Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir ə 5 brahimov T. Land şaft v ə onun m ərt əb əlilik qurulu şu
radiasiyasının miqdarını, havanın temperaturu və rütubətliyinin, atmosfer yağıntılarının cəmini, küləklərin istiqaməti və sürətini aid etmək olar. qlim göstəricilərinin əyalətlər və vilayətlər üzrə paylanma xüsusiyyətinə səbəb olan hava kütlələrinin sirkulyasiyası proseslərinin də böyük əhəmiyyəti vardır. Landşaft kompleklərinin şaquli kəsiyində müşahidə edildiyi kimi, onların hündürlük quruluşunda iqlimin rolu əvəz edilməzdir. Məsələn, eyni yaşlı və genetik cəhətcə eyni cinsli olan relyef formalarında, müxtəlif iqlimli şəraitdə, bir- birinə yaxın və nisbi yüksəkliyi çox olan sahələrdə hündürlük strukturlarının xarakteri eyni olmayacaqdır. Belə ki, Böyük Qafqazın cənub şərq qurtaracağında, smayıllı rayonun Diyallı kəndi yaxınlığında Sarmat çöküntüləri təxminən 200 m mütləq yüksəklikdə yerləşməklə qalınlığı 100 m-dən çox, torpaq örtüyünün qalınlığı 20-30 sm, səthində ağac (palıd) və ot bitkiləri yayılmışdır. Babadağda 3400 m yüksəklikdə qalınlığı təxminən eyni olan həmin yaşlı sarmat çöküntüləri üzərində soyuq iqlim şəraitində torpaq örtüyü nisbətən zəif inkişaf etmiş (qalınlığı 15 sm), bitkisi alçaq boylu ot bitkilərindən ibarət olub tam örtük yaratmır. Təbii ərazi komplekslərinin hündürlük strukturunda iştirak edən ən ümdə komponentlərdən biri də torpaq örtüyüdür. Torpaq örtüyünün ən sadə və eyni cinsli olmasına görə, fasiya digər komplekslərdən fərqlənir (onun strukturunda yalnız bir növ torpaq iştirak edir). Mərzin sərhəddində bir sıra torpaq cinslərini birləşdirən növ müxtəliflikləri rast gəlir. Daha mürəkkəb torpaq birləşmələri landşaftın daxilində yayılmış torpaq yarımtipləridir. Ən nəhayət daha böyük torpaq bölgüsü torpaq tipləri olub, landşaft tiplərinin səciyyəsində təsvir edilir. Landşaft komplekslərinin hündürlük strukturu bu və ya digər təbii proseslərin, xüsusilə müasir proseslərin təsiri altında uzun müddətli inkişaf tarixi ərzində çox dinamik; mütəhərrik və dəyişkən xarakterə malik olması ilə səciyyələnir. Şaquli strukturun bütövlükdə pozulması nisbətən kiçik komplekslər üçün daha xarakterdir. Xüsusilə hazırda bir sıra təbii proseslərin (sel, sürüşmə, uçqun və s.) fəlakətli xarakterə malik olduğu dağlıq ərazilərdə bu hadisələrin təkrarlanması tez- tez müşahidə edilir. Sel axınları, sürüşmə hadisələri əvvəllər mövcud olan təbii, Behruz Melikov Behruz Melikov
bəzən isə süni kompleksləri tamamilə örtmək və məhv etməklə keyfiyyətcə fərqlənən yeni komplekslər yaradırlar. Düzənliklərin ayrı-ayrı sahələrindəki komplekslərin şaquli strukturu bəzən quraqlığın, toz burulqanlarının, daşqınların, qasırğa xarakterli küləklərin və s. təsiri altında dəyişir. Belə ki, toz burulqanları komplekslərin strukturunu və qalınlığını özünün əmələ gəldiyi, keçdiyi və fəaliyyətini qurtardığı sahələrdə dəyişdirir. Bu proses adətən qurtardığı axırıncı sahədə çöküntüləri qoyub getməklə öz fəaliyyətini qurtarır.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazirə 5 brahimov T. Landşaft və onun mərtəbəlilik quruluşu Yerin coğrafi təbəqəsinin xüsusiyyətlərindən biri onun təbii sferlərinin (litosfer, atmosfer, hidrosfer və biosfer) cəmləşərək sıx qarşılıqlı əlaqə nəticəsində yaratdığı müxtəliflik, təzadlıqdır. Bu sferlar arasındakı qarşılıqlı təsir xüsusi təbəqənin – landşaft sferasının əmələ gəlməsinə və ayrılmasına imkan verir. Landşaft sferası günəş enerjisinin Yer səthində həyatın inkişafı naminə daha məqsədəuyğun, müxtəlif enerji növlərinə çevrilməsinə xidmət edir. Quruda landşaft sferasına müasir aşınma təbəqəsi, yer səthilə təmasda olan hava qatı, yeraltı və yerüstü sular, torpaq, bitki örtüyü, canlı orqanizmlər və s. daxildir. Başqa sözlə landşaft sferası yer səthində müşahidə olunan təbii komplekslərin cəmidir. Y.K.Yefremov coğrafi təbəqə anlayışını başqa terminlə – landşaft təbəqəsilə ə vəz etməyi təklif edir. Son işlərində bu təklifə S.V.Kalesnikdə qoşuldu. Coğrafi təbəqə anlayışını landşaft təbəqəsi terminilə əvəz etməkdə Y.K.Yefremov (1950) bircə səbəb irəli sürür, o da guya «coğrafiyanın təyinində Yerin coğrafi təbəqəsi bir elm kimi» heç şey izah etmədən tavtalogiya kimi səslənir, Əlbəttə bu təsəvvür elmi cəhətcə tamamilə əsassızdır. Yuxarıda göstərildiyi kimi fiziki-coğrafiyanın coğrafi təbəqə barədə elm kimi əsaslandırılması tamamilə qanunauyğundur. Sadə bir misalla bunu izah etmək olar. Əgər iqlimşünaslıq iqlim, torpaqşünaslıq torpaq, geobotanika bitki örtüyü barədə elmdirsə, deməli fiziki coğrafiya da coğrafi təbəqə haqda elmdir. Landşaft təbəqəsinə gəlincə, onun fiziki-coğrafiyanın mövzusu kimi təyin olunması üçün coğrafi təbəqədən də xeyli çox əlavə izahat tələb olunur. Ə gər biz elmi ardıcıllığa riayət edib, onun yerinə yetirilməsinə əməl etməli oluruqsa, onda fiziki-coğrafiyanın mövzusunu, tədqiqat obyektini coğrafi təbəqə deyil, landşaft təbəqəsi adlandırmalı, onun tədqiqilə məşğul olan elmi isə fiziki- coğrafiya yox landşaftşünaslıq adlandırmalıyıq. Buradan görünür ki, geniş yayılmış və öz yerini elmdə möhkəmləndirmiş coğrafi təbəqə terminini landşaft təbəqəsilə əvəz etməyə heç bir ehtiyac yoxdur. Lakin landşaft təbəqəsinin bir qədər dar mənada ayrılması lazımdır. Coğrafi təbəqə daxilində litosfer, atmosfer, Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|