Mühaz rə ( saat) MÖvzu: F
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
M.Şaһtaxtlı və başqaları һəmvətənlərinin diqqətini һəyatın tələbindən doğan kimya, fizika, biologiya, geologiya kimi təbiət elmlərinə yönəldirlər. XIX əsrin ortalarından başlayaraq Şimali Azərbayçanda real sosial һəyatın inkişafı, dünya və tqasan һaq-qında elmi təsəvvürlərin dərinləşməsi, varlığıi maһiy-yetinin yeni baxımdan fəlsəfi anlamını maarifçilər qar-şısında müһüm bir nroblem kimi irəli sürür. һəmin mə-sələdə A.Bakıxanov, M.F.Axundov, Һ.Zərdabi sələflərinin irsindən böһrələnsələr də özüiəməxsus mövqe tutmunşar. A.Bakıxanovun varlıq nəzəriyyəsi bütövlükdə onun dünyagvrüşü və yaradıcılığı kimi bir tərəfdən orta əerlər, digər tərəfdən isə yeni dövrlə bağlı olub, bu iki dövrün xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirib. O, varlığın maһiyyə-tini һəm dini, һəm də slmi mövqedən izaһ etməyə çalışmışdır. Kainatın quruluiquna dair elmi əsərlərində sa-dzlvvһ materialist kimi çıxış edərək, materiyanı var-lığın və idrakın əsası saymışdır. Metafizikada isə o, rasional idealist və ilaһiyyaqçıdır. A.Bakıxanov meta-fizikanın bütüi məzmuiunu fövqəltəbii maһiyyətlərə, ilaһi predmetlərinə münçər edir, islamın prinsiplərini üstün tutur, müһakimələrini Qurani-Kərimin ayələri ilə, müqəddəs yazılarla əsaslandırırdı. A.Bakıxanovdan fərqli olaraq M.F.Axundov varlıq problemində tənqidi mövqedən çıxış edir, Qərbin tə"siri ilə ən"ənəvi müsəlman ilaһiyyatçıları ilə razılaş-mır, xüsusilə təbiətin varlığını, onun mövcudluq formalarını mexaniki- metafizik materializm mövqeyindən izaһ edir. Varlığın insan, sosial və mə"nəvi növləri һaqqında onun tədqiqata layiq olan qiymztli fikirləri çoxdur A.Bakıxanova görə, dünya öz aһəngində Allaһın kamil qüdrətindən asılıdır. "Dünya işlərinii Allaһın qüdrəti ilə yoluna qoyulması һikmətsiz deyildir" Allaһın ə vvəlcə yaratdığı ağıl və nur dünyanıi yaranmasının ilkin zəruri şərtləridir. Özünün "Tərəzinin maһiyyəti" adlı əsərində o yazırdı ki, xaliq "zəruri varlıqdır", onun ya- ra! dıqları isə "mümkün varlıqdır". Külli-aləm onun sayəsində mövcuddur. "Zəruri odur ki, onui varlığı labüddür. Mümkün odur ki, varlıq və yoxlut ona nisbətdə eyni qüvvədə-dir. Birinci odur ki, varlığı labüddür, çünki onun varlı-ğı özü ilə şərtlənir. kinci odur ki, varlığı onun üçün zəruri olan (birinçi) ilə birgə mövçuddur. ə sas yer tutur. Melikov Behruz drakın insan һəyatmnda misilsiz əһəmiyyətindən bəһs edzrkən A.Bakıxanov "Mişkatül-ənvar" ("Nurlar mənbəyi") poemasında yazır: Şə
Bu fikri təqdir edən M.F.Axundova görə, insanların idraki fəaliyyəti içtimai tərəqqinin ümdə vasitəsidir. Təbiət sirlərinin, çəmiyyət һadisələrinin insan tərəfin- dən dərk edilməsi bəşəriyyətin tarixi inkişafının tələ-bidir. "... nsanın kəlləsində olan bir ovuç beyin nə qədər müxtəlif və mürəkkəb fikirlərin xəzinəsidir! nsanın fikir və xəyalının vüs"əti qarşısında yeni yollar tapmaq һeç də çətin deyildir". Һ .Zərdabi isə deyirdi: "һərgaһ diq-qət ilə mülaһizə edərsən aşkar olur ki, insan tamam dünyaya malikdir", M.F.Axundov, Һ.Zərdabi dünyanın dərkedilənliyini sadəçə təsdiq etməmiş, һə m də insanın idrakının əməli, oraktiki əһəmiyyətini xüsusilə qeyd etmişlər. Onlar çox-saylı əsərlərində göstərirlər ki, idrakda məqsəd təlaba-tı ödəmək, təbiətin sirlərini açmaq, onu məqsədəuyqun də-yişdirmək, sağlam və azad inkişafa, rsal һə yata,
CƏMIYYƏ -tin mənafeyinə və tərəqqisinə xidmət etməkdir. drak insa-nın xarici aləmə fəal tə"siredici münasibətidir. Dünya-nın dərk edilməsi prosesində insanın ezü də formalaşır, bilik dairəsi genişlənir, nəticədə yaşayış üçün yarar-lı şə rait qurur. Deməli, insan һər şeydə təvəkkülə və taleyə yox, idrakın gücünə arxalanmalıdır. һətta vaxtı EDƏ
Quran ayələrini "elmi" əsaslarda, fiziki һadisə, nroses və qanunauyğunluqları Allaһ kəlamları ilə baqlamağa ça-lışan A.Bakıxanov belə, "Yaradan ruzini də verəçəkdir" fikrini qəbul eqməmiş, "əməksiz insan yaşaya bilməz", ide-yasını irəli sürmüşdür. Əsas fəlsəfi-etik əsəri sayılan "Təһzibi ə xlaq"da o yazır ki, "dünyada şeylərin һamısı ya-ranmışların ən şərəflisi olan insan üçün yaradılmış-dır. nsana elm və bilik vasitəsilə örtülü sirlərdən xəbərdar olmaq baçarıqı verilmişdir". һər bir kəs "elm vəəməlin faydalarını əldə" etmək üçün "düşünüb tapmalı", һəqiqəti anlamalıdır. isanları öz "təbii һüquqlarını", "dünyaya nədən ötrü gəldiklərini" dərk etməyə çağıran M.F.Axundov onlara müraçiətlə deyirdi: " Daһa bəsdir! Nə vaxta qədər siz mə"nasız xəyallar və faydasız arzular dalınça düşəcəksiniz? Artıq elə bir Melikov Behruz
vaxt
gəlmişdir ki, siz gərək beş һiss orqanınıın bütün qüvvələrini dünya işlərində müvəf-fəqiyyət qazanmaq və һəyatda fəzilət saһibi olmaq iişnə sərf edəsnniz". Eyni zamanda filosof insanın idraki fəa-liyyyətini məһdudlaşdıran, onun zeһnini ş ikəst edən köһnə-qapalı һəyat tərzinə, çəһalət və avamlığa qarşı çəmiyyət üzvlərinii "dəyirman atlarına" çevrilməsi əleyһinə çı- ! xır, onlar üçün fikir, düşünçə, sərbəst fəaliyyət azadlı-ğının tə"min edilməsini tələb edirdi. Bu fikir sonralar C.Məmmədquluzadənin, Ö.F.Ne"manzadənin, Ə.Qəmküsarın və başqa maarifçilərin əsərlərində inkişaf etdirilərək inqilabi-demokratik azadlıqlar proqramına çsvrilir. Maarifçi mütəfəkkirlər dünya və onun qanunlarına dərkedilənliyini iqrar stməklə yanaşı qnoseologiyanın konkret məsələlərinə, idrak irosesinii ayrı-ayrı çəһəq-lərinə də qoxunmuş, bunları özünəməxsus tərzdə şərһ et-mişlər. nsanın dünya һadisələrini, varlığı, təbiəti һansı vasitələrlə dərk etməsi, idraҝ prosesinin һ ansı formalarda һəyaqa keçirilməsi məsələsi onların diqqəqi-ni laһa çox çəlb edirdi. drakın obyekti məsələsindz A.Bakıxanov, M.F.Axundov və Һ.Zərdabi eyni mövqedən çı-xış etməsələr də, idrak prosssində һissi və rasional çəһətlərin roluna və vəһdətinə müstəsna əһəmiyyət vermiş-lər. Onlar duyğuları, təsəvvürü idrakın başlanğıçı һssab etmişlər. Orta əsr ərəb-müsəlman fəlsəfəsinin ən"ənələrinə uy-ğun olaraq A.Bakıxanov göstərirdi ki, "ağıl һisslərin dərkinə möһtacdır. һisslər isə təbiətin maddələrindəp doğar. O, һisslə qavranılan dünyanı "mümkün olan varlı|" adlandırır. Bu məsələdə M.F.Axundov materialist sensua-lizmə tərəfdar çıxaraq, duyğuları, yə"ni şeylərin һ iss üzvlərnnə tə"sirini biliyin ilkin mənbəyi һesab epmiş, һissi seyrçi xariçi aləmin insan tərəfindən bilavasitə dərk olunması forması kimi səçiyyələndirmiş, idrakda, biliyin əldə edilməsi prosesində һissi mötəbərliyin roluna çiddi əһəmiyyət vermişdir. Һ .Zərdabi "Һəvasi-Xəmsə" adlı məqaləsində izaһ edirdi ki, xarici aləmin dərk olunması duyğulardan başlanır. Duyğularsız xarici aləmi dərk etmək, onun һ aqqında müəyyən məlumat əldə etmək mümküi deyildir. Duyğular insan bili yinin sanki astanasıdır. " nsan ətrafında olan şeyləri və dünya ilə olan münasibətini Melikov Behruz Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|