MÜHAZİRƏ MƏTNİ
MÖVZU 1. İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏNİN PREDMETİ VƏ METODU
§1. İqtisadiyyat və onun təməl prinsipləri
§2. İqtisadi nəzəriyyənin predmeti. İqtisadi anlayışlar və qanunlar
§3. İqtisadi nəzəriyyənin metodu
§4. İqtisadi nəzəriyyə - iqtisad elmləri sistemində
İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT
1.
«İqtisadi nəzəriyyə» dərslik, T. S.Vəliyev,
Ə.P. Babayev,
M.X.Meybullayev ümumi elmi redaktəsi ilə, Bakı-2001.
2. Экономическая теория (Политэкономия): Учебник / Под общей ред.
В.И. Видяпина, Г.П. Журалвевой. –М.: Изд-во: экономической акаде-
мии, 2000, –592 с.
3. Экономическая теория. Учебник для вузов. Под ред. Г.П. Журавлевой,
В.М. Юрьева. –Тамбов: Изд-во: Тамбовского университета, 2000,–
757с.
4. Международная экономика. Учебное пособие / Н.А. Волчина. –М.:
Эксмо, 2006, –736 с.
5. Экономическая теория. Учебник для вузов / Под ред. А.И. Добрынина,
Л.С. Тарасевича. –СПб.: Изд-во: СПб ГУЭФ. 1997, –480 с.
6. Курс экономической теории. /Под ред. А.В.Сидоровича; МГУ им.
М.В.Ломоносова. Изд-во « Дело и Сервис, 2001-832 с.
7. Носова С.С. Экономическая теория. Учебник для вузов. –М.: Гуманит.
Изд-во: Центр ВААДОС, 2000, –520 с.
8. Курс общей экономической теории. Учебник / Под ред. М.Н.
Чепурина, Е.А. Киселевой. –Киров: АСА, 1997.
9. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. –М.: Республика, 1992.
10. Портер М. Международная конкуренция. –М.: Международные отно-
шения, 1993.
11. Экономика переходного периода / Под ред. В.В. Радаева, А.В. Бузга-
лина. –М.: Изд-во МГУ, 1995.
12. Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. –М.: Инсан, 1994, –736 с.
1
§1. İqtisadiyyat və onun təməl prinsipləri
İqtisadi nəzəriyyə sosial elmlər sisteminə mənsub olan xüsusi bir elm sahəsidir.
İqtisad elminin predmetini bilavasitə iqtisadiyyatın özü təşkil edir. Lakin iqtisad
elmi də müəyyən təsnifata malikdir. Bu təsnifatda başlıca, aparıcı rolu iqtisadi
nəzəriyyə oynayır.
Bütün elmlərdə olduğu kimi, bu elmin də özünəməxsus terminləri, anlayışları və
ifadə üsulları vardır. Bunların da əksəriyyəti bizim adi həyatımızda, məişətimizdə
işlətdiyimiz sözlərlə, anlayışlarla üst-üstə düşmür. Buna görə də, iqtisad elmində
işlədilən, bir sıra hallarda başqa dillərdən dilimizə keçən məfhumlara, anlayışlara
diqqətlə yanaşmaq, onların ifadə etdiyi mənalara dərindən diqqət yetirmək elmin
öyrənilməsini asanlaşdırır və ona olan marağı daha da artırır.
Müasir sivilizasiyalı cəmiyyətdə ən qiymətli sərvət insanın bilik və bacarığıdır,
onun intellektual səviyyəsidir. Bunlar isə iqtisadi və mədəni yüksəlişin ən mühüm
amilləridir.
İqtisadiyyat - iqtisad elminin adı bu sözdən, termindən alınmışdır. Geniş
mənada iqtisadiyyat bütün iqtisadi bilik sahələrinin, eləcə də iqtisadi nəzəriyyənin
öyrəndiyi, araşdırdığı obyektdir.
Elm tarixində ilk dəfə iqtisadiyyat sözünü, anlayışını qədim yunan alimləri
işlətmişlər. O, Ksenofontun (e.ə-430-355) «Ev təsərrüfatı» və ya «Ev iqtisadiyyatı»
deyilən əsərinin adından götürülmüş, sonra Aristotel (384-322) tərəfindən geniş
şərh edilmişdir. Yunan sözü olan «Oykonomiya» iki sözdən- «oykos» (ev, tə-
sərrüfat) və «nomos» (qayda, qanun) söz birləşmələrindən yaranmışdır. Bu mənada
«Ekonomika» antik dövrün qul əməyinə əsaslanan ailə təsərrüfatının, ən çox natu-
ral təsərrüfat münasibətlərini ifadə edirdi. Təsərrüfat və onun idarəedilmə
qanunları mənasını daşıyan bu anlayış sonralar mürəkkəb və geniş bir fəaliyyət
dairəsini, bütövlükdə iqtisadiyyat mənasını ifadə etməyə başlamışdır. Hazırda
dünyanın əksər ölkələrində, müxtəlif dillərdə «Ekonomiks» geniş anlamlı bir
kateqoriya kimi işlədilməkdədir. Bizim və bir çox islam ölkələri xalqlarının dilində
«ekonomika» ərəb dilindən alınmış «iqtisadiyyat», «iqtisad» kimi sözlərlə ifadə
olunur. Lüğəti mənası da elə «ekonomika» anlayışının bildirdiyi mənaya uyğundur.
İqtisadiyyatı öyrənmə, dərketmə baxımından yanaşdıqda o, makroiqtisadiyyat,
mikroiqtisadiyyat, mezoiqtisadiyyat, meqoiqtisadiyyat sahələrinə bölünür.
İdarəetmə baxımından da iqtisadiyyatın bu hissələrə bölgüsü əsaslıdır.
Makroiqtisadiyyat - bu, hər bir ölkənin və regionun iqtisadiyyatının bütövlükdə
öyrənilməsi, araşdırılması və təhlili deməkdir. Makroiqtisadiyyat səviyyəsində
cəmiyyətin, ölkənin, milli iqtisadiyyatın ən başlıca iqtisadi problemləri dayanır.
Burada ictimai məhsulun məcmuu, milli gəlirin kəmiyyəti, onların artımı, bölgüsü,
sosial tələbatların təmin olunmaq səviyyəsi və s. kimi problemlərin öyrənilməsi və
həlli yolları araşdırılır.
Mikroiqtisadiyyat - istehsalın və xidmətin müəssisə, firma səviyyəsində
araşdırılması, təşkili və idarəedilməsi deməkdir. İqtisadiyyatın özəyini təşkil edən
müəssisədə, firmada, şirkət və s. özəklərdə istehsalın və xidmətin daha səmərəli
qurulması modelləri seçilir, az xərclə daha çox və daha keyfiyyətli məhsul bura-
xılmasına çalışılır. Bu dairədə istehsal xərcləri, mənfəət, qiymət, əmək haqqı,
2
tələb-təklif kimi iqtisadi amillərdən daha konkret şəkildə istifadə olunur və
idarəetmədə daha çevik formalar seçilir.
Mezoiqtisadiyyat - makroiqtisadiyyatın yarımsistemidir; bir-biri ilə üzvi bağlı
sahələr kompleksidir. Məs., aqrar-sənaye kompleksi, aqrar-biznes, hərbi-sənaye
kompleksi. Bunların maddi əsaslarını əmək bölgüsü və kooperativləşmə təşkil edir.
Aqrar-sənaye kompleksində kənd təsərrüfatı ilə emal sənaye sahələrinin, bəzi
istehsal vasitələri istehsal edən sənaye sahələrinin üzvi əlaqəliliyi əsas götürülür.
Hərbi-sənaye kompleksində hərbi və mülki istehsal sahələrinin qarşılıqlı əlaqəsi
ifadə olunur.
Meqoiqtisadiyyat - bu anlayış altında bütövlükdə dünya təsərrüfatı, başqa
sözlə, beynəlxalq miqyasda iqtisadiyyat başa düşülür.
İqtisadiyyat bütün səviyyələr və sistemlər baxımından ümumi prinsiplərə,
qanunauyğunluqlara malikdir. Lakin, bu heç də dünya, regional və milli
iqtisadiyyatların özünəməxsus xüsusiyyətlərini inkar etmir. Çünki, iqtisadiyyatın
başlıca prinsipləri, məqsəd və funksiyaları göstərilən çərçivələrdə, xüsusilə milli
iqtisadiyyat çərçivəsində reallaşa bilər. Buna görə də dünya iqtisadiyyatı və milli
iqtisadiyyat iqtisad elminin öyrəndiyi sahələrdəndir.
İqtisadiyyat insan üçün yaradılmış və ona da xidmət etməlidir. Bu baxımdan hər
cür iqtisadiyyatın təbii və son məqsədi insanın, cəmiyyətin tələbatını ödəməkdir.
Bunun üçün iqtisadiyyatın bütün bölmələr, sahələr ilə genişlənməsi və təkrar
istehsalını keçirməsi zəruridir.
İqtisadiyyat təkrar istehsalın istehsal, bölgü, mübadilə, istehlak mərhələlərini
özündə üzvi surətdə birləşdirən bir sistemdir. Burada istehsalla istehlak arasındakı
qarşılıqlı asılılıq və vəhdət mühüm yer tutur. Bu prosesdə bölgü və mübadilə
formalarının aktiv və passiv təsirləri də özünü göstərir.
Məlumdur ki, hər cür istehsal prosesində təbiət - torpaq, kapital və əmək (insan)
iştirak edir. Bu üç amilin üzvi vəhdəti nəticəsində istehsal prosesi baş verə bilər.
Torpaq insanın əzəli qida mənbəyidir. Əmək alətləri isə insanın özünün icad etdiyi
vasitələrdir. Başqa sözlə, insan təbiətə, onun predmetlərinə - torpağa, bitkiyə və
heyvanat aləminə təsir göstərmək və tələbatını ödəmək üçün əmək alətləri
yaratmışdır, bəsit alətlərdən (daş, ox, kaman və s.) başlamış o, müasir mürəkkəb
alətlərə qədər böyük inkişaf yolu keçmişdir. Bu prosesdə istehsalın başlıca amili
olan insanın özü də inkişaf etmiş, kamilləşmiş və nəticədə çağdaş sivilizasiyalı
iqtisadiyyatın yaranmasına nail olmuşdur.
İqtisadiyyat insanların yaşayışını, həyat sürməsini təmin etmək zərurətindən
yaranmışdır. Burada insan başlıca məqsəd və həlledici amildir. O, həm istehsalçı
və həm də istehlakçıdır. Deməli, istehsalın fasiləsiz təkrarı və genişlənməsi də bu
zərurətdən yaranır. İstehsal olunan məhsullar bölüşdürülməlidir, sonra tədavül,
alqı-satqı yolu ilə istehlaka daxil olmalıdır. Bununla, sanki bütün məsələlər bitmiş
olur. Elə görünür ki, bütün iqtisadi proseslər asan və rəvan bir yolla başlayır və
sona çatır. Bu iqtisadiyyatın görünən tərəfləridir. Cəmiyyət həyatında isə nəyi böl-
mək, necə bölmək, kimə nə qədər pay vermək mürəkkəb bir iqtisadi mexanizmdir.
İqtisadiyyatın təməl prinsiplərini təşkil edən, istehsal, bölgü, mübadilə və
istehlak proseslərində milyonlarla istehsalçıların, satıcıların, alıcıların maraqları
əks olunur və reallaşır. Bu münasibətlərin daşıyıcıları cəmiyyətin bütün
3
Dostları ilə paylaş: |