A.Q. saçenko (1990, s. 155) işlərindən birində mədəni landşaft ideyasını,
onun təşkili və idarə olunma prinsiplərini inkişaf etdirir. Onun fikrincə, mədəni
landşaft komplekslərin özünə məxsus yaxşılaşmış modifikasiyası olmaqla,
keyfiyyətcə iki formaya malikdir:
1.yüksək məhsuldarlığa və iqtisadi gəlirə.
2.insan həyatı üçün ekoloji mühitin optimallığına.
Antropogen landşaftların təsnifatı ümumi planda A.M.Pyabçikovun (1972, s.
186) işlərində verilir. Müəllif burada təbii landşaftların strukturunun insanın
təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində dəyişmə dərəcəsini nəzərə almaqla, bütün müasir
landşaftları fərqləndirməyi və onları 6 əsas qruppa bölməyi təklif edir.
Onun bu fikri A.Q. saçenkonun (1965) verdiyi ideyanın təbii davamıdır. Hər
iki alim təbii komplekslərin dəyişmə dərəcəsini nəzərə alaraq, antropogen
landşaftları altı qruppa bölürlər.
1.təcrübi olaraq dəyişməyən, yəni ilkin vəziyyətini saxlayan (buzlaqlar,
qoruqlar, həddən artıq arid səhralar);
2.zəif dəyişilmiş, yəni təbii əlaqələrin əsasən pozulmadığı sahələr (səmərəli
istifadə edilən meşələr, təbii çəmənliklər, otlaqlar, su tuturlar, milli parklar və s.);
3.təbii ehtiyatlardan uzun müddət səmərəsiz istifadə nəticəsində əmələ gələn
pozulmuş komplekslər (səhralaşma, rütubətli zonalarda qırılmış meşələr yerində
bataqlıqların, makvis tipli kolluqların əmələ gəlməsi və s.);
4.qüvvətli pozulmuş və ya antropogen bedlend (erozion bedlend, təkrar
ş
oranlıqlar və bataqlıqların əmələ gəlməsi, qumların hərəkəti, antropogen karst və
s.);
5.dəyişilmiş və ya mədəni komplekslər (əkin sahələri, bağlar, çox illik mədəni
bitkilər sahəsi, səhralardakı antropogen oazislər, rekreasiya bazaları və s.);
6.təbii amillər əsasında insanlar tərəfindən yaradılan süni obyektlər (şəhər,
kənd, bənd, su anbarı, yol və s.).
F.H.Milkov (1973) antropogen landşaftların aşağıdakı təsnifatını təklif edir:
1.kənd təsərrüfatı sinfi. Bu sinif daxilində əkinçilik, bağçılıq, çəmən-otlaq
landşaft tipləri ayrılır;
Behruz Melikov
Behruz Melikov
2.seliteb sinifi və bu sinif daxilində iki yarım sinif kənd və şəhər landşaftları
ayrılır: şəhər landşaft tipii bağ-park, az mərtəbəli, çox mərtəbəli binalar, zavod
məhəllələrinə ayrılır;
3.sənaye sinifi o, bu sinifi karyer və yararsız tullantıların məhəl tiplərinə
ayırır;
4.su sinifi iki yarım sinifə – su anbarları və norhurlara, iki landşaft tipinə –
dayaz sulu, dərin sulu-bölünür;
5.meşə əkinləri sinifi. Bu sinif tünd iynəyarpaqlı, işıqlı iynəyarpaqlı,
enliyarpaqlı, xırda yarpaqlı meşə əkinləri tipinə bölünür;
6.yol sinifi.
Bundan
ə
lavə,
F.H.Milkov
antropogen
landşaftları
öyrənmək
və
xəritələşdirmək üçün, bir sıra təsnifat tipləri təklif edir.
1.Məzmununa görə (kənd təsərrüfatı, sənaye, su, meşə, seliteb, belliqerativ –
hərbi fəaliyyətlə yaranan komplekslər, yol);
2.Mənşəinə görə (texnogen, əkin, otlaq, rekreasiya və s.);
3. nsanın təbiətə təsir gücünə görə (antropogen-neolandşaftlar-insanlar
tərəfindən yaradılan yeni komplekslər, kurqanlar, karxana, süni göllər və s.
dəyişilmiş antropogen landşaftlar – palıd meşələrinin yerində toz ağacı meşələrinin
yaranması);
4.məqsədyönlü dəyişmələrə görə (tarla qoruyucu meşə zolaqları, su ambarı,
yarğanların əmələ gəlməsi və s.);
5.Antropogen landşaftların mövcudluq müddətinə və öz-özünə tənzim olunma
dərəcəsinə görə (daimi tənzim olunanlar – kurqanlar, torpaq tirələri; uzun
müddətli; qismən tənzim olunanlar – əkilmə meşələr, su ambarları; qısa müddətli
tənzim olunanlar – bağ, becərilən əkin sahələri);
6.Təsərrüfat dəyərinə, landşaftların bonitetinə görə (mədəni və ya konstruktiv
– tarla qoruyucu meşə zolaqları, əkin sahələri qeyri mədəni landşaftlar –
antropogen bedlend, şoranlıq).
M.Ə.Süleymanov (1990) komplekslərin genezisini, dəyişmə dərəcəsini və
istifadə istiqamətlərini nəzərə alaraq, Azərbaycanın 1:500 000 miqyaslı təbii-
Behruz Melikov
Behruz Melikov
antropogen landşaft xəritəsinin tərtibi üçün aşağıdakı taksonomik vahidlər
sistemini qəbul etmişdir: sinif, tip, yarımtip, sahə və növ. Müəllif göstərilən tipoloji
vahidlər sistemini qəbul edərkən, əvvəlki təsnifatlardan fərqli olaraq hər bir
vahidin əsaslandırılmasında (diaqnostikasında) ön planda təbii landşaftı və onun
antropogen təsirlə dəyişilmə istiqamətlərini əsas götürmüşdür.
1.Təbii-antropogen landşaft sinifi-bütün antropogen vahidlərin (növ, sahə,
yarımtip və tip) inteqrasiyasına, yəni bütün vahidlərin aşağıdan yuxarıya tabeçilik
prinsipinə görə tam birləşməsinə görə ayrılır.
2.Təbii- antropogen landşaft tipi sinif daxilində, insanların təsərrüfat fəaliyyəti
nəticəsində yaranmış xalq təsərrüfatının konkret istiqamətini və ərazinin təbii-
genetik xüsusiyyətini nəzərə almaqla ayrılır. Məsələn, allüvial-prolyuvial
düzənliyin suvarılan əkinçilik aqroirriqasiya kompleksləri.
3.Təbii antropogen landşaft yarım tipləri insanın təbii komplekslərə təsiri, onu
dəyişdirmə dərəcəsinə görə ayrılır (dəyişmiş, zəif dəyişmiş və s.).
4.Təsərrüfatda istifadə istiqamətini, təbii komplekslərin dəyişmə dərəcəsini,
mənimsənilmə xarakterini nəzərə alaraq, yarım tip daxilində təbii-antropogen
landşaft sahəsi ayrılır. Məsələn, qüvvətli dəyişilmiş aqroirriqasiya kompleksləri.
5.Təbii-antropogen landşaft növləri-mikro və mezoreylefə, torpaq-bitki
şə
raitinə, istifadə istiqamətinə görə ayrılır.
Tədqiqatlar göstərir ki, antropogen landşaftların təsnifatı eyni ərazidə
təsərrüfatın müxtəlif formalarının mövcudluğu ilə əlaqədar olaraq çətinliklərlə
qarşılaşır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, üstünlük təşkil edən və fon yaradan
landşaft tiplərini və onların istifadə istiqamətini əsas götürməklə, onları müstəqil
kompleks kimi ayırmaq lazımdır. Bununla əlaqədar olaraq, bəzən təsərrüfatın elə
sahələri də olur ki, öyrənilən iqtisadi rayon üçün əsas deyil, ikinci dərəcəli hesab
edilir. Məsələn, mülayim qurşağın qaratorpaq zonasının bir sıra rayonlarında
heyvandarlıq təsərrüfatı böyük əhəmiyyətə malikdir, lakin zonanın torpaqları
ə
sasən ərzaq məhsulları yetişdirilməsi və mədəni yemçilik üçün istifadə edilir. Elə
ona görə də, burada üstünlük təşkil edən antropogen landşaft tipi əkinçilikdir.
Bəzən kənd təsərrüfatı məqsədi üçün zəif istifadə olunan komplekslərin ərazisində,
Behruz Melikov
Behruz Melikov
sənayenin müəyyən sahəsinin inkişafı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bunlar
materiklərin müasir landaft xəritələrində landşaft tipləri fonunda xüsusi işarələrlə
öz əksini tapır.
Qlobal miqyasda antropogen landaft xəritələrinin tərtibi və onların təsnifatı
üçün dünyanın fiziki-coğrafi atlasındakı (1964) zonal landşaft tipləri xəritəsi və
toppaqdan istifadə xəritələri əsas götürülməklə, onlar müqayisəli təhlil edilmişdir.
L. .Kurakova (1976, s. 17) göstərilən xəritələrin təhlili nəticəsində yaranan FAO-
nun təsnifatlarını birləşdirərək, antropogen dandşaftın aşağıdakı tiplərini
ayırmışdır.
1.Suvarma əkinçiliyi; 2.Dəmiyə əkinçiliyi; 3.Bağlar və plantasiyalar;
4.Meşələr; 5.Otlaqlar; 6.Dağlıq ölkə otlaqları; 7.Otlu-kollu və seyrək meşəli
otlaqlar; 8.Quru çöl, yarımsəhra və səhra otlaqları; 9.Maral otlaqları; 10. stifadə
olunmayan torpaqlar.
Deyilənləri nəzərə alaraq, qlobal miqyasda antropogen landşaft tədqiqatları və
xəritələşməsi aparmaq üçün A.Q. saçenkonun və A.M.Pyabçikovun ərazinin
istifadə dərəcəsinə görə təklif etdikləri bölgü sistemi daha məqsədəuyğundur.
Lakin konkret ərazilər və regionlar üçün antropogen landşaft tədqiqatı apararkən,
antropogen landşaft sinifi, antropogen landşaft tipi, yarımtip, antropogen landşaft
növü və mərzdən istifadə etmək olar. Bunlardan fərqli olaraq işin nəzəri xarakterli
olduğuna əsaslanaraq, biz burada aşağıdakı antropogen-landşaft komplekslərini
ayırmağı və təsvir etməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Çünki ümumi qlobal
miqyasda antropogen landşaftları təsvir etmək üçün aşağıdakı bölgü sistemi daha
məqsədyönlüdür:
1.Dəmyə əkinçiliyin yayıldığı landşaft rayonları, 2.Aqroirriqasiya landşaftları
(suvarma əkinçiliyi landşaftları), 3.Otlaqlar landşaftı, 4.Meşə təsərrüfatı
landşaftları, 5.Dağ-mədən landşaftları, 6.Şəhər landşaftları, 7.Rekreasiya
landşaftları.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Mühazirə 19
brahimov T.
Landş aft komplekslə rinin inkiş afinda və differensiasiyasinda yeni
tektonik hə rə kə tlə rin rolu
Hər һansı təbii landşaft kompleksinin (fiziki-coğrafi ölkədən landşaftın
morfoloji bölgülərinədək) inkişafını və mənşəini yeni tektonik һərəkətləri nəzərə
almadan başa düşmək çətindir, Bu nöqteyi-nəzərdən landşaftın regional
vaһidlərinin ayrılması və əsaslandırılması ön planda durur.
Bir sıra bütöv təbii landşaft ölkələrinin ayrılmasında, yeni tektonik һərəkətlər
ilkin və ən vacib səbəblərdən biri kimi aparıcı rol oynayır. Buna Mərkəzi Asiya
fiziki-coğrafi ölkəsinin yüksək dağlıq səһəsində inkişaf etmiş çöl, yarımsəһrə və
səһrə kompleksləri misal ola bilər. Neogen və antropogen əsrlərində qüvvətli
tektonik һərəkətlər bütün Mərkəzi Asiya ərazisini bütövlükdə yüksəkliyə qaldırmış
və onun kənarlarında oroqrafik sərһəd əmələ gətirmişdir ki, bu da kontinental iqlim
şə
raitinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Tektonik qalxma və eyni zamanda yüksək
dağlığın səһrə-çöl landşaft tiplərinin əmələ gəlmə prosesi də baş vermişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, yeni tektonik һərəkətlər Mərkəzi Asiyada kontinental
iqlim şəraitini һeç də yenidən yaratmayıb, yalnız onun səһrə-çöl əlamətlərini
sürətləndirmişdir. Mərkəzi Asiyada quru səһra iqliminə yaxın şərait һələ yeni
tektonik һərəkətlər başlayanadək mövcud olmuşdur. E.M. Murzayevə görə,
Mərkəzi Asiyada təbaşir dövründən başlayaraq quru iqlimin xarakter əlamətləri
olmuşdur. Yeni tektonik һərəkətlər Mərkəzi Asiyada һeç də ona qədər (yə'ni yeni
tektonik һərəkətlərin başlanğıcınadək) mövcud olan səһra-çöl landşaft tiplərini
yaratmamışdır. Yüksək dağ çölləri və səһraları Mərkəzi Asiya ərazisində əvvəllər
olmamış, yalnız yeni tektonik һərəktlər nəticəsində ərazi yüksək dağlıq һəddinə
qaldırıldıqdan sonra yaranmışdır. Yuxarıda göstərildiyi kimi bu əlamət Azərbaycan
ə
razisində də Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının qalxmaya məruz qalması ilə
ə
laqədar yeni landşaft tiplərinin əmələ gəlməsi və vaxtaşırı bir-birini əvəz etməsi,
һ
ündürlük landşaft tipləri strukturunun tədricən mürəkkəbləşməsi prosesində
müşһidə edilir.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
2
Fiziki-coğrafi ölkələr daxilində, yeni tektonik һərəkətlər landşaft zonalarının
quruluşunu, onun sərһəddini və başqa əlamətlərini dəyişir. Yeni tektonik
һə
rəkətlərin zəif amplitudaya malik olduğu, Rusiya düzənliyində və Qərbi Sibir
ovalığında mülayim qurşağın şimalda tayqadan başlamış cənubda yarımsəһra və
səһrayadək tam landşaft zonaları spektri müşaһində edilir. Ona görə də, zonalar
burada bütöv zolaq şəklində olub, onların sərһədləri müəyyən dərəcədə düz
xətlidir. Şərqi Sibirdə dağlıq relyefə görə tayqa-meşə landşaftları üstünlük təşkil
edirsə, meşə-çöl zonaları təcrid olunmuş adalar şəklindədir, Şərqi Sibirdə meşə çöl
və zonalarının adalar şəklində yayılmasının yeni tektonik һərəkətlərlə bağlı
olduğunun güman etmək olar.
Landşaft əyalətlərinin ayrılmasında da yeni tektonik һərəkətlərin rolu
böyükdür. Yüksəkliklərin qalxmağa və ovalıqların tektonik enməyə mə'ruz
qalması, təbii zonaların landşaft əyalətlərinə differensiasiya etməsinin əsas
səbəblərindən biridir. Bu һədisə Mərkəzi Rusiya yüksəkliyi meşə-çöl və Oka-Don
ovalığı meşə-çöl əyalətlərinin ayrılması misalından aydın olur. Mərkəzi Rusiya
yüksəkliyinin ərazisi neogenin axırında və 4-cü dövrdə qalxmağa, Oka-Don ovalığı
isə çökməyə məruz qalmışdır. ki qonşu əyalətlərdə belə müxtəlif istiqamətli
һə
rəkətlər һər şeydən əvvəl materialların yuylma və gətirilmə xarakterinə görə
fərqlənir. Qalxma vilaјəti və yuylma saһəsi olan Orta Rusiya yüksəkliyində neogen
və 4-cü dövrün çüküntüləri çox az qalınlağa malik olduğu һalda, tektonik
çökmənin və materialların akkumulyasiya etdiyi Oka-Don ovalığında neogen və 4-
cü dövr çöküntüləri böyük qalınlığa malikdir. Buradan məlum olur ki, əgər yeni
tektonik һərəkətlər olmasaydı, Orta Rusiya yüksəkliyi və Oka-Don ovalığı kəskin
sərһədlərə malik olmazdı və onlar landşaft nöqteyi-nəzərdən vaһid Orta Rusiya
meşə-çöl əyaləti kimi görünərdi. Yuxarıda deyildiyi kimi Kür çökəkliyinin şimal
qanadını təşkil edən arid-denudasiya alçaq dağlıq əyaləti dördüncü dövr
müddətində tədricən qalxmağa məruz qalmış, Kür-Araz ovalığı əyaləti isə
çökməkdə davam etmişdir. Ona görə də alçaq dağlıq süxurların aşınması,
aparılması, relyefin parçalanması, Kür-Araz ovalığı isə materialların toplanması,
relyefin zəif parçalanması ilə fərqlənir.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
3
Fiziki-coğrafi əyalətlərin landşaft rayonlarına differensiasiya etməsi bə'zən
çox zəif müşaһidə edilən tektonik һərəkətlərin təsiri altında da baş verir. Məsələn,
bütövlükdə tektonik qalxmağa məruz qalmış, meşə-çöl zonası daxilindəki Volqa
boyu yüksəklik əyalətinin bir һissəsi daһa qüvvətli digəri tədricən qalxır, başqa
saһəsi isə bəlkə də tektonik çökmənin üstünlüyü ilə səciyyələnir. Bu һalda fiziki-
coğrafi rayonları ayırmaq üçün əyalət daxili landşaft fərqləri meydana çıxır. Buna
Volqaboјu yüksəkliyin özünə məxsus landşaftı ilə səciyyələnən fiziki-coğrafi
rayonlardan biri olan Jiquli təpələrini misal göstərmək olar. Azərbaycan daxilində
isə tektonik һərəkətlərin intensivliјi və landşaft əmələgəlmənin xarakterilə bir-
birindən fərqlənən Kiçik Qafqaz ətəyi düzənliklər, Küdrü Şirvan düzü və Kür-Araz
ovalığının Kür boyu rayonlarını misal göstərmək olar. Əgər iki birinci rayon zəif
olsada tektonik qalxmağa məruz qaldığından təbii drenaj yaxşı inkişaf etmiş yeraltı
sular dərində yerləşmiş, relyef nisbətən parçalanmış və quru-çöl landşaftları
üstünlük təşkil edirsə, üçüncü rayonda isə tektonik çökmə gedir, relyef çox
yastıdır, yeraltı sular sətһə yaxın yerləşir, relyef demək olar ki, parçalanmamış və
yarımsəһra landşaft tipi һakimdir.
Landşaftın tipoloji və morfoloji komplekslərinin inkişafında da yeni tektonik
һə
rəkətlərin rolu böyükdür
Azərbaycanın qüvvətli və ya zəif tektonik qalxmaya məruz qalan bütün
rayonlarında xüsusilə dağlıq regionlarda yamaclar genişlənir, çay dərələri
dərinləşir və landşaft növlərinin saһəsi artır. Bu zaman suayrıcılarda və yataqlarda
landşaft növlərinin deqradasiyası proseslərinin inkişafı müşaһidə edilir. Landşaft
növlərində gedən dəyişikliklər Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarında, onları kəsən çay
dərələrində, Ceyrançöl, Acınoһur və Qobustan alçaq dağlıq saһələrində inkişaf
edir. Landşaft növlərinin deqradasiyasında baş verən digər dəyişikliklər tektonik
çökməyə meyilli olan Kür-Araz ovalığında, dəniz saһili Yalama-Xaçmaz
rayonlarında və başqa saһələrdə müşaһidə edilir. Əlbəttə burada dağlıq ərazilərdə
olduğu kimi yamac prosesləri, dərin dərə yamacları landşaft növlərinin inkişafı
üçün şərait yoxdur.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
4
Bunun əksinə olaraq, göstərilən düzənliklərdə nisbətən zəif drenləşən
düzənliklərin, yataq boyu yalların və yal arası çuxurların, gətirmə konuslarının
qurtaracaq һissəsi və konusarası çökəkliklərin һidromorf və yarımsəһra landşaft
növləri yayılır.
Yeni tektonik һərəkətlər özu ilə birlikdə bir qrup mərzlər əmələ gətirir və
onların intensiv inkişafına şərait yaradırsa, digər tərəfdən başqa mərzlərin
deqradasiyasına və məһv olmasına səbəb olur. Acınoһur-Ceyrançöl alçaq dağlığı
və Kiçik Qafqaz ətəyi maili düzənliklər tektonik qalxma rayonları olduğundan,
һə
min ərazilərin müəyyən saһələrində yarğan şəbəkəsinin intensiv inkişafı və
cəmlənməsi müşaһidə edilir. Tektonik qalxma rayonları kol və meşə bitgilərilə
örtülmüş özünə məxsus yüksək yayıla və çay dərələri yamaclarından ibarət
mərzlərlə səciyyələnirsə, şoran bitkilərlə örtülmüş yastı düzənlikləri yarımsəһra və
һ
idromorf landşaft mərzlərin tentonik çökmə rayonları xarakterdir (məsələn, Kür-
Araz, Xəzər saһili ovalıqları rayonları).
V.P.Miroşniçenkonun (1961) tədqiqatlarına görə, Türkmənistanın Xəzər
saһili ovalıqlarında yeni tektonik һərəkətlər səһra landşaft tiplərinin inkişafını
müəyyən edər. Belə ki, şoran səһralar əsasən tektonik çökmə vilayətlərinə uyğun
gəlir. Qumlu səһraların yıyıldığı qalxma vilayətləri deflyasiya proseslərinin
inkişafı, barxan relyefinin əmələ gəlməsi və qum tirələrinin yaranması ilə
səciyylənirsə, tektonik çökmə vilayətlərində akkumulyativ qum tirələri və
deflyasiya relyef formalarının inkişafı üstünlük təşkil edir. Daşlı-qumlu sərһalarda
deflyasiya çuxurları qalxmağa məruz qalan rayonların relyefi üçün, düzənlik
relyefi isə tektonikanın çox zəif һiss edildiyi ərazilər üçün xarakterdir.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Document Outline - Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
Dostları ilə paylaş: |