Muh?ndis ekologiyas? 11esas

                                                                                  

 23

2.2. Ekologiyanın qrupları 

Ekologiyanı mühit  gör  qrupla dırsaq: suyun 

ekologiyası, torpa ın ekologiyası, havanın ekologiyası. 

Sistematikaya gör  qrupla ma is : mikroorqanizmin 

ekologiyası, göb l yin ekologiyası, bitkinin ekologiyası, 

heyvanın ekologiyası. Canlının ya ama yerin  gör : 

çayın, gölün, yeraltı suyun, d nizin, sahilin, tundranın, 

arktikanın, me

nin, s hranın, da ın, adanın, k ndin v

n hay t 

h rin ekologiyası. Qlobal ekologiya: hidrosfer, 

litosfer, atmosfer, biosfer, kosmos, sosioloji ekologiya. Bu 

qrupla manı elml rl

laq sin  gör , texnikaya, 

m d niyy t   v  s. gör   d  qrupla dırmaq olar. Hazırkı 

dövrd  geni  eksperimental v   n z ri materiallar 

sasında ekologiya elmin   t bii mühit v  onun insanla - 

insan c miyy ti il  qar ılıqlı  t siri haqqında t bi t v

sosial elml rin m lumatlarını birl

dir n kompleks elm 

kimi baxılmalıdır. Müasir dövrd  ekoloji probleml r son 

d r c  artmı dır. Bu probleml rin artmasının ilk  sas 

s b bi müxt lif sah l rin olduqca inki af etm sidir. Dig r 

s b b is  antropogen f aliyy tin v  

t sirin 

mövcudlu udur.  

---

                                                                                  

 24

2.3. Ekologiyanın qanunları 

   Yer  kur sind   h r  ey t bi t qanunlarına tabe olur. 

H r hansı bir elm kimi ekologiya da öyr nil n prosesl rin 

ba  verm  qanunauy unluqlarını meydana çıxarır v

onları  qısa m ntiqi  v   t crübi d lill rl  - qanunlarla 

dürüst ifad  edir. Ekologiya elminin n z ri “bünövr si” 

qanunlar, qaydalar v  prinsipl r  sasında yaradılmı dır. 

Ekologiyanın  sas qanunları a a ıdakılardan ibar tdir: 

•

1.“Canlı madd l rin fiziki-kimy vi v hd ti 

qanunu”  (V. .Vernadski): Ümumi biosfer qanunu — 

canlı madd l rd  fiziki-kimy vi prosesl r v hd td dirl r. 

Canlı orqanizml rin  müxt lif keyfiyy tliliyin  baxmayaraq 

onlar fiziki-kimy vi  c h td n bir o q d r ox ardırlar. Bel

ki, bir sıra canlı orqanizml r   z r rli t sir göst r n 

çirkl ndiricil r dig rl ri üçün  h miyy tsiz olur.  Yer 

kür sinin bütün canlı madd l ri  vahid fiziki-kimy vi 

t bi t  malikdir. Bundan bel  aydın olur ki, canlı 

madd nin bir hiss si üçün t hlük li olan  lb tt  onun 

dig r hiss l ri üçün d  müxt lif d r c d   t hlük  tör d

bilir. F rq yalnız növl rin bu v  ya dig r agentl rin 

t sirin  qar ı davamlılı ından ibar t olur. Bundan ba qa, 

növl rin fiziki-kimy vi t sirin  bu v  ya dig r d r c d

davamlı olan h r hansı bir populyasiyanın mövcudlu u 

---

                                                                                  

 25

zamanı populyasiyanın z r rli agentl r  qar ı 

dözümlülüy  gör  seçm  sür ti  orqanizml rin bölünm si 

v   n sill r növb si il  düz müt nasibdir. Pestisidl rd n 

uzun müdd tli istifad  ekoloji c h td n yolverilm z hesab 

olunur, bel  ki, daha sür tl  artan ziyanvericil r 

pestisidl r  daha tez uy unla ır v  ya ayırlar, kimy vi 

çirkl ndiricil rin h cminin  is   artması ba  verir. 

•

2. “M hsul v     m hsuldarlı ın artması 

qanunu”,  —  k nd t s rrüfatı sah l rind  aqrotexniki v

dig r müt r qqi vasit l rd n istifad  ed r k tarla v

kin 

sah l rind  m hsuldarlı ı artırmaq mümkündür, lakin bu 

halda torpaq sah l rinin xass si olaraq m hsuldarlıq  

artmır, m hsulun artırılması is  yüks k enerji t tbiqi il

ld  olunur. T bi td n istifad nin enerji effektivliyinin 

azalması qanununa gör  mü yy n vaxt  rzind   t bii 

sistemd n  m qs dli m hsulun vahid miqdarının istehsalı 

zamanı daha çox enerji s rf olunur. M s l n, XX  sr 

müdd tind  vahid k nd t s rrüfatı 

m hsulunun  

istehsalına s rf olunan enerji miqdarı 8-10 d f , s naye 

m hsullarının istehsalına s rf olunan enerji miqdarı 10-12 

d f  artmı dır. Bununla yana ı daha ekoloji t miz  z l

enerjisinin payı is  azalmı dır. Bu qanundan a a ıdakı 

n tic l r çıxır: 

---

                                                                                  

 26

a) H r bir istehsal vahidin  dü

n enerji miqdarı 

t kamül müdd tind  artmalıdır;  

b)  nsan h yatının rifah halının artımı  h r bir insanın 

enerji büdc sinin artması il  mü ayi t olunmalıdır.  

•

3. “T bii m hsuldarlı ın azalması qanunu” – 

Torpaqdan davamlı sür td  istifad  olunması, t bii 

torpaq m l g lm  prosesinin pozulması  v   h mçinin d

davamlı sür td  mü yy n dövr  rzind   h r hansı bir 

yerd  mü yy n bitki növünün  yeti dirilm si zamanı 

bitkil r t r find n ayrılan toksiki madd l rin, pestisid 

qalıqlarının v  mineral gübr l rinin toplanması 

n tic sind     torpa ın t bii m hsuldarlı ının t dric n 

azalması ba  verir. K nd t s rrüfatı istismarı prosesind

m hsulla birlikd  üzvi madd l rin torpaqdan çıxarılması, 

torpaq m l g l  prosesinin pozulması  v  torpa ın 

eroziyaya u raması  n tic sind  torpa ın m hsuldarlı ı 

azalır. 

•

4.  “T lerantlıq qanunu” (V. elford): bu qanun 

1910 –cu ild  V. elford t r find n ir li sürülmü dür. 

Orqanizmin (növ) inki afında limitl

dirici amil – ekoloji  

minimum il  ekoloji maksimum arasındakı diapazon 

d yi iklik h ddi olur ki, bu da orqanizmin göst ril n 

faktora qar ı dözümlülüyünu (tolerantlı ını)  t yin edir. Bu 

---