Landşaftı böyük regional komplekslərlə (zona, yarımzona və s.) müqayisə
etdikdə onlar arasında keyfiyyət cəhətcə əsaslı fərqin olşduğunu çox asan görmək
olur. Belə ki, yüksək ərəcəli fiziki-coğrafi rayonlaşma vahidlərindən heç biri
landşaftın ən mühüm xüsusiyyətləri olan zonal və azonal əlamətlərə görə
bölünməməzliyə malik olmur. Həmin vahidlərdən heç birinə özünün mürəkkəbliyi
və genetik cəhətcə müxtəlifliyinə gör onlara fiziki-coğrafi şəraitin əsas etalonu
kimi baxmaq mümkün deyil.
Landşaft və onun morfoloji hissələri arasında əsaslı keyfiyyət fərqləri
mövcuddur. Bu fərqlər landşaftı ərazi cəhətcə fiziki-coğrafi tədqiqatların əsas
obyekti hesab etməyə imkan verir.
Landşaftın morfoloji hissələri həmişə sıx qarşılıqlı əlaqədə olub, bütöv
sistemlər yaradır. Belə sistemlər daxilində müxtəlif fasiya və mərzlər axım prosesi
və kimyəvi elementlərin miqrasiyasını, yerli hava kütlələrinin sirkulyasiyasını,
orqanizmlərin yerləşmə prosesləri və vaxtaşırı miqrasiyasını bütöv şəklində
birləşdirmək qabiliyyətinə malikdir. Onları zonal və azonal əmələ gəlmə şəraitinin
və inkişaf tarixinin ümumiliyi də birləşdirir.
Landşaftlar özləri də bir-birindən təcrid olunmuş deyil. Çünki təbiətin özündə
ayrı düşmüş heç bir hadisə və proses yoxdur. Lakin landşaftlar arasındakı əlaqə bir
qədər məhdud və əsasən dolayı xarakterə malikdir. Məsələn, dağlıq ölkələrd belə
ə
laqə dağ-dərə küləkləri, daha doğrusu atmosfer sirkulyasiyası vasitəsilə, su
buxarın kondensasiyası yolu ilə həyata keçirilir. Landşaft komplekslərinin əmələ
gəlməsi üçün qonşu komplekslərlə qarşılıqlı əlaqə elementar landşaft vahidlərində
(mərz və fasiyada) olduğu kimi çox böyük təyinedici əhəmiyyətə malik deyildir.
V.B.Soçava və B.M.Çetırkin göstərirlər ki, landşaft- elə təbii ərazi
kompleksidir ki, orada təsərrüfat vahid istiqamətdə inkişaf edə bilər. Ərazinin
təsərrüfat cəhətcə mənimsənilmə profilini müəyyən edərkən mərz və fasiya
vahidlərilə kifayətlənmək olmaz, çünki həmin vahidlər təsərrüfatın hər hansı
sahəsini inkişaf etdirmək üçün yerli təbii şərait barədə tam təsəvvür vermir. Belə
təsəvvürü yalnız landşafta bütövlükdə baxdıqda almaq mümkündür. Landşaftlar
daxilində müxtəlif təbii sahələrin əlaqəsi təsərrüfatın hər hansı sahəsinin (xüsusilə
Behruz Melikov
Behruz Melikov
kənd təsərrüfatının) inkişafı üçün şərait yaradır. Landşaftın tərkib hissələrinin
vahidliyi və qonşuluq əlaqəsi təsərrüfat və meliorativ tədbirlərin kompleks təyini
üçün təbii-elmi əsas verir.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Mühazirə 2
brahimov T.
Coğ rafi tə bə qə və onun ə sas xüsusiyyə tlə ri
Coğrafi təbəqə Yer kürəsinin ən mürəkkəb və müxtəlif komplekslərdən təşkil
olunmuş hissəsidir. Onun əsas xüsusiyyətləri yer səthində təbii elementlərin uzun
müddətli qarşılıqlı təsiri nəticəsində əmələ gəlmişdir. Yer səthindəki bu
müxtəlifliklər bir sıra təbiət elmlərinin (geologiya, fiziki-coğrafiya, biologiya,
torpaqşünaslıq, iqlimşünaslıq və s.) mövzusu və tədqiqat obyektidir. Bu elmlərin
inkişafı prosesində yer kürəsinin səthi barədə elmi biliklərin toplanması, onun dörd
tərkib hissəsinin (litosfer, atmosfer, hidrosfer, biosfer) mürəkkəb qarşılıqlı təsiri
nəticəsində əmələ gəldiyini söyləməyə imkan verir. Bir-birinə daxil olan bu dörd
müstəqil fiziki-coğrafi təbəqələrdən təşkil olunan daha geniş və mürəkkəb təbii
kompleks kimi yeni anlayış- Yerin coğrafi təbəqəsi meydana gəlir.
Yer bir planet kimi ayrı-ayrı təbəqələrdən təşkil olunmuşdur. Bu təbəqələrdən
biri coğrafi təbəqə olub, digər təbəqələrlə müqayisədə çox mürəkkəb strukturaya
və bir sıra fərqli əlamətlərə malikdir. Yerin coğrafi təbəqəsinin fərqli xüsusiyyətləri
aşağıdakılardan ibarətdir: onun tərkibində maddələr üs aqreqat vəziyyətindədir
(bərk, maye və qaz), onun inkişafında eyni zamanda iki enerji mənbəyinin – xarici
(günəşinin şüa enerjisi) və daxili (yerin daxilində radioaktiv elementlərinin
parçalanmasından alınan enerji) enerjinin iştirakı və üzvi materiyanın – həyatın
olması. Yerin coğrafi təbəqəsinin dörd sferadan (dörd təbəqədən) təşkil
olunduğunu ilk dəfə rus təbiətşünası P. .Brounov göstərmişdir. O, yazırdı ki, bütün
bu sferalar (litosfera, atmosfera, hidrosfera və biosfera) biri digəri içərisinə daxil
olur və bir-birilə qarşılıqlı təsirdə olmaqla yerin xarici görünüşünü yaradır. Bu
qarşılıqlı təsirin öyrənilməsi müasir təbiət elmlərinin, xüsusilə coğrafiyanın
qarşısındu duran ən ümdə vəzifələrdən biridir. Fiziki-coğrafiyanın həmin qarşılıqlı
təsiri öyrənməsi onun müstəqil elm kimi inkişaf etməsinə və yaxın fənlərdən –
geologiyadan, hidrologiyadan və meteorologiyadan onu fərqləndirməyə imkan
verir.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Coğrafi təbəqənin fiziki-coğrafiyanın mövzusu kimi əsaslandırılması
V.V.Dokuçaevin işlərində də müəyyən dərəcədə öz əksini tapır. V.V.Dokuçayev
XIX əsrin axırı XX əsrin əvvəlində coğrafi təbəqənin bütövlüyü və ayrılmazlığı,
bütün komponentlərin qarşılıqlı asılılığı barədə təlimi inkişaf etdirdi.
Coğrafi təbəqənin fiziki-coğrafiyanın mövzusu kimi qəbul olunması barədə
ilk addımlar 1917-ci ilə qədər olsa da, lakin bu barədə nəzəri, elmi fikirlər sonrakı
illərdə geniş yayılmağa başladı. Coğrafi təbəqə barədə təlimin işlənməsində
A.A.Qriqoryevin əməyi böyükdür. O, 1937-ci ildə «Yer kürəsinin fiziki-coğrafi
təbəqəsinin tərkibi və quruluşun analitik səciyyəsi təcrübəsindən» adlı
monoqrafiyasında fiziki-coğrafiyanın tədqiqat obyekti olan Yerin xüsusi fiziki-
coğrafi təbəqəsinin mövcudluğunu əsaslandırdı. Fiziki-coğrafi təbəqə Yerin digər
sferalarından aşağıdakı əlamətlərinə görə fərqlənir:
1.litosfer, atmosfer və hidrosferin bir-birinə qarşılıqlı daxil olması və qarşılıqlı
təsiri;
2.fiziki-coğrafi proseslərin əsasını təşkil edən Günəş enerjisinin daxil olması
və dəyişilməsi ( bir formadan başqasına keçməsi);
3.üzvü aləmin mövcudluğu, Yer səthində müxtəlif coğrafi sferaların bir-birinə
təması və qarşılıqlı təsiri o qədər qüvvətli, hər tərəfli və dərin olur ki, bu təmas
zonasında yalnız onun üçün xarakter olan xüsusi yeni fiziki-coğrafi təbəqə əmələ
gəlir.
S.V.Kalesnik, A.A.Qriqoryevin fiziki-coğrafi təbəqə anlayışını sadəcə coğrafi
təbəqə adlandırmağı təklif edir və bu ad sonralar elmdə daha da möhkəmlənir.
S.V.Kalesnik yazırdı ki, «Yer səthi dedikdə biz sadəcə olaraq fiziki və ya riyazi
səth deyil, proseslərin birinin digərinə qarşılıqlı daxil olması və qarşılıqlı əlaqə
təsiri altında əmələ gəlib inkişaf edən mürəkkəb komplekslərini başa düşürük.
Bunlar quruda, atmosferdə, suda və üzvü aləmdə inkişaf etməklə planetimizin
coğrafi təbəqə adlandırdığımız xüsusi təbəqəsini yaradır».
.M.Zabelin biogenosfera, D.L.Armandın coğrafi sfera, Y.K.Efremovun
landşaft təbəqəsi, A.Q. saçenkonun epigeosfera anlayışları coğrafi təbəqənin
sinonimləri kimi işlədilir. Lakin bir sıra coğraflar tamamilə haqlı olaraq qeyd
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Dostları ilə paylaş: |