6
hat edir, sosial, texniki v humanitar elml rl
laq d
olur. Ekologiyaya planetd ya ayan bütün insanlar üçün
böyük praktiki h miyy t k sb ed n v sür tl inki af
ed n universal, fundamental, kompleks elm kimi baxılır.
Bu terminin bir neç müxt lif
rh formaları mövcuddur:
- ekologiya - biologiya elml rind n biri olub, canlı
sisteml ri v onların ya ayı mühiti il qar ılıqlı t sirini
öyr nir;
- ekologiya – t bi t v onun c miyy t il qar ılıqlı
laq sin h sr olunan, t bii v ictimai elml rin
d lill rind n sintez olunan kompleks bir elmdir;
- ekologiya – orqanizml r, biosistem v mühit
arasındakı qar ılıqlı laq probleml rinin t dqiqin xüsusi
ümumi elmi yana madır (ekoloji yana ma);
- ekologiya – t bi tl insan arasında qar ılıqlı
laq nin elmi v praktiki probleml rinin c midir (ekoloji
probleml r).
1.2. Ümumi ekologiyanın qurulu u
Ümumi ekologiyada ad t n bir-birl ri il qar ılıqlı
laq d olan bir neç bölm l ri ayırmaq olar ki, onlara da
b z n ayrıca f nn kimi baxırlar (c dv l 1.1).
7
C dv l 1.1
“Ümumi ekologiyanın” qurulu u
Ekologiyanı
n bölm l ri
M zmunu
Faktorial
ekologiya
Mühit faktorları v onların orqanizml r
t sir qanunauy unluqlarını öyr n n
elmdir.
Orqanizml rin
ekologiyası v
ya
autekologiya
Ayrı-ayrı orqanizml r v mühit amill ri
v ya ya ayı mühiti arasındakı
qar ılıqlı laq .
Populyasiyanın
ekologiyası v
ya
demekologiya
Eyni növ orqanizml r (populyasiya
h ddind ) v ya ayı mühiti arasında
qar ılıqlı
laq . Populyasiyanın
mövcudlu unun ekoloji qanunauy un-
luqları.
Ekosistem
haqqında elm
v ya
sinekologiya
Müxt lif növ orqanizml r (biosenozlar
h ddind ) v onların ya ayı mühiti
arasındakı qar ılıqlı laq ni bütövlükd
öyr n n elm. Biosenozların növl rarası
münasib tl rinin ekologiyası.
Biosfer
haqqında elm
(qlobal
ekologiya)
Yer qabı ının yaradılması (atmosfer,
hidrosfer, litosfer) v onun f aliyy tind
canlı orqanizml rin (canlı madd ) v
onların h yat f aliyy ti m hsullarının
rolu.
Bu bölm l r:mühit faktorları v onların orqanizml r
t sir qanunauy unluqlarını öyr n n elm (faktorial
ekologiya); qar ılıqlı laq d olan ayrı-ayrı orqanizml r
v mühit s viyy sind olan ekologiya (orqanizml r
8
ekologiyası v ya autekologiya); qar ılıqlı laq d olan
v eyni növ
m nsub orqanizml rin nisb t n
xüsusil
mi qruplarının ekologiyası (populyasiyalar v
ya demoqrafiya ( halinin t rkibini, sayını v onun
t rkibind ki d yi iklikl ri öyr n n
öb ) ekologiyası),
müxt lif növl ri öz aralarında qar ılıqlı
laq d olan
populyasiyaların ekologiyası (biosenozlar haqqında elm).
g r biosenozlara ya ayı mühiti il qar ılıqlı laq d
baxılarsa (vahid bir sistem kimi), onda bu bölm
biosenozlar v ya ekosisteml r haqqında elm kimi ayrılır.
Ekologiyanın sas v ali d r c si daha böyük ekosistem
olan (qlobal ekologiya) biosfer haqqında elm hesab
olunur.
1.3. Ekologiyanın sas t dqiqat obyekti
Ekologiyanın
sas t dqiqat obyekti orqanizm
s viyy sind n yüks k olan canlı ekoloji sisteml rdir:
Populyasiya, biosenoz, biosfer. Bu elm orqanizml rin
m l g tirdiyi birlikl rin öz aralarındakı v
traf mühitin
cansız komponentl ri il qar ılıqlı
laq sini öyr nir.
Ekologiyanın obyekti – insan v t bi tin
saslı
fundamental xarakterli qar ılıqlı münasib tl ridir.
9
Ekologiyanın obyekti orqanizml r il mühit arasında
laq nin birliyi v ya strukturundan ibar tdir. Bundan
ba qa ekologiya ayrı-ayrı orqanizm növl rinin, onların
populyasiyalarının v ümumilikd biosferin öyr nilm si il
d m
ul olur. Ekologiya sözünü ilk d f 1858-ci ild
Q.D. Toro i l tmi , 1866-cı ild n sonra alman bioloqu E.
Hekkel bu anlayı ı geni yaymı v inki af etdirmi dir.
E.Hekkel orqanizmi t bii sı ınacaq yerind , y ni öz
“evind ” öyr nm yi ekologiya hesab etmi dir. Daha
sonralar uzun müdd t ekologiya biologiya sözünün dar
m nasında i l nmi dir. Yalnız g rgin mübahis li inki af
yolu keçdikd n sonra müasir ekologiya formala mı dır.
1.4. Ekologiyanın sas bölm l ri
Biologiya elmin daxil olan ekologiyanın sas bölm si
ümumi ekologiyadır. Ümumi ekologiya – ekosistemin
biotik v abiotik komponentl rinin qar ılıqlı t sirl rinin
qanunauy unluqlarını v prinsipl rini öyr n n elmdir.
Burada
sas n strukturların formala ma qanunları,
ekosistemin funksiyaları v inki afı öyr nilir. Bu qlobal v
t tbiqi ekologiyanın n z ri sasları biotik birlikl r, qida
z nciri, madd l rin dövranı v ekosistemd enerji,
populyasiya ekologiyası konsepsiyasını t
kil edir.
Dostları ilə paylaş: |