Muh?ndis ekologiyas? 11esas

                                                                                  

 31

onlarla birlikd

m l  g l n enerji s p l nir v  ya onların 

biokütl si il  birlikd  konsumentl r , sonra is   h r bir 

trofiki s viyy d  axının da ılması il  redusentl r  verilir; 

bel  ki,  ks axın (redusentl rd n produsentl r ) ilkin daxil 

edilmi  enerjinin (maksimum 0,35%)  çox cüzi miqdari 

q d r oldu undan “enerji dövretm si”nd n danı maq 

olmaz, ancaq enerji axınının köm yi il  madd l rin 

dövretm si mövcuddur.    

•

11. 

“L.Dollonun T kamülün dönm zliyi 

qanunu”: –  orqanizm (populyasiya, növ) h tta artıq 

onların bir sıra  cdadları  t r find n yaradılmı     ya ayı

mühitin  qaytarıldıqda bel  öz  vv lki halına dön

bilm z. 

•

12.  “T bi td n istifad nin enerji effektivliyinin 

azalması qanunu”: – h r hansı ekoloji müvazin t 

halında olan bir sistem mü yy n güc t sirl ri vasit sil   

öz tarazlıq halından çıxarıldıqda onun yenid n b rpasına  

h min sistemin tarazlıq halından çıxarılmasına s rf 

olunan enerjid n artıq enerji t l b olunur. M s l n, 

me

l rin qırılması, suya kimy vi t sir v  s. ilk növb d

mü yy n effekt vers d  bel  onların  vv lki v ziyy t

g tirilm si, b rpası böyük qüvv  v  v sait t l b edir. 

---

                                                                                  

 32

•

13. “T bii sistemin onu  hat  ed n mühitin 

hesabına inki af qanunu”— h r hansı t bii sistem onu 

hat  ed n mühitin material, enerji v   m lumat 

imkanlarından istifad  etm kl  inki af ed  bil r. Bu 

qanun termodinamika qanunlarından ir li g lir. Bu qanun 

sasında a a ıdakı n tic l r  ld  olunur: 1) “ b di  mü-

h rrik” yaratmaq mümkün olmadı ı kimi mütl q tullantısız 

istehsal texnologiyasının yaradılması da mümkün deyil-

dir; 2) daha müt

kkil biotik sisteml r (m s l n, canlı 

növ), ya ayı  mühitind n istifad   etm kl  v  h yat 

rai-

tini d yi m kl  daha az müt

kkillikli sisteml r üçün 

potensial t hlük  yaradırlar. Odur ki, m s l n yer biosfe-

rind   h yatın yenid n do ulması mümkün deyildir, çünki 

o mövcud olan orqanizml r t r find n m hv edil c kdir; 

3)Yer biosferi  bir sistem kimi t kc  planetl r ehtiyatı 

hesabına deyil h m d  kosmik sisteml rin (h r  eyd n 

vv l Gün

in) idar çiliyi il  inki af edir. enerji axını 

z minind  mühitl  orada ya ayan orqanizml r arasında 

ba  ver n madd l r v  enerji mübadil si   n tic sind

h yat inki af edir.  

•

14. “Enerjinin maksimalla dırılması qanunu” – 

bu qanun Q. v  Y.Odumlar v  M.Reymers  t r find n 

rh edilmi dir: Dig r sisteml rl   r qab td  enerji v

---

                                                                                  

 33

m lumatların daxil olmasına köm k ed n v  onların 

maksimal miqdarından  daha effektiv istifad  bacarı ına 

malik olan sisteml r ya ayıb  qala bilir. Bunun üçün bel

sistemin daha çox hiss si yüks k keyfiyy tli enerji 

toplayıcıları (anbarları)    m l   g tirir ki, onun da bir 

hiss sini yeni enerjil rin daxil olmasının t min 

olunmasına s rf edir, madd l rin normal dövretm sini 

t min edir v  sistemin t nzimetm , saxlama, möhk mlik, 

dig r sisteml rl  mübadil   v   d yi m l r  qar ı 

uy unla ma mexanizmini yaradır.  Maksimalla ma — bu 

ya ama  ansının artması dem kdir. 

•

15.“Sabitlik qanunu”– bu qanun V. .Vernadski t -

r find n 

rh edilmi dir: Biosferin canlı madd sinin miq-

darı (mü yy n geoloji vaxt  rzind ) sabit  k miyy tdir. Bu 

qanun daxili dinamiki tarazlıq qanunu il  sıx  laq dardır. 

Sabitlik qanununa gör  biosferin h r hansı bir sah sind -

ki canlı madd  miqdarının h r hansı bir d yi ikliyi mütl q 

biosferin dig r bir sah sind

ks i ar  il  h cmc  h min 

q d r canlı madd  miqdarının d yi m sin  s b b olur. 

•

16. “Daxili dinamiki tarazlıq qanunu” 

(N. .Reymers) – Z ncir reaksiyası daxili dinamiki 

müvazin tin pozulmasına s b b olur. Bu onunla izah 

olunur ki, h r hansı bir madd , enerji, informasiya, ayrı-

---

                                                                                  

 34

ayrı  t bii sisteml rin dinamiki keyfiyy tl ri bir-biri il  o 

q d r sıx  laq d  olurlar ki, onların h r hansı birind  ba

vermi  

d yi iklik dig rind  mü yy n d yi ikliyin 

yaranmasına s b b olur, lakin bu halda sistemin 

dinamiki, m lumat verm   v  energetik keyfiyy tl ri  

saxlanılır. Bu qanun ekosistem v  biosfer d   daxil 

olmaqla ayrı-ayrı t bii sisteml rin madd , enerji, m lumat 

verm   v  dinamiki keyfiyy tl rinin bütövlükd  qar ılıqlı 

laq d  oldu unu mü yy n edir v  bu göst ricil rd n h r 

hansı birinin h r hansı    d yi m si sistemim ümumi 

keyfiyy tinin saxlanılması il  bütün dig r göst ricil rinin 

funksional struktur k miyy t v  keyfiyy t d yi m sin

s b b olur. T bii mühitin ist nil n bir elementinin 

d yi m sind n sonra mütl q z ncirvari reaksiyalar artır 

ki, bunun da n tic sind   h min d yi ikliyin neytralla -

masına c hd olunur. Qeyd etm k lazımdır ki, göst ri-

cil rd n birinin cüzi d yi m si bütün ekosistem üzr  dig r 

göst ricil rin güçlü d yi m sin  d  s b b ola bil r. 

•

17. “Atomların biogen miqrasiyası qanunu” 

(V. .Vernadski): –  Yer s thind  v  bütövlükd  biosferd

kimy vi elementl rin miqrasiyası bilavasit  canlı madd

v  orqanizml rin i tirakı il  ba  verir. Geoloji keçmi d , 

milyon ill r bundan  vv l d , müasir dövr 

raitind   d

---