sahədə kompüter texnikasının aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyası
deməkdir.
İnformasiya texnologiyası - informasiya ehtiyatlarından istifadə olunması
proseslərini asanlaşdırmaq, onların etibarlığını və operativliyini çoxaltmaq məqsədilə
informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, emalı və istifadəçilərə çatdırılmasını
təmin edən və vahid texnoloji zəncirdə birləşdirən metodlar, istehsal prosesləri və texniki-
proqram vasitələri toplusudur.
1.2.İnformatika elminin əsas məzmunu və tərkib elementləri. İnformatika elminin
bir fənn kimi tədrisi zamanı qəbul olunmuş kurrikulumun prinsiplərinə uyğun olaraq
aşağıdakı məzmun xətlərinə və tərkib elementlərinə diqqət yetirilməsi onun öyrənilməsini,
tədqiqini və inkişaf etdirilməsini daha da yaxşılaşdırır:
informasiya
və informasiya prosesləri;
formalaşdırma, modelləşdirmə, alqoritmləşdirmə və proqramlaşdırma;
kompüter və informasiya
sistemləri və şəbəkələri;
cəmiyyətin informasiyalaşdırılması.
1.3.İnformasiyanın xüsusiyyətləri və təsviri üsulları. İnformasiya (latınca
informatio) ifadə olunma formasından asılı olmayaraq insanlar, canlılar, cansızlar, faktlar,
hadisələr, proseslər və s. haqqında olan məlumat və biliklərdir. Biliklər isə müəyyən
faktlar və onlar arasındaki asılılıqlar şəklində ifadə olunur. İnformatikada informasiya
ilkin və təyin olunmamış anlayış kimi qəbul olunur.
İnsanlar min illər ərzində çox boyük həcmli informasiyalar toplamış və onları
müxtəlif üsul və vasitələrlə saxlamışlar. İnformasiya təbiətdə siqnallar
şəklində ötürülür və
iki tipə ayrılır:
analoq və
rəqəmli. İnsanlar öz hissiyyat üzvlərinə görə analoq,
kompyuterlər isə rəqəmli informasiyaların köməyilə fəaliyyət göstərir.
Analoq informasiya təsvir edilir və insanın duyğu üzvləri ilə qəbul edilir. Rəqəmli
informasiya isə kompyuterin emal etdiyi informasiyadır və kodlarla ifadə olunur.
İnformasiyanın 1) faydalılıq, 2) tamliq, 3) həqiqilik, 4) qiymətlilik, 5) təzəlilik və s.
kimi xassələri vardır.
İnformasiyalar yaranmasına, qəbul edilməsinə, ötürülməsinə, ifadə formalarına və
vasitələrinə, istifadəsinə və s. görə müxtəlif cür qruplaşdırıla bilər.
İnformasiyaları hər hansı əlifba simvollarının köməyi ilə ifadə etmək və onu digər
əlifbaya keçirmək olar.
İnformatikada fakt, məlumat, xəbər terminləri çox vaxt “verilənlər” sözü ilə ifadə
olunur.
“Verilənlər” (ingiliscə
data) texniki vasitələrlə saxlanması, emal edilməsi və
ötürülməsi üçün formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır. Tipinə görə
verilənləri 4 qrupa ayırırlar:
hesabi (və ya rəqəm tipli);
mətn (və ya simvol tipli);
məntiqi tipli;
göstərici tipli.
Hesabi verilənlərdə qiymət rəqəmlərlə ifadə olunur (Məs., «yaşı-28»). Mətn tipli
verilənlərdə qiymət sözlə (simvollarla) ifadə olunur (Məs., «qırmızı rəngli»). Məntiqi
verilənlərdə qiymət məntiqi kəmiyyətlə ifadə olunur (məs., «18 ədədinin tək ədəd olması
KitabYurdu.az
3
doğru deyil»). Göstərici tipli verilənlərdə isə proqramlaşdırmada yaddaş ünvanları ilə
işləmək üçün istifadə olunur.
Kompyuterdə verilənlər ikilik say sisteminin rəqəmləri ilə təsvir olunur. Verilənlərin
bu cür təsviri
ikilik kod adlanır. İnformasiyanın ikilik rəqəmlərlə yazılması
ikilik
kodlaşdırma, ikilik rəqəmlərin özləri isə
bit (ing. binary digit — ikilik rəqəm) adlanır.
Mətn tipli informasiyanın baytlarla kodlaşdırılması bir neçə müxtəlif standarta
əsaslanır, lakin əsas standart ABŞ-da ANSI Milli insitutunda işlənilmiş
ASCII (American
Standard Code or Information Interchange) standartı olmuşdur.
Bütün tələblərin hər kəs tərəfindən ödənilməsinin təmin edilməsi üçün aşağıdakılar
qəbul edilmişdir: 1. Hər biri bir bayt təşkil edən 256 koddan ilk 32-si (0-dan 31-ə qədər)
kompyuter, printer və başqa qurğuların istehsalçılarına verilmişdir. Onlar bu kodları
istədikləri əməliyyat üçün təyin edirlər. Lakin sonradan istehsalçılar tərəfindən bu kodlar
üçün də standartlar işlənilmişdir, bu standartları qəbul etməyənlər isə sadəcə olaraq öz
məhsullarını sata bilmədiklərinə görə bazardan çəkilmişlər. Məsələn, bütün kompyuter
sistemlərində 13 kodu mətn daxil edilərkən abzasın bitməsi və yeni abzasın başlaması
üçün istifadə edilir. 2. Qalan kodlar cədvəli iki hissəyə bölünür: 32-dən 127-yə qədər olan
kodlar dünyadakı bütün kompyuter sistemlərinin istifadə etdiyi simvolların kodlarını təşkil
edir. 128-dən 255-ə qədər olan kodları isə hər bir ölkə özünə uyğun şəkildə yerləşdirə
bilər.
1991-ci ildə 16-bitlik
Unicode (Yunikod) sistemi təklif edilmişdir. Bu sistemdə hər
bir simvolun kodlaşdırılması üçün 2 bayt istifadə edilir: 1 bayt – simvolun kodlaşdırılması
üçün, bir bayt isə əlamətinə görə ayrılır. Bununla yanaşı Unicod kodlaşdırma üsulunun
ASCII standartı ilə informasiya uyğunluğu təmin edilir.
Əvvəllər hər bir simvolun kodu yalnız
bir baytdan ibarət idi, Unicode standartında isə
hər bir simvol 2 bayt ilə kodlaşdırlır, bu da eyni zamanda 65536 simvolun işlədilməsinə
yol açır. Bu ədəd isə dünyanın bütün əlifbalarını özündə saxlaya bilər. Bu 65536 kodun
arasında "Ə", "ə" hərfi üçün də (dilimizin o biri «qeyri-standart» hərflərinin türk
əlifbasında olduğundan Unicode kodları əvvəldən məlum idi) yer tapıldı. Nəhayət, 28 iyul
2001-ci ildə Azərbaycan dili üçün Unicode (2-baytlıq) və qeyri-Unicode (1 baytlıq)
simvol
kodlaşdırmaları və həmçinin klaviatura düzümü qəbul edildi. Əslində Unicode standartı
çoxdan tətbiq olunurdu və bu sadəcə rəsmiləşdirildi.
İnformasiyanı ölçmək üçün ən minimal informasiya vahidi kimi
bit (ingiliscə
binary
digi
t sözundən) qəbul edilmişdir. Praktikada isə əsasən aşağıdakı daha böyük
informasiya ölçü vahidləri işlədilir:
1 Bayt=8 bit; 1 Kb = 1024 bayt = 2
10
bayt; 1 Mb= 1024 Kb = 2
20
bayt; 1Gb=
1024 Mb = 2
30
bayt; 1Tb = 1024 Gb = 2
40
bayt;
1.4.İnformasiya əldə etməyin xüsusiyyətləri və prinsipləri. Bu proseslərin əsas
xüsusiyyətləri informasiya əldə etmək haqqında Azərbaycan Respublikasının
qanunvericiliyi ilə tənzimlənir. Bu sahədə mühüm əhəmiyyətə malik olan informasiya əldə
etmək haqqında Azərbaycan Respublikasinin qanunun (30 sentyabr 2005-ci il) məqsədi
vətəndaşların məlumat əldə etmək hüququnun sərbəst, maneəsiz və hamı üçün bərabər
şərtlərlə təmin edilməsinin hüquqi əsaslarını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir.
KitabYurdu.az
4