Muh?ndis ekologiyas? 11esas

                                                                                  

 27

qanuna müvafiq olaraq ekosistemd  h r hansı bir madd

v  ya enerji artıqlı ı  onun çirkl ndiricisi, y ni dü m ni 

olur. 

•

5. “M hdudla dırıcı faktorlar qanunu” (U.Libixin 

minimum qanunu) - Bu qanun 1840 – cı ild  U.Libix 

t r find n ir li sürülmü dür: Orqanizmin  möhk mliyi 

onun ekoloji t labat z ncirinin  n z if h lq sind   t yin 

olunur. 

g r ekoloji faktorların miqdarı  v  keyfiyy ti 

orqanizm  lazım olan minimuma yaxındırsa o ya ayır, 

g r o minimumdan azdırsa orqanizm ölür v  ekosistem 

da ılır. Odur ki, ekoloji 

raitin proqnozla dırılması v  ya 

ekspertizası aparıldıqda orqanizml rin h yatında  n z if 

h lq ni t yin etm k çox vacibdir. Orqanizm üçün optimal 

olan qiym td n daha çox f rql n n  faktor daha 

h miyy tlidir. Hazırkı  m qamda f rdl rin ya aması 

h m n o faktordan asılıdır. Minimumda olan madd  boy 

atmanı idar  edir. Bu qanuna  sas n bitkil rin inki afı 

onların torpaqda çoxluq t

kil ed n madd l r il  yox, 

orada olan elementl rin cüzi miqdarı il  m hdudla dırılır. 

Minimum haqqında qanun özünün do rulu unu xüsusil

insanlarda v  heyvanlarda sübut edir. M s l n, 

insanların sa lamlı ı onların b d nind  cüzi miqdarda 

olan madd l rd n – vitaminl rd n asılıdır. M hdudiyy t 

---

                                                                                  

 28

faktorunun qiym ti ondan ibar tdir ki, o,  n mür kk b 

ekoloji halların t dqiq edilm sin  imkan verir.

•

6.  “Biosferin müst qilliyi  haqqında qanun”: -  

Biosfer ba  vermi     h r hansı bir h y can v  ya 

çaxna manın qar ısını mü yy n mexanizm vasit sil

alan, mühitd  ba  ver n ist nil n h y canlanmalar 

zamanı onun dayanıqlı ını  t min ed n, yaranmı

d yi ikliyi öz  vv lki v ziyy tin  qaytaran, özü-özünü 

t nzim ed n, canlı orqanizml rin ya adı ı yegan  bir 

sistemdir. 

traf mühitin stabilliyini t bii c miyy td

oldu u q d r t min ed  bil c k süni birlikl rin 

yaradılmasına  min olma a  heç bir  sas yoxdur. Odur 

ki, t bii

biotopun h cminin azalması 

traf mühitin 

möhk mliyini pozur ki, bu da t mizl yici sisteml rin v

tullantısız texnologiyaların yaradılmasına keçilm si il   d

b rpa edil  bilm z. Biosferin  sas xüsusiyy tl rind n biri 

d  onda olan ayrı-ayrı madd l rin dövretm sini yaradan 

mexanizmin olmasıdır. Bu xass  biosferd  ayrı-ayrı 

kimy vi elementl rin v  onların birl

m l rinin 

tük nm zliyini  t min edir. Yer s thinin böyük hiss sini 

hat  ed n biosfer sah sinin qorunması  h r bir k sin 

borcudur.  

---

                                                                                  

 29

•

7. “T bii faktorlar t sirinin birliyi qanunu”

(Mitçerlix-Tineman-Bayle qanunu): M hsulun h cmi h tta 

limitl

dirici faktor olsa bel  ayrıca  faktorlar  t sirind n 

asılı olmayıb eyni zamanda bütün ekoloji faktorların birg

t sirind n asılı olur. Hazırda h r bir faktor z rr ciyinin 

birg  t sirini hesablamaq olar. Mü yy n 

raitl rd ,  g r 

t sir monotondursa v  baxılan h min birlikd  dig r 

faktorların d yi m m si 

rtind   h r bir faktor maksimal 

a kar edil  bilirs  onda bu qanun qüvv d  ola bilir.  

•

8. “Suksessiyalı  l ngim  qanunu”  – dayanıqlı 

v ziyy td  olan  yetkin (klimakslı) ekosisteml rd  ged n 

prosesl r l ngim y  meyl göst rirl r. Ot qarı ı ının 

kilm si v  yaxud da gübr l rd n istifad  etm kl

suksessiyanı sür tl ndirm k olar. H r bir ekosistem xarici 

mühitin d yi m sin  uy unla maq üçün daima dinamiki 

v ziyy td  olur. T bii ekosisteml r insanların t siri 

olmadan dinamik inki af edirl r. Bu dinamiki v ziyy t 

ekosistemin ayrı-ayrı bölm l rin   v  yaxud bütünlükd

sistemin özün  aid edil  bil r. Bu zaman dinamika 

 

ekosistem   t sir ed r k onun d yi m sin   v  ya 

yenisinin yaranmasına t sir ed n amill r  uy unla ma il

laq dar ola bil r. Ekosistemin inki afına t sir ed n 

dinamika istiqam tl nmi  dinamika v  ya ekosistemin 

---

                                                                                  

 30

inki af dinamikası adlandırılır. Bu dinamika ekosistemin 

v  ya biosenozun d yi m sil   n tic l nir ki, bu proses

d  “suksessiya” deyilir. Eyni bir  razid   t bii amill rin v

ya insanların t siri il   b zi biosenozların ba qaları il

t dric n, dönm y n, istiqam tli  v z olunması prosesin   

ekoloji suksessiya deyilir. 

•

9.  “Optimallıq qanunu”: – h r hansı bir ekoloji 

faktor canlı orqanizml r  müsb t t sir göst r n mü yy n 

h dd  malikdir. Ba qa sisteml r kimi ekoloji sistem d

mü yy n zaman v   m kan h ddind  effektiv f aliyy t 

göst rir. Ba qa sözl  des k heç bir sistem sonsuzlu a 

q d r n  kiçil , n  d  böyüy  bil r. Ölçü f aliyy t  uy un 

olmalıdır. Bel  bir aforizm mövcuddur: - “H r hansı bir 

giqantizm m hvin  vv lidir”. T bi td n istifad  zamanı 

optimallıq qanunu m hsuldarlıq nöqteyi n z rinc

kin 

yeri, bitki v  heyvanların yeti dirildiyi sah l rinin  optimal 

ölçül rinin tapılmasına köm k edir. Bu qanuna etinasızlıq 

– çox böyük monokultur sah l rinin yaradılması, land aftı 

kütl vi tikintil rl  düzl

dirm   v  s. – böyük sah l rd

qeyri t bii yekr ngliy , ekosistemin f aliyy tinin 

pozulmasına v  ekoloji krizisin yaranmasına s b b olur. 

•

10. 

“Enerji axınlarının biristiqam tliliyi 

qanunu”:–  produsentl r t r find n m nims nil n v

---