə salar, insanın batininin zay olmasına səbəb olar”.
İmam Qəzali
Tərbiyəçinin uşaqlə qarşılıqlı ünsiyyətində əxlaqi münasibətlərin yaradılması mühüm yer tutur. “Əxlaqi münasibətlərin xüsusiyyəti onunla nəticələnir ki, onlarda hər şey–tənzimləmə və nəzarət konkret vəzifələri yerinə yetirən əxlaqi qiymətə əsaslanır. Mənəvi münasibətlərin bütün növləri qarşılıqlı əlaqədə olan tərəflərin öz davranış və fəaliyyətində əxlaqi prinsiplərə, normalara, tələblərə, ənənələrə, göstərişlərə əməl edib-etməmələri nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirilir”.
Tərbiyəçinin uşaqlərlə yüksək mənəvi və etik normalara əsaslanan pedaqoji ünsiyyəti çox vaxt onun uşaqlər tərəfindən sevilməsinin əsas səbəbi olur. Uşaqlər o Tərbiyəçii daha çox sevirlər ki, bu sevgi Tərbiyəçidə də uşaqlərə qarşı yüksək olsun. Tərbiyəçi onları bir şəxsiyyət kimi qəbul edə bilsin, onlarla öz övladları kimi rəftar etsin, hətta günahkarların qəbahətləri olsa belə onlarla nəzakətsiz rəftara yol verməsin.
Lakin müşahidələr göstərir ki, bir sıra Tərbiyəçilər, hətta uzun illər uşaqlarla işləmələrinə baxmayaraq, rəftarlarında müəyyən əxlaq normalarına uyğun gəlməyən ifadələrdən istifadə edir, onlarla kobud tərzdə davranırlar. Belə Tərbiyəçilər uşaqlara təhqiramiz ifadələr işlətməkdən çəkinmir, xırda bir nöqsan üstündə onları acılayırlar. Bu isə Tərbiyəçi-uşaq ünsiyyətinə, qarşılıqlı münasibətlərə böyük xələl gətirir və incə uşaq qəlbində Tərbiyəçiə qarşı inamsızlıq, inciklik, qeyri-səmimilik yaradır.
“Uşaqlərə müraciətində kobudluğa yol verən, onların mənliyini təhqir edən Tərbiyəçi uşaqlər arasında nüfuzundan istifadə edə bilməz. Uşaqlar belə Tərbiyəçiə hətta o, düz olduqda belə, münasibətlərində fəal müqavimət göstərirlər”.6 Buna görə də Tərbiyəçi uşaqlərin müqavimətinə rast gəlməmək üçün tələbi cavabsız qaldıqda, etdiyi təsir müsbət cavabla qarşılanmadıqda belə, öz təmkinini pozmamalı, kobudluğa, nəzakətsizliyə, pedaqoji etikadan kənar hallara yol verməməlidir. Belə olduqda Tərbiyəçi-uşaq münasibətlərində mənfi hallar az müşahidə edilir və uşaqlər belə Tərbiyəçilərə daha dərindən rəğbət göstərirlər.
Həyati faktlar sübut edir ki, Tərbiyəçilərin uşaqlərlə səmimi ünsiyyəti, mehriban münasibəti həmin Tərbiyəçii uşaqlərin gözündə ucaldır. Xüsusən aşağı qruplərdə belə Tərbiyəçilər uşaqların idealına çevrilir və onlar həmin Tərbiyəçii qeyri-tənqidi qəbul edərək ona öz valideynləri, bəzən də onlardan da yüksək ideal münasibət bəsləyirlər. Bəzən belə ideal münasibət onların bütün ömrü boyu davam edir.
Yuxarı qruplərdə isə uşaqlərin bir qismi Tərbiyəçinin şəxsiyyətinə və nüfuzuna görə onun tədris etdiyi fənnə böyük maraq göstərir, onu sevirlər. Bəzən də həmin fənlər üzrə özlərinə peşə və ixtisas seçirlər. Lakin bunun əksinə də az rast gəlinmir. Belə ki, bəzən Tərbiyəçinin kobud münasibəti, peşəsinə laqeyd yanaşması, uşaq şəxsiyyətinə hörmət etməməsi, onların ləyaqətini, şərəf və mənliyini alçaldan səhvlərə yol verməsi, onları yerli-yersiz cəzalandırması və s. məsələlər uşaqin həmin Tərbiyəçinin fənninə də marağını söndürür, onu laqeyidləşdirir. Buna görə də Tərbiyəçi unutmamalıdır ki, onun uşaqlərlə ünsiyyətinin normal olması pedaqoji prosesdə bir çox məsələlərin həllilnə səbəb olur.
Uşaqlərin öz Tərbiyəçilərində qiymətləndirdikləri yaxşı keyfiyyətlər sırasında ən çox onların səmimiliyi, mehribanlığı, uşaqləri çox istəməsi, onlara qayğıkeşliklə yanaşması, onları yaxşı başa salması mühüm yer tutur. Bütün bunlar onu göstərir ki, Tərbiyəçinin uşaqlər tərəfindən çox sevilməsində, onun bir tərbiyəçi, Tərbiyəçi kimi müvəffəqiyyət qazanmasında əsas məsələlərdən biri onun uşaqlərlə düzgün pedaqoji münasibət, səmimi, mehriban ünsiyyət yaratması, qarşılıqlı əməkdaşlıq formalaşdırmasıdır.
Təcrübə və tədqiqatlar göstərir ki, uşaqlərin daxili aləmini dərk etmək, onları başa düşmək, onların qəlbinin çırpıntılarını duya bilmək Tərbiyəçinin mühüm peşə keyfiyyətlərindəndir. Onun mədəniyyətinin səviyyəsini, Tərbiyəçilik işinin sirlərinə dərindən bələd olmasını göstərə bilən xüsusiyyətidir. Tərbiyəçi uşaqi nə qədər çox qəlbən duya bilsə, onun narahatlığını, gərginliyini, çətinliyini, emosional aləmini hiss etsə və buna laqeyd qalmasa, uşaqlərin qəlbinə daha çox yaxın olar, onların ürəyinə yol tapa bilər.
Tərbiyəçi uşaqlərlə ünsiyyətində uşaqlərin təhsil müvəffəqiyyətinə, tərbiyəlilik səviyyəsinə, yaxşı və ya pis oxumasına, fəal və ya qeyri-fəal olmasına, sosial vəziyyətinə və s. amillərə görə fərq qoymamalıdır. Belə fərq olmadıqda bütün uşaqlər Tərbiyəçilərini özlərinin tərbiyəçisi, xeyirxahlıq simvolu kimi qəbul edir, ona hörmət bəsləyir, onunla yaxın, səmimi münasibətdə olurlar. Əks halda, Tərbiyəçi yaxşı oxuyanlarla bir cür, pis oxuyanlarla başqa cür rəftar etdikdə, onları “sevimli” və “pis” uşaqlar kimi qruplaşdırdıqda ünsiyyətdə tarazlıq pozulur və həmin ikinci qrup uşaqlərin müəyyən konfliktli, münaqişəli rəftarı meydana çıxır. Belə münasibət təkcə Tərbiyəçi-uşaq ünsiyyətinin deyil, eyni zamanda uşaq kollektivində də ünsiyyətin pozulmasına, düzgün olmayan münasibətlərin cücərməsinə imkan yaradır. Buna görə də Tərbiyəçi yetirməyən, yaxşı oxumayan uşaqlərə münasibətində də yüksək etik normalara əməl etməli, onlara qayğı ilə yanaşmalı, onlarla düzgün pedaqoji münasibətə nail olmalıdır. Ə.Sarıyev “Tərbiyəçi-uşaq münasibətləri haqqında” adlı əsərində bu barədə yazır: “Uşaqlər kollektivdə baş verən hadisələri görür və ondan nəticə çıxarmağı bacarırlar. Ona görə də kollektivin bütün üzvləri ilə səmimi, təbii, sadə, qayğıkeş, ədəbli və nəzakətli olmaq kollektiv münasibətlərin yaranmasında hava, su kimi vacibdir. Kollektivdə ayrıseçkilik, kobudluq, ikiüzlülük, yalançılıq və s. bağçayaşlı uşaqlara daha pis təsir edir, onlarda başqalarına qarşı mənfi münasibətlərin yaranmasına şərait yaradır, onların bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına maneçilik törədir. Uşaqlərin qəlbi kövrək olur. O, ədalətsizliyə, xüsusilə də Tərbiyəçinin ədalətsiz münasibətinə dözə bilmir. Belə vəziyyətin yaranmaması üçün Tərbiyəçi uşaqin ən kiçik qüsuruna, xoşagəlməz davranışına obyektiv, ədalətli münasibət bəsləməlidir”.
Pedaqoji prosesdə Tərbiyəçinin uşaqlərlə qarşılıqlı əxlaqi münasibətləri mühüm tərbiyəvi təsir gücünə malikdir. Yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik olan, nəzakətli, səmimi, mehriban, ədalətli və obyektiv münasibətləri ilə seçilən Tərbiyəçilər balaca uşaqların qəlbinə asanlıqla yol tapır və onların qəlbində özlərinə mübaliğəsiz desək “abidə” ucaldırlar. Uşaqlər belə Tərbiyəçiləri sevir, onlara bir valideyn kimi hörmət bəsləyirlər. Böyük rus mütəfəkkiri N.A.Dobrolyubov yazırdı: “Tərbiyəçi–uşaq üçün heyranedici təəccüb oyadan bəşəri kamilliyin ali nümunəsidir. Kiçik bir qız öz kitabında ətrafı karandaşla dövrəyə alınmış yeri nəvazişlə mənə göstərərək dedi: bax, bizim Tərbiyəçi barmağı ilə bura toxunmuşdur”. Bizcə, kiçikyaşlı uşaq yalnız yuxarıda göstərdiyimiz keyfiyyətlərə malik olan bir Tərbiyəçi haqqında bunu deyə bilərdi.
Tərbiyəçinin uşaqlərlə qarşılıqlı münasibətləri sistemində qarşılıqlı əxlaqi münasibətlər əsas, mərkəzi yer tutur. Bəzən Tərbiyəçi qrupdə baş verən və ya uşaqlərin hərəkət və davranışlarında müşahidə etdiyi müəyyən xoşagəlməz nöqsanı məhz bu əxlaqi münasibətlər vasitəsi ilə tənzimləyə, aradan qaldıra bilər. Qeyd edək ki, Tərbiyəçinin belə münasibəti həmişə faydalı olur və uşaqlərin tərbiyəsinə müsbət təsir göstərir.
Bir nümunəyə diqqət edək.
Bakı şəhəri, Nərimanov rayonu, 82 saylı bağçain IV qrupundə A. adlı çox da yaxşı oxumayan bir nəfər artıq üçüncü gün idi ki, dərsə gəlmirdi. QrupTərbiyəçii Gülşən Əliyeva onunla maraqlandıqda məlum oldu ki, A. xəstədir və evdə yatır. Tərbiyəçiə 2-3 nəfər uşaqlə ona baş çəkmək fikrini qrupdə bildirdi. Bəzi uşaqlər Tərbiyəçiənin bu fikrinə heyrət etsələr də həvəslə razılaşdılar. Tərbiyəçiə G.Əliyeva dərsdən sonra, hətta kiçik hədiyyə də alaraq 3 nəfər qrupfəalı ilə birlikdə bu ailəyə getdi. Uşaq doğrudan da xəstələnmiş və yataqda yatırdı. Tərbiyəçiə və uşaqların gəlişi nəinki A. üçün, hətta onun valideynləri üçün o qədər sevindirici oldu ki, onlar xəstəliyi unudaraq çox səmimi və xoş anlar yaşadılar. Tərbiyəçinin A.-nın ailə şəraiti, ailədə valideynlərin onun təliminə münasibəti ilə maraqlanması, valideynlərə məsləhəti də onların ürəyindən oldu. Tərbiyəçiə və uşaqlər A.-nın tez sağalaraq bağçaə gəlməsini arzu etdilər. Artıq aradan bir neçə vaxt keçmişdi. A. sağalmış və dərsə gəlirdi. Onun təlimə münasibətində daha da ciddilik müşahidə edilirdi. O, çox inadla dərslərinə hazırlaşır və verilən tapşırıqları yerinə yetirirdi. A. qrupun yaxşı oxuyan uşaqlərindən olmuşdu...
Tərbiyəçinin bu uşaqə mehriban, qayğıkeş münasibəti, dərsə gəldikdən sonra onunla əlavə məşğul olması, uşaq yoldaşlarının ona köməyini və qayğısını təşkil etməsi artıq öz bəhrəsini vermişdi. Tərbiyəçinin mənəvi keyfiyyəti, uşaqə insani münasibəti onu daha da həvəsləndirmiş, təlimə marağını artırmış və yaxşı oxumağa stimullaşdırmışdı.
Tərbiyəçi və uşaqlərin qarşılıqlı əxlaqi münasibətləri bütün proseslərdə–dərsdə də, dərsdənkənar tədbirlərdə də, hətta bağçadən kənarda da gözlənilməlidir. Tərbiyəçi özünün hərəkət və davranışının uşaqlərin iti gözlərindən yayınmadığını, sözünün və münasibətinin onların həssas qəlbi tərəfindən duyulduğunu, qiymətləndirildiyini bir an da belə unutmamalı və əxlaqi münasibətlərə xələl gətirəcək heç bir artıq lüzumsuz sözə, ifadəyə və hərəkətə yol verməməlidir.
Apardığımız müşahidələr göstərir ki, valideynlərin öz uşaqlarının hansısa Tərbiyəçinin qrupundə oxumalarını arzu və tələb etmələrinin əsas səbəblərindən biri təkcə o Tərbiyəçinin savadlı, yaxşı bilikli olması deyil, həm də onun yüksək pedaqoji nəzakətə, əxlaqi münasibətə, pedaqoji ustalığa malik olmasıdır. Belə münasibətlər Tərbiyəçii uşaqlərin və onların valideynlərinin nəzərində ucaldır və hörmətli edir.
Tərbiyəçinin uşaqlərlə əxlaqi münasibətləri uşaqlərdə mənəvi keyfiyyətlərin formalaşmasına da təsirsiz qalmır. Belə ki, onlar hər addımda Tərbiyəçilərinin qayğıkeşliyini, humanistliyini duyduqca, nəzakətli rəftarı ilə qarşılaşdıqca belə keyfiyyətlər onların da xarakterində özünə yer tapmağa başlayır və onlarda vətəndaşlıq, vətənpərvərlik, humanistlik, qarşılıqlı hörmət, kollektivçilik və bir sıra yüksək insani keyfiyyətlər inkişaf edir və formalaşır. Görkəmli Ukrayna pedaqoqu V.A.Suxomlinski yazırdı: “Söz tərbiyənin müəyyən mənada yeganə vasitəsidir. Bu, xüsusilə yeniyetmə dövrünə–ideyaları, prinsipləri, ümumiləşdirici həqiqətləri dərketmə yaşına aiddir. Mürəkkəb hadisələri və münasibətləri əhatə etmək arzusu sözə və onun çalarlarına böyük həssaslıq tələb edir. Yeniyetmənin mənəvi, emosional, estetik tərbiyəsi onda insanların fikir və hisslərinin çalarlarını duymaq qabiliyyətinin inkişafı olmadan mənasızdır. Bu həssaslıq insanın cinası (sözü): onun daxili məna zənginliyini, emosional rəngini başa düşdüyü və hiss etdiyi zaman əmələ gəlir. Sözə və onun çalarlarına həssaslığın tərbiyəsi şəxsiyyətin ahəngdar inkişafının ilk şərtlərindən biridir. Söz mədəniyyətindən emosional mədəniyyətə, emosional mədəniyyətdən əxlaqi hisslərin və əxlaqi münasibətlərin mədəniyyətinə – biliklərin və əxlaqın ahəngdarlığına yol belədir”.
Buradan aydın olduğu kimi, Tərbiyəçinin sözünün təsirli olması, ünsiyyət zamanı yeniyetmələrin, eyni zamanda kiçik və böyükyaşlı uşaqlərin daxili aləminə, onların inkişafına təsir edə biləcək sözlərin seçilməsi qarşılıqlı əxlaqi münasibətlərin yaranmasına olduqca mühüm təsir edir. Ünsiyyət prosesində düzgün seçilən söz onlarda daxili emosional fikrin oyanmasına, mənəvi sərvətinin yaranmasına təsir edən tərbiyə vasitəsinə çevrilir.
Tərbiyəçinin uşaqlərlə qarşılıqlı əxlaqi münasibətləri pedaqoji ünsiyyətə düzgün yol açır. Əxlaqi münasibətlərin düzgün tənzimlənməsi, milli və bəşəri əxlaqa söykənən “böyük-kiçik”, “valideyn-övlad”, “ustad-uşaq” münasibətlərinin düzgün formalaşdırılması pedaqoji ünsiyyəti daha da səmimi və səmərəli edir.
Tərbiyəçinin uşaqlərlə qarşılıqlı əxlaqi münasibətlərinin formalaşması vacib olduğu qədər də mürəkkəbdir və onun formalaşması Tərbiyəçidən böyük pedaqoji ustalıq, səbr və təmkin tələb edir. Bizcə, bunun üçün Tərbiyəçidə aşağıdakı bir sıra keyfiyyətlərin olması zəruridir:
uşaqlara dərin sevgi və məhəbbət;
öz işinə maraq, Tərbiyəçiliyə, pedaqoji peşəyə məhəbbət;
yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik olmaq;
xalqımızın milli əxlaqına, milli və bəşəri əxlaqi dəyərlərə yiyələnmək;
səmimi, mehriban, xoşxasiyyət və kinsiz olmaq;
uşaqlərə, özünə və işinə qarşı tələbkar olmaq;
sözü ilə işi, əməli arasında uyğunluq;
dərin müşahidəçilik qabiliyyətinə malik olmaq;
qayğıkeşlik və nəzakətlilik;
ədalətlilik, obyektivlik və s.
Bu keyfiyyətləri özündə əks etdirə bilən Tərbiyəçi yüksək mənəviyyata malik olduğundan onun uşaqlərlə əxlaqi münasibətlərində heç bir şübhəyə yer qalmır. Belə Tərbiyəçilər uşaqləri və öz peşələrini sevdikləri kimi uşaqlər də onları sevir və onlara hörmət edirlər. Onların dərslərində, keçirdikləri tərbiyəvi tədbirlərdə uşaqlər həmişə fəallıq, işgüzarlıq və əməkdaşlıq nümayiş etdirirlər. Belə Tərbiyəçilərin uşaqlər üzərində nə qəyyumluğu, nə də avtoritarlığı, hökmranlığı görünmür. Qarşılıqlı hörmət, səmimiyyət, mehribançılıqla bərabər, tələbkarlıq, obyektivlik, məsuliyyətlilik kimi yüksək keyfiyyətlər onların apardıqları təlim-tərbiyə işlərində özünü vəhdət halında göstərir. Bu da yüksək nəticələrin alınmasına səbəb olur.
Dostları ilə paylaş: |