Muhabbatnoma

---

 
39 
XORAZMIYNING "MUHABBATNOMA" ASARINING TIL 
XUSUSIYATLARI. 
Ilmiy rahbar: 
Muratova Nafisa Baxtiyarovna
CHDPU "Tilshunoslik" kafedrasi o’qituvchisi 
Abdubannobova Ozodaxon Abdumajidovna 
CHDPU "Tilshunoslik" kafedrasi 2-bosqich talabasi 
[e-mail]
 
 
ANNOTATSIYA 
Mazkur maqolada O‘rta asrlarda yashab o‘tgan Hofiz Xorazmiy haqida hamda 
uning o’z davri uchun qimmatli hisoblangan "Muhabbatnoma" asari haqida ma‘lumot 
beriladi. Xorazmiyning yashab o‘tgan hayot yo‘li uning "Muhabbatnoma" asarining til 
xususiyatlari, asarda qo’shimchalar qanday qo’llanganligi, tilning fonetik 
xususiyatlaridan qay darajada foydalanilganligi hamda buni o'rgangan olimlar ishlari 
tahlil qilinadi va fikr mulohazalar yuritiladi. 
Kalit so’zlar
: Muhabbatnoma, Hofiz Xorazmiy hayoti, O’ltin O’rda,
Avhadiy 
Marog`aviy, o’zbek tili, tojik tili, forsiy til. 
ANNOTATION 
This article provides information about Khoja Khorezmi, who lived in the Middle 
Ages, and about his work "Muhabbatnama", which is considered valuable for the 
modern era. Khorezmi's life path, the language features of his work "Muhabbatnama" 
and the works of scholars who have studied it are analyzed and comments are made. 
Key words
: Love letter, Khoja Khorezmi's life, Golden Horde, Avhadi 
Marogavi, Uzbek language, Tajik language, Persian language, 
Biz mazkur asarni o‘rganar ekanmiz, avvalambor,
Hofiz Xorazmiyning yashab 
o‘tgan hayot yo‘liga to‘xtalib o‘taylik. Xorazmiy XIV asrda yashab, turkiy va forsiy 
tilda ijod etgan shoirdir.
Xorazmiy, Xofiz Xorazmiy (XIV asr) — o‘zbek shoiri. 
Isteʼdodli shoir, temuriylar davri adabiyotining yirik namoyandasi. Xorazmiy — 
shoirning adabiy taxallusi, ismi va hayoti voqealari maʼlum emas. Birgina asari 
“Muhabbatnoma” (1353) Sirdaryo boʻylarida yozilgan va Oltin Oʻrda hukmdorlaridan 
Muhammad Xoʻjabek (Oltin Oʻrda xoni Jonibekning oʻgʻli)ga bagʻishlangan. 
“Muhabbatnoma” oshiqning oʻz maʼshuqasiga yozgan sheʼriy maktublari 
shaklida tuzilgan. Asar 11 nomadan iborat boʻlib, 8 nomasi oʻzbek tilida, uchtasi (4, 
8,11) fors tilida yozilgan. Asarning ikki — arab va uygʻur yozuvidagi nusxalari mavjud. 
Ular Londondagi Britaniya muzeyida saqlanadi[2:72]. 

---

 
40 
Asar tarkibida gʻazal, masnaviy, qitʼa, munojot, fard va boshqa janrlar ham 
uchraydi. “Muhabbatnoma”ning 1508-yil koʻchirilgan arab yozuvidagi nusxasi qayta 
nashr etilgan, uning asosida ilmiy tadqiqot ishlarini A.Samoylovich, S.Qosimov, 
A.Sherbak olib borgan[5]. Xorazmiyning, asosan, o’zbek, qisman tojik tilida bitilgan 
birgina "Muhabbatnoma" asari bizgacha yetib kelgan xolos. Asarning kirish qismida 
keltirilishicha, Oltin O’rda hududida hukmronlik qilgan Muhammad Xo’jabek shoirga 
qarata “forsiy tilda yozgan va qalblarni rom etgan ko’p asarlaring bor, sen muhabbat 
mavzusini yozishda ko’plardan o’tding, “shakartek til”ing bilan olamni egallading, bu 
qish mening yonimda bo’lib, bizning tilda bir kitob yozsang", deb aytadi. Ushbu 
fikrlardan anglashiladiki, Xorazmiy o’z davrida forsiy tildagi asarlari bilan mashhurlik 
darajasiga ko’tarilgan, ishq mavzusini mazkur tilda yozishda shoirga teng keladigani 
bo’lmagan, shu sabablarga ko’ra Muhammad Xo’jabek shoirni muhabbat mavzusida 
turkiy tilda ham asar yozishga undagan. 
Xorazmiy "Muhabbatnoma" asarini shu tariqa hijriy 754-, milodiy 1353-yilda 
yozadi. Xorazmiy asarining maydonga kelishida Avhadiy Marog`aviy (1274-75; 1337-
38) ning forscha yozilgan "Muhabbatnoma" dostonining ta’siri kuchli bo’lgan. Avhadiy 
va Xorazmiy asarlarining shakliy tuzilishidagi o’zaro farq shundaki, Avhadiy asarida 
nomalar oshiq va ma’shuqa nomidan yozilgan bo’lsa, Xorazmiy asarida esa nomalar, 
asosan, oshiqning mahbubasiga yo’llagan she’riy maktublaridan tashkil topgan. 
"Muhabbatnoma"ning ikkita qo’lyozma nusxasi (uyg`ur va arab yozuvlarida) 
ma’lum. Shulardan eskisi uyg`ur yozuvidagi nusxa bo’lib, Britaniya muzeyida 
saqlanadi. Nusxa Shohruxning Hirotdagi sarkardasi Mir Jaloliddin topshirig`i bilan 
Bakir Mansur tomonidan 1432-yilning martida Yazd (Eron) shahrida ko’chirilgan. U 
o’nta nomadan iborat. Asar 364 baytdan tarkib topgan. Asarning arab yozuvidagi 
ikkinchi nusxasi ham Britaniya muzeyida saqlanadi. U 1508-1509-yillarda ko’chirilgan 
bo’lib, 474 baytdan tarkib topgan. Mafoiylun mafoiylun fauvlun vaznida yozilgan. 
Xorazmiy mazkur asari bilan o’zbek adabiyotida muhabbatnoma janri (noma 
janrining mumtoz adabiyotdagi bir turi)ga asos soldi. Ma’lumki, muhabbatnomada 
oshiq va ma’shuqaning o’zaro munosabati, kayfiyati hamda istak-orzusi bayon etiladi. 
Uning bosh qahramoni, odatda, oshiq — shoirning o’zidir. Unda lirika bilan epik tasvir 
unsurlari uyg`unlashadi. Muhabbatnomada shoir oshiq obrazi timsolida o’zining 
ijtimoiy-falsafiy qarashlarini, jamiyatning ayrim muammolariga munosabatlarini 
badiiy ifodalaydi. Bunday turdagi asarlarning kompozitsion kurilishi maktub, unga 
javobning, g`azal, fard, masnaviy va ruboiylardagi izchil bayonidan iborat bo’ladi.
Xorazmiyning mazkur asarining tuzilishi ham an’anaviy tartibda, ya’ni dastlab 
noma, keyin g`azal, undan keyin masnaviyni ifodalash tarzida shakllantirilgan. 

---

 
41 
“Muhabbatnoma” asari oshiqning o’z ma’shuqasiga yozgan she’riy maktublari shaklida 
tuzilgan [1:11]. 
Alisher Navoiy “Muhokamat-ul lug`atayn” asarida o’zbek tilida katta holni 
ifodalovchi maxsus meng so’zi borligini aytib, “Muhabbatnoma”dan quyidagi baytni 
keltiradi:
Aningkim, al enginda meng yaratti,
Bo’yi birla sochini teng yaratti. 
Xorazmiy “Muhabbatnoma” asarini tun boshlanib, “bayram oyi” ko’ringanda 
Muhammad Xo’jabek bazm qilishni buyurganligi, qadah va may keltirilganligi, bazm 
boshlanib, sozanda “Husayniy” kuyini chalganligi, ashulachi esa bir g`azalni kuyga 
solib, aytib berganligi bilan boshlaydi:
Husayniy pardasi uzra tuzub soz, 
Mug`anniy bu g`azalni qildi og`oz. 
Shoir asari tilida “Shashmaqom” tarkibiga kiruvchi kuy nomi – “Husayniy”ning 
alohida qayd etilishi shundan dalolat beradiki, shoir yashagan davrda mazkur kuy keng 
ommalashgan kuylardan biri bo’lgan.
“Muhabbatnoma” asarining tili xalq tiliga ancha yaqin va uslubi ravon, uning 
yaratilganiga necha asrlar o’tganligiga qaramay hozir ham uni o’qib tushunish mumkin. 
Asar tilidagi ko’pgina so’zlar hozirgi o’zbek adabiy tilida faol qo’llaniladi. Bunday 
so’zlar jumlasiga umumturkiy tun, oy, ko’ngul (ko’ngil), til, eshik, suv, kishi, arslon, 
ov, tong kabi; forsiy parda, baxt, jamol, husn, chehra, dard, dilbar kabi; arabiy ishq, 
g`azal, qibla, muhabbat, vafo, umr, mehnat, fotiha, saodat kabilarni aytib o’tish 
mumkin. “Muhabbatnoma” asarida qadimgi turkiy so’zlardan ochun (dunyo, olam), 
qamuq (hamma, barcha, jami), dag`i (yana, tag`in), ev (uy, xona), uchmoq (jannat), 
qamuq (do’zax, jahannam) kabilar qo’llangan. Biroq bu kabi izohtalab qadimgi turkiy 
so’zlarning miqdori ko’p emas. Asar tilida joy nomlari – toponimlardan Kashmir, 
Saroy, Chin-Mochin, Sir, Misr, Iroq, Rum kabilar uchraydi. Hozir Sirdaryo deb 
ataladigan daryo nomi asarda Sir deb berilgan[1:14]. 
Xorazmiy asarida ma’nodosh so’zlardan mahorat bilan foydalangan. U 
umumturkiy ko’rk va forsiy husn, arabiy jamol va forsiy chehra, arabiy saodat va forsiy 
baxt so’zlarini ma’nodosh so’zlar sifatida qo’llab, asarining ta’sirchanligini oshirgan. 
Shoir diniy sig`inish va e’tiqod qilishning ob’ekti sifatida namoyon bo’ladigan ilohiy 
kuchni arabiy Haq, forsiy Xudo, Yazdon va umumturkiy Tangri, Yaratuvchi kabi 
sinonim so’zlar bilan atagan. Asarda ayrim so’zlar ko’chma ma’nolari bilan sinonimik 
munosabatda qo’llangan. Masalan, arabiy davlat so’zi ko’chma ma’nosida forsiy baxt 
so’zi bilan sinonim sifatida qo’llangan. Asar tilida umumturkiy o’lum (o’lim) va arabiy 

---

 
42 
hayot, qadimgi turkiy uchmoq va forsiy do’zax, forsiy dard va darmon, arabiy jafo va 
vafo so’zlari o’zaro qarshilantirilib, tazod badiiy san’ati voqelantirilgan. 
Asar tilida singarmonizm hodisasi namoyon bo’lgan. Unda nafaqat unlilar, balki 
undoshlar ohangdoshligi ham o’z ifodasini topgan. Qo’shimchalar so’zning o’zak 
qismiga ko’ra moslashgan: so’zung (so’zing), qo’lum (qo’lim), vafoliq (vafolik) kabi. 
Asar tilida eng faol so’z yasovchi qo’shimchalar sifatida -liq//-luk va -chi 
qo’shimchasini aytish mumkin. -liq//-luk qo’shimchasi vositasida vafoliq, yiroqliq, 
ko’rkluk kabi mavhum belgini ifodalovchi otlar yasalgan. Misol:
Yaratqonkim, tan ichra jon yaratti,
Seni ko’rkluklar uzra xon yaratti.
Asarda -chi qo’shimchasi bilan yasalgan ayrim so’zlar jumlasiga esa barbatchi, 
uyquchi kabilarni aytish mumkin. Ayonki, barbat so’zi ikki qismdan, ya’ni forsiy bar 
va arabiy bat so’zlaridan tarkib topgan bo’lib, uning lug`aviy ma’nosi o’rdak shaklida 
yasalgan qadimgi cholg`u asbobidir. Asarda bu so’z bilan bog`liq “barbatchi Nohid” 
birikmasi keltirilgan. Nohid forsiy so’z bo’lib, u Zuhra (Venera) planetasi ma’nosini 
ifodalaydi. 
–chi qo’shimchasi ot (barbat)ga qo’shilib, kasb, hunar ma’nosini ifodalovchi ot 
yasalgan, ya’ni mazkur cholg`u asbobini chaluvchi sozanda ma’nosi hosil bo’lgan. 
Uyquchi so’zida esa -chi affiksi uyqu fe’liga qo’shilib, uyqu harakatini bildiruvchi 
shaxs oti yasalgan. Asar tilida tarixiy shaxslar (Muhammad Xo’ja, Hotami Toy, 
Jamshid, Aflotun (Platon) kabi); mumtoz adabiyotda an’anaviy tarzda qo’llanilib 
kelingan badiiy asar qahramonlari (Layli, Majnun, Shirin, Farhod, Xisrav, Rustam 
kabi); payg`ambar va farishta (Sulaymon, Yusuf, Horut (afsonaga ko’ra ko’kdan yer 
yuziga haydalgan ikki farishtaning biri) kabi nomlari keng qo’llangan. Shoir mazkur 
tarixiy shaxslar, badiiy asar qahramonlari, payg`ambar va farishta nomlari – 
antonomaziyalarni majoziy ma’noda qo’llab, ular vositasida talmeh badiiy san’atini 
voqelantirishga harakat qilgan.
Misol: O’g`on Yusuf jamolin sizga berdi,
Muhabbat kimyosin bizga berdi.
Mazmuni: lirik qahramon ma’shuqasiga qarata shunday deydi: O’g`on, ya’ni 
Yaratgan senga go’zallikda olamda tengsiz Yusuf jamolini berdi, menga esa muhabbat 
kimyosini, ya’ni muhabbat oltinini, muhabbatdek nodir tuyg`uni berdi. Ma’lumki, 
mumtoz adabiyotda Yusuf payg`ambar nomi go’zallik ramzi sifatida ifodalanadi. 
Xorazmiy asarida ham u go’zallik majoziy ma’nosida kelgan. Alohida e’tirof etish 
o’rinliki, shoir kishi ismlarini ko’chma ma’noda qo’llab, yorqin, esda qoladigan ta’sirli 

---

 
43 
lavhalar yarata olgan. Asar tilida aksariyat kishi ismlari ma’lum bir timsol vazifasini 
bajargan. Bunga misol sifatida Hotami Toy nomini aytish mumkin.
Misol: Kel, ey, soqi keturgil lolagun may,
Kim ul may qildi ko’pni Hotami Tay.
Ayonki, shoir va lashkarboshi Hotam taxminan VI-VII asrlarda Yamanda 
yashagan, saxiyligi va yaxshiligi bilan Sharq mamlakatlarida dong taratgan shaxs. Unga 
Toy nomining qo’shib aytilishiga sabab, u shu nomdagi qabiladan bo’lgan. Hotami Toy 
nomi badiiy adabiyotda, asosan, majoziy ma’noda, ya’ni yaxshilik, saxiylik va 
olijanoblik ramzi bo’lib, yashab kelmoqda[4:94].
Asar tilida ayrim yulduz va sayyora nomlari, chunonchi, forsiy Zuhra (Venera, 
Cho’lpon), arabiy Atorud (Merkuri) kabilar ifodalangan. Ma’lumki, mumtoz 
adabiyotda Zuhra yulduzini shoirlar osmon sozandasi, cholg`uchisi sifatida 
tasvirlaganlar. Atorud sayyorasi esa shoirlar homiysi hisoblangan. “Muhabbatnoma” 
asarida ham ushbu yulduz va sayyora nomlari mazkur majoziy ma’nolarda qo’llangan. 
Misol: 
Bu Xorazmiy “Muhabbatnoma”sini, 
Atorud ko’rdi, soldi xomasini. 
Shoir aytmoqchi, men ushbu asarimni boshlaganimda, shoirlar homiysi 
hisoblangan Atorud “xomasi”, ya’ni qalamini yozishga tayyorlab, shay qilib qo’ydi. 
Shoir yor go’zalligi, vasli va oshiq kechinmalarini tasvirlashda xilma-xil badiiy til 
vositalaridan mohirlik bilan foydalangan. U ma’shuqani ifodalash uchun jon, jonona, 
podshoh//podsho//shoh, ko’rkaboy (juda chiroyli, husnli), sulton, gul, oy, quyosh, 
dilsiton (dilni oluvchi, ko’ngilni o’ziga asir etuvchi, dilbar), jonu jahon, sanam kabi 
so’zlardan metafora sifatida foydalangan. Oshiq tushunchasini ifodalash uchun esa 
miskin, gado, qul kabi istioraviy so’zlarni qo’llagan. Misol:
Salomimni tegur ul dilsitong`a,
Rahimsiz bevafo jonu jahong`a.
Ma’lumki, sarv so’zi forsiy bo’lib, u mumtoz adabiyotda go’zal sevgilining 
qaddi-qomati; go’zal sevgilining o’zi; go’zal yor; xushqomat sevgili kabi majoziy 
ma’nolarda qo’llangan. Mazkur baytda sarv so’zi bilan yonma-yon kelgan sanubar 
(sanobar) so’zi esa Sharq adabiyotida yuqoridagi ko’chma ma’noga yaqinroq, ya’ni 
qaddi-qomati kelishgan, xushqomat majoziy ma’noda ifodalangan. Anglashiladiki, 
shoir sarv va sanubar so’zlarining ko’chma ma’nolarini ma’nodosh so’zlar sifatida 
qo’llagan, ma’shuqaning bo’yini sarv va sanobar daraxtiga o’xshatib, tashbih san’atini 
yaratgan. 

---

 
44 
Baytning birinchi misrasida qil so’zi ushbu ma’noda, ya’ni soch, yol, dum tolasi 
ma’nosida qo’llanilgan. Ikkinchi misrada esa qil so’zi bajarmoq, amalga oshirmoq kabi 
harakat ma’nolarida kelgan [3:43].
Shoir ma’shuqaning yuzini umumturkiy quyosh, oy, chechak, arabiy qamar (oy) 
va forsiy gul, xurshid (quyosh, oftob) va suman (yosmin, oq, sariq rangli xush is gul)ga, 
husnini umumturkiy tong yog`dusi va forsiy firdavs (jannat bog`i)ga, tili (so’zi)ni forsiy 
shakarga qiyoslaydi. Misol: Quyosh yanglїg` yuzungizni yorutti, Falakdek bizni 
sargardon yaratti. Mazkur baytning mazmuni shundayki, Yaratgan sening yuzingni 
quyosh kabi yoritdi, meni esa osmon kabi sargardon yaratdi. Asarning ko’p o’rinlarida 
shoir umrni umumturkiy el (shamol) va forsiy gulga o’xshatadi.
Misol: Ayo nomehribon ahdi baqosiz,
Jahon eltek, umr gultek vafosiz.
Ushbu baytda shoir jahon so’zi vositasida umr, gul so’zi orqali esa yor, ma’shuqa 
tushunchasini ifodalashga harakat qilgan. Shoir aytmoqchi, umr shamoldek tez o’tib 
ketadi, u ma’shuqadek senga vafo qilmaydi.
XULOSA 
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, Mazkur asar faqat badiiy ruhda 
yozilgan asargina bo‘lmay balki, turkiy xalqlarning urf-odatlari, hayot tarzi, ularning 
tarixi ijtimoiy hayoti haqida ham ma‘lumot beruvchi asardir. Bu asar orqali biz 
qadimdan o‘zbek tili, umuman olganda tirkiy til naqadar boy va xilma-xil ma‘nolarga 
ega ekanligini bilib olishimiz mumkin. Ushbu asar O‘rta asrlar hukmdorlar hujjatlari, 
qarorlar hamda qo‘lyozmalari qanday shaklda yozilganligi haqida ma‘lumot beradi. 
Asarni o‘qib o‘rganar ekansiz qadimgi turkiy tilning naqadar go‘zal ekanligini, 
so‘zning sehrini, uni go‘zal o‘rinlarda qo‘llay olish san‘atini jumlalarning grammatikasi 
haqida ma‘lumotlarga ega bo‘lasiz. "Muhabbatnoma" asari o‘z davrida o‘zining 
uslubida yozilgan ilk asar bo‘lganidan ko‘rinib turibdiki, o‘zbek tilshunosligiga o’z 
davrida juda katta hissa qo‘shgan ekan. Uning bevosita ta’sirida Sayyid Ahmadning 
“Taashshuqnoma”, Xo’jandiyning “Latofatnoma”, Yusuf Amiriyning “Dahnoma” kabi 
asarlar yaratilgan. Asarning o’zbek adabiy tili taraqqiyotidagi o’rni ham ahamiyatlidir. 
Unda yuksak mahorat bilan istifoda etilgan badiiy san’atlar bir necha asrlardan beri 
kishilar qalbiga badiiy-estetik nuqtai nazardan go’zallik va nafislik tuyg`ularini ekib 
kelmoqda.