Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir ə 4 brahimov T. Land şaftin hündürlük strukturu
Coğrafi sistem anlayışı təbii landşaft vahidlərinin bütün ierarxiya (kiçik takosnomik vahidlərin böyük vahidlərə tabe olması) cərgələrini, daha doğrusu yuxarıdan aşağıya coğrafi təbəqədən onun morfoloji hissələrinədək parçalanmasını ə hatə edir. Bu nöqteyi-nəzərdən geosistem həqiqətən universal əhəmiyyətə malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə «geosistem» termini ilkin mənadan fərqli olaraq başqa formada işlənməyə başlamışdır. Belə ki, bir sıra coğraflar geosistem adı altında yalnız bir-birilə əlaqədə olan, öz aralarında ağırlıq qüvvəsinin təsirilə istiqamətlənmiş maddə mübadiləsinə malik təbii komplekslər silsiləsi başa düşürlər.
Behruz Melikov Mühazirə 4 brahimov T. Landşaftin hündürlük strukturu Landşaft komplekslərinin hündürlük strukturu komplekslərin komponentləri arasındakı qarşılıqlı əlaqənin xarakteri, komponentlərin ahəngdarlığı, birliyi və münasibətilə təyin edilir. Bu özü də, inkişaf prosesində komponentlərin dəyişmə istiqamətindən, komplekslərin yaşından və inkişaf tarixindən asılıdır. Hündürlük strukturası landşaft komplekslərinin bütün taksonomik vahidlərində eyni komponentlərdən ibarət olmağına baxmayaraq eyni quruluşa malik deyil. Elə ona görə də komponentlər arasındakı əlaqə xarakterinə görə onlar bir-birindən əsaslı surətdə fərqlənirlər. Komplekslərin hündürlük strukturunda komponentlərin maddi tərkibinə, qalınlığına görə kəmiyyət və keyfiyyət fərqləri müşahidə edilir. Hər bir landşaft kompleksinin şaquli kəsilişində coğrafi təbəqənin bütün sferlərinin hissələri (litosfer, atmosfer, hidrosfer, biosfer) bu və ya digər dərəcədə iştirak edir. Bu sferlərin fraqmentləri təbii komponentlər adlanır. Hər bir təbii kompleksin hündürlük kəsilişinə nəzər saldıqda, komponentlərin şaquli mərtəbəlilik formasında yerləşdiyinin şahidi oluruq. Müşahidələr göstərir ki, adətən hündürlük strukturası sahə etibarı ilə böyük landşaft komplekslərində (tip, yarımtip və ya ölkə, vilayət, əyalət daxilində) daha mürəkkəb və müxtəlif cinsli olduğu halda kiçik komplekslərdə eyni cinsli olur. Kompleksin şaquli strukturundakı fərqi Böyük Qafqazın cənub yamacında, Girdiman çayın orta axınında (Qaranohur kəndi rayonunda sürüşməyə məruz qalmış dağ-meşə, meşə-çöl komplekslərinin şaquli kəsilişində) görmək olar. Həmin kəsilişdə sürüşmə materialları ilə mürəkkəbləşmiş meşə landşaftlarının ş aquli strukturunun keyfiyyətcə eynicinsli olmaması, hər bir komponentin eyni qalınlıqda və bütövlükdə (ana süxurların, aşınma təbəqəsinin, torpağın və s.) olmadığı yaxşı görünür. Komplekslərin hündürlük strukturu əmələ gəlmə vaxtından, daha doğrusu kompleksin tutduğu ərazinin yaşından çox asılıdır. Belə ki, kompleksin yaşı nə qədər çox olsa o müasir təbii proseslərin mənfi təsirinə bir qədər az məruz qalacaq və elə ona görə də komponentlərin strukturu nisbətən tam və şaquli qalınlığı çox Behruz Melikov Behruz Melikov olacaq, eyni zamanda yumşaq çöküntü süxurları daha qalın, torpaq-bitki örtüyünün isə mərtəbəliyi müşahidə ediləcəkdir. Landşaft komplekslərində hündürlük strukturu qalınlığının eyni olmaması aşağıdakı müxtəlif səbəblərlə bağlıdır: kompleksin ərazisində akkumulyasiya və ya gətirmə materiallarının toplanma şəraiti, yamacların meyillilik dərəcəsi, iqlim şə raiti (isti və rütubətli və ya quru və soyuq) və s. daha qalın komplekslər rütubətli isti və mülayim iqlimli akkumulyativ düzənliklərdə müşahidə olunur ki, burada da yumuşaq gətirmə materiallarının və torpağın qalınlığı artır, ağac bitkiləri çox mərtəbəli olur, qrunt sularının yayıldığı horizont yaxşı inkişaf edir. Dağlıq şəraitdə komplekslərin şaquli strukturunun qalınlığı düzənliyə nisbətən həmişə az olur. Bu da denudasiya proseslərindən, xüsusilə qravitasiyanın intensivliyindən asılıdır. Litosferin əsas xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən relyef, geoloji süxurlarla, tektonik strukturlarla sıx əlaqə şəraitində inkişaf edir. Azərbaycan ərazisi üçün akkumulyativ, erozion-denudasion, arid-denudasion və s. relyef tipləri xarakter olmaqla, onların əmələ gəlməsində akkumulyasiya prosesi, arid iqlim şəraiti, denudasiya hadisəsi, şaxta aşınması və başqa proseslər fəaliyət göstərmişdir. Yer səthi və landşaft komplekslərinin şaquli strukturu üçün genetik cəhətcə relyefin vahid morfostruktur elementlərinə aid olan skulptur formalarının birliyinə geomorfoloji komplekslər kimi baxmaq olar. Geomorfoloji komplekslər yer səthinin elə bölgüsüdür ki, o öz ölçüsünə görə çox hallarda landşaftlara, onun morfoloji bölgülərinə müvafiq gəlir. Relyefin göstərilən bütün xüsusiyyətlərindəki dəyişikliklər landşaftın hündürlük strukturu vasitəsilə öz əksini tapır. Belə ki, relyef nə qədər mürəkkəb olsa, onun tipləri də o qədər tez əvəz olunur, landşaftın tərkibində mərzlər və fasiyalar daha çox ayrılır. Landşaft komplekslərinin hündürlük strukturunun əmələ gəlməsinin sürətli və intensiv getməsi, onun iqlim şəraitindən də çox asılıdır. Ümumiyyətlə landşaftın və onun ayrı-ayrı komplekslərinin inkişafında və dinamikasında iqlimin rolu ə vəzedilməzdir. Ərazinin iqlim xüsusiyyəti bir sıra göstəricilərin cəmindən ibarətdir. Bu göstəricilərə komplekslərin yerləşdiyi əraziyə daxil olan günəş Behruz Melikov Behruz Melikov
Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|