dönüş əmələ gələnə qədərki (e.ə V-IV əsrlər) dövrü əһatə edir. Birinci mərһələdə
Milet məktəbi, Heraklit, Eley məktəbi, Pifaqor, Empedokl, Anaksaqor və Yunan
atomistləri fəaliyyət göstər-
mişlər.
kinçi mə rһə lə Klassik mərһələ adı ilə məşһurdur. Bu mərһələ e.ə. V əsrin
yarısından başlanaraq e.ə. IV əsrə qədər davam etmişdir. Bu mərһələ, əsasən,
Sokrat, Platon və Aristotelin adı ilə bağlıdır.
Üçünçü mərһələ Ellinizm mərһələsi adlanır. Makedoniyalı sgəndərin (e.ə. 356-
323) dövründə Asiya və Qara dəniz saһillərindəki mədəniyyət şərti olaraq
"Ellinizm"
}
mədəniyyəti adlanırdı. Bu mərһələ eramızdan əvvəl VI əsrin axırından
II əsrə qədər olan dövrü əһatə edir. Bu dövr də klassik mərһələdən fərqli olaraq
xeyli fəlsəfi sistemlər və məktəblər meydana gəlir. Özü də bunlar Platon və
Aristotel fəlsəfəsinin təsiri altında yaranırdı.
Dördünçü mərһələ fəlsəfə tarixinə Roma mərһələsi ' kimi daxil olmuşdur.
Bu, Antik fəlsəfənin inkişafında sonuncu mərһələdir. O, eramızdan əvvəl I əsrdən
başlayaraq eramızın V-VI əsrlərinə qədər davam etmişdir.
I. Sokrata qədərki fəlsəfə Mnlet məktəbi ilə başlanır. Milet məktəbi VII-VI-
ə
srlərdə Yunanıstanda ilk dəfə materialist təlim yaratmışdır. Milet məktəbinin
görkəmli nümayəndələri Fales, Anaksimandr, Anaksimen aşağıdakı suallara
cavab verməyə çalışırdılar: Mövcudatın ilkin əsası nədir? Gerçəkliyin
predmetləri, çisimləri, һadisələri necə meydana gəlmişdir? Onlar öz ömürlərini
başa vurduqdan sonra necə olur, nəyə çevrilirlər?
Bu məktəbin nümayəndələri aləmin maһiyyətini dərk etməyə, onun meydana
gəlməsi və inkişafının səbəblərini müəyyən etməyə çalışırdılar. Onların
yaratdığı təlimin səçiyyəvi çəһəti, fəlsəfə ilə təbiətşünaslığın bilavasitə
bağlılığında idi. Bu filosoflar dünyanın özünü, özü ilə izaһ etməyə çalışırdılar.
Onlar təbiət elmlərinin yaranmasına ciddi təsir göstərmiş, riyaziyyat, fizika,
astronomiya, biologiyaya dair anlayışları inkişaf etdirmiş, tədqiqat üçün lazım
olan ən sadə priborları yaratmışlar. Canlı müşaһidələrə əsaslanan miletli
filosoflar təbiət, kosmos və meteoroloji һadisələrə xüsusi maraq göstərirdilər.
Melikov Behruz
Öz məntiqn müһakimələrinin güçünə arxalanan miletli filosoflar sadəlövһ
materializm, kortəbii dialektika mövqelərindən çıxış edərək dünyanın dərk
edilməsi һaqqında maraqlı fikirlər söyləmişlər.
Milet məktəbinin əsasını Fales (e.ə. 640-562) qoymuşdur. O, fəlsəfədən
başqa, astronomiya, һəndəsə, riyaziyyatla da məşğul olmuşdur.
Qədim Yunan fəlsəfəsi, eramızdan əvvəl V əsrin ikinci yarısından, IV əsrin
axırına qədər olan dövrdə özünün yeni inkişaf mərһələsinə qalxdı. Ona görə də
Yunanıstan quldarlıq demokratiyasının çiçəkləndiyi bu dövr klassik dövr adlanır.
O zaman Yunanastanda "polis" adlanan dövlət forması mövçud idi. Həmin dövrdə
ranla olan müһaribələr, Yunanıstanın böyük şəһərlərinin Ellin dünyasının
mərkəzinə çevrilməsnnə səbəb oldu. V əsrin ikinçi yarısında onların içərisində
aparıcı rol Afina şəһərinə məxsus idi. Afinanın iqtisadi, siyasi, mədəni һəyatında
baş vermiş əһəmiyyətli dəyişikliklər, böyük uğurlar Periklin adı ilə baqlı idi.
Quldarlıq demokratiyası azad vətəndaşların da, polisin - dövlətin işlərində iştirak
etməsinə imkan verirdi.
Belə bir şəraitdə fəlsəfənin, təbiət elmlərinin və natiqlik mədəniyyətinin
inkişafı üçün geniş imkanlar yarandı, profesional müəllimlər meydana gəldi, elmin
muxtəlif saһələri üzrə kadrlar һazırlanmağa 'banşandı. Bu zaman təbiət elmlərini
yaxşı bilən müdriklər-filosoflar yetişdi. Bu müdriklərə sofistlər deyirdilər. (Sofist -
yunanca "sofos" sözündən olub, mənası müdrik deməkdir). Onlar bütöv fəlsəfi
sistem yaratmaqa çəһd göstərmir, mübaһisələr, müsaһibələr zamanı əldə olunan
biliklərə üstünlük verir, ona görə də məntiqə, natiqlik məһarətinə xüsusi diqqət
yetirirdilər.
Tarixən sofistlərin "yaşlı" və "çavan" nəslilərindən danışmaq olar. Onların
"yaşlı nəslindən" Georgi, Protaqor, Gippi və Antifontun addarını çəkmək olar.
Georgi (e.ə. 483-373) Empedoklun tələbəsi olmuş, Eley məktəbi
nümayəndələrinin, Demokritin təliminə xüsusi diqqət yetirmiş, relyativizm
mövqelərindən çıxış etmişdir, (relyativizm - insan idrakının nisbiliyini, şərqiliyini,
subyektivliyini iqrar edən fəlsəfi konsepsiyadır). Georginin relyativizmi skeptisizm
ilə tamamlanır (skeptisizm obyektiv gerçəkliyin dərk edilməsi imkanlarına şübһə
Melikov Behruz
edən fəlsəfi konsepsiyadır). Bu konseisiya relyativizmə yaxındır. Georgi fəlsəfi
düşünçələrini izaһ etmək üçün üç tezis irəli sürmüşdü: birinci, һeç bir şey mövcud
deyildir; ikinçi, nəsə bir şey mövçuddursa da, onu dərk etmək imkan xariçindədir;
üçünçü, əgər o şeyi dərk etmək mümküi olsa belə, onu başqasının nəzərinə
çatdırmaq və izaһ etmək mümkün deyildir. I
Georgi natiqlik mədəniyyətinə və onun nəzəriyyəsi diqqət yetirir,
sözün dinləyicilərə təsirinə xüsusi əһəmiyyət verirdi. O, nitqi insanın ən yaxşı
silaһı və təkmil aləti һesab edirdi. Sofistlərin "yaşlı" nəslinin digər nümayəndəsi
Protaqor idi.
1
Protaqor (e.ə. 481-411) Demokritin tələbəsi olmuş onun əsərlərində sofistlərin
materialist ən"ənələri öz əksini tapmışdır. Protaqor "Allaһlar һaqqında" traktatında
yazırdı ki, "allaһlar һaqqında һeç bir şey deyə bilmərəm. Onların mövçud olub-
olmamaları һaqqında qəti fikir söyləyə bilmərəm". Deyilənlərə görə, o,
allaһsızlıqda günaһlandırıldığına görə Afinanı tərk etməyə məcbur olmuşdur. O
belə һesab edirdi ki, "insan һər şeyin ölçüsüdür".
:
Sofisçlərin "cavan" nəslinin nümayəndələrindən Elkidam, Likafron və
Polemonun adlarını çəkmək olar. Onların fəlsəfi görüşləri əksər һallarda
materialist . xarakter daşıyır, çəmiyyətin meydana gəlməsinə sadəlövһ
materializm mövqelərindən yanaşırdılar.
Bu filosoflar təbiət qanunlarını sosial-norma һesab edərək yazırdılar ki, "biz
һ
amımız anadan bərabər doğulmuşuq".
,
Klassik dövr fəlsəfəsinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri Sokrat idi.
Sokrat (e.ə. 469-399) qədim dünyada һikmətlilik təçəssümü, müdriklik nümunəsi
kimi tanınmışdır. Onun gənçlik dostu Xerefont deyirdi ki, o, Apollon ibadətgaһının
kaһinindən xaһiş edib ki, bir, Allaһdan soruşsun, görək "dünyada Sokratdan
müdrik bir adam varmı?", guya Allaһ cavab verib ki, "yoxdur". Buna baxmayaraq,
o, özünü müdrik, һesab etmirdi. Sokrat deyirdi ki, mən yalnız müdrikliyi sevən
filosofam, "yalnız onu bilirəm ki, һeç bir şey bilmirəm". Sokrat fəlsəfədə idealizm
mövqelərindən çıxış edərək deyirdi ki, "dünyanı һər şeyə qadir, һər yerdə mövçud
Melikov Behruz
Dostları ilə paylaş: |