Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
hidrosfer və biosferin bir başa təmasda və fəal qarşılıqlı təsirdə olduğu zonanın landşaft sferası kimi ayırmaq məqsədəuyğundur. Landşaft sferası üzvü aləmin həddən artıq mərkəzləşməsinə və toplanmasına görə coğrafi təbəqənin bioloji foksunu təşkil edir. Coğrafi təbəqənin hissəsi kimi bu sfera qlobal xarakterə malik olmaqla, xüsusi elmin-landşaftşünaslığın tədqiqat obyektidir. Landşaft sferası başqa sferlərdən fərq8lənməklə planetimizin xarici və daxili quruluşunun ən mürəkkəb, insan cəmiyyətinin mövcud olduğu və fəaliyyət göstərdiyi hissəsidir. Landşaft sferasını təşkil edən coğrafi komplekslərin xarakteri bilavasitə landşaftın özündə, Yerin daxilində və ümumiyyətlə yer səthində gedən müəyyən proseslərin cəmilə təyin edilir. Landşaft sferası quru və okeanda müşahidə olunan landşaft komplekslərinin birliyidir. Coğrafi təbəqədən fərqli olaraq landşaft sferasının qalınlığı o qədər də çox olmayıb, bir neçə yüz metrlərlə ölçülür. Landşaft sferasına müasir aşınma təbəqəsi, torpaq-bitki örtüyü, heyvan orqanizmləri və havanın yer səthilə təmasda olan hissəsi daxildir. Atmosfer, litosfer və hidrosferin bir başa əlaqədə olan, bir- birinə təmas edən və fəal qarşılıqlı təsirdə olan hissəsində xüsusi təbii komplekslər – landşaftlar əmələ gəlir. Həyatın əmələ gəldiyi, toplandığı və sıx örtük yaratdığı yer landşaft sferasıdır. Lakin burada da canlı orqanizmlər qeyri-bərabər paylanmışdır. Onların ən sıx yayıldığı və inkişaf etdiyi sahə litosferin, atmosferin və hidrosferin bir-birinə daha yaxın təmas etdiyi təbəqədə müşahidə edilir. Bu hissədə, V. .Vernandskinin dediyi kimi «həyat pərdəsi» yaranır. Bu pərdə landşaft sferası komponentlərinin bilavasitə bir-birinə daxil olduğu və qarşılıqlı təsirdə olan, günəş enerjisinin dəyişikliyə məruz qaldığı, yeni törəmə komponentlərin (o cümlədən torpaq və dünya okeanı dibindəki lil təbəqəsinin) əmələ gəldiyi ən fəal hissəsidir. Göstərildiyi kimi, coğrafi təbəqədə belə əlaqə pərdəsi üçdür: atmosferlə – litosferin, atmosferlə – hidrosferin və hidrosferlə – litosferin qovuşduğu səthlər, daha doğrusu quru, okean səthi və okean dibi. Bunların hər biri coğrafi təbəqənin özünə məxsus xüsusi və daha mürəkkəb struktur vahidləri olub, əvvəlki üç mərtəbədən (litosfer, atmosfer və hidrosfer) fərqli olaraq, burada əsas komponent Behruz Melikov Behruz Melikov yoxdur, elə ona görədə onlar müxtəlif coğrafi sferların hesabına əmələ gəlir. Quru səthi adlandırdığımız sahə nazik (cəmi 10 metrlərlə ölçülən), lakin özünün quruluşuna görə çox mürəkkəb təbəqə olub, torpaq, su atmosfer havası, bitki, heyvanat aləminin mikrooorqanizmlərin bir-birilə çox sıx qarışması nətixəsində ə mələ gəlir. Ə laqə pərdəsindən coğrafi təbəqənin kənarlarına doğru uzaqlaşdıqca qarşılıqlı mübadilənin fəallığı zəifləyir, ayrı-ayrı coğrafi sferların tərkibində başqa komponentlərin iştirakı azalır və onların quruluşu tədricən bəsitləşir. Ona görə də üç əsas struktur mərtəbədən (litosfer, atmosfer və hidrosfer) hər birini qalınlığına görə bir sıra ikinci dərəcəli təbəqələrə və ya mərtəbələrə bölmək olar. Coğrafi təbəqənin özülünü yaradan, çökmə süxur təbəqəsinin üst hissəsində günəş şüasının, suyun, atmosfer qazlarının (oksigen və karbonun) və üzvü aləmin təsiri altında intensiv dəyişikliyə məruz qalan çöküntü toplanan təbəqədə hipergenez zonası ayrılır. Əslinə baxanda stratisferin bu hissəsini landşaft sferasının əmələ gəldiyi quru səthini əlaqə (kontakt) pərdəsinə aid etmək lazımdır. Onun qalınlığı destimetrlərlə ölçülən ən üst hissəsini orqanizmlərlə və üzvü maddələrə zəngin olan torpaq və ya pedosfera təşkil edir. Troposferdə qalınlığı 500-600 m-dən 1000-1500 m-dək olan aşağı təbəqə sərhəd zolağı, təmas və ya sürtünmə zolağı adı altında ayrılır. Burada hava təbəqəsilə quru və okean səthinin qarşılıqlı təsiri, əlaqəsi çox aydın müşahidə olunur, toz kütləsi əsasən burada toplanır, temperaturun sutkalıq gedişi, rütubətlilik, küləklərin işi özünü yaxşı göstərir. Atmosferin yuxarı təbəqələrində hava kütlələrinin sürtünmə təsiri müşahidə edilməyən və küləklərin sürətinin kəskin artdığı azad atmosfer zonası yerləşir. Sürtünmə və ya təmas təbəqəsinin yer səthindən 30-50 m hündürlüyədək olan aşağı hissəsi troposferin yer səthinə söykənən təbəqəsi kimi ayrılır. Burada yerli amillərin iqlimə təsiri aydın müşahidə edilir, havanın temperaturu və rütubətlilik yüksəklik istiqamətiedə çox tez azalır. Nəhayət, atmosferin 1,5-2 m yer səthindən yüksək olan ən aşağı horizontu mikroiqlim sferası və ya mikrosfera adlanır. Bu sfera çox yüksək rütubət saxlama qabiliyyəti, temperaturun kəskin tərəddüdü, Behruz Melikov Behruz Melikov küləklərin zəifliyi, həmin göstəricilərin çox böyük şaquli qradientə malik olması, gecə temperaturunun inversiyası və başqa əlamətlərlə səciyyələnir. Troposferin yer səthinə təmas edən əbəqəsi torpaq və hipergenez sferasının üst hissəsilə birlikdə coğrafi təbəqənin ən mürəkkəb əlaqə (kontakt) pərdəsini yaradır ki, bunu da yerüstü landşaft sferası adlandırmaq olar. Həqiqətən, coğrafi təbəqənin bu struktur vahidi yuxarıda göstərilən üç əsas coğrafi sferanın təmasında (kontaktında) əmələ gəlir. Burada planetimizin canlı maddələrinin əsas hissəsi (99% qədər) cəmləşir. Yerüstü landşaft sferasında enerji və maddələrin əsas dəyişilmə mexanizmi yerləşir ki, bu da öz növbəsində coğrafi təbəqənin «istehsal edici fabriki», nəhəng laboratoriyası olub, burada fasiləsiz olaraq ərimə, oksidləşmə, bərpa olunma, hidrotasiya, bioloji sintez və parçalanma prosesləri gedir, dağ süxurlarının mexaniki dağılması, yumşaq çökmə materiallarının aparılması və akkumulyasiya olunması, atmosfer yağıntılarının düşməsi, axım, buxarlanma və transpirasiya, torpağın, buzlağın, relyefin müxtəlif formalarının ə mələ gəlməsi baş verir. Landşaft sferası da coğrafi təbəqə kimi çox mürəkkəb mərtəbəlilik quruluşuna malikdir. Dəqiq tədqiqatlar zamanı elə torpaq örtüyünün özündə bir sıra horizontalar və təbii proseslərin xarakterindən asılı dəyişikliklər yaradan bir neçə hadisələr ayırmaq olur. Bunlara yeraltı suların dərinlik səviyyəsini aid etmək olar. Bu səviyyədən aşağı torpağa oksigenin daxil olması çətinləşir, torpaq altında geokimyəvi şərait kəskin dəyişir və bununla yanaşı torpağın və bioloji proseslərin xarakteri başqalaşır. Temperatur rejiminə görə daimi orta illik temperatur səviyyəsi fərqləndirilir. Belə ki, həmin səviyyədən aşağı illik temperatur amplitudu hiss edilmir (ekvator boyunda həmin səviyyə 5-10 m, mülayim enliklərdə 15-20 m, yüksək enliklərdə 20-30 m dərinlikdə yerləşir) və daimi sutkalıq temperaturun səviyyəsi də (0,7-1,0 m dərinlikdə) nisbətən dərində yerləşir. Qurunun kontakt təbəqəsinin yerüstü hissəsində horizontların fərqləndirilməsi yalnız atmosfer proseslərinin xarakterinə görə deyil, biocoğrafi əlamətlərə görə də (horizont və ya mərtəbə, yerüstü mamır, şibyə örtüyü, ot və kolluqlar, meşəaltı otlar, kolla rvə meşə yaradan ağaclar) mümkündür. Behruz Melikov Behruz Melikov
Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|