Мухтар Казымоьлу (Иманов)

Ordu
Dövlətçiliyin əsas şərtlərindən olan ordu məsələsində də qə­dim türklər başqa xalqlardan müəyyən qədər fərqlənirlər. Başlıca fərq muzdlu ordu məsələsində daha qabarıq şəkildə ortaya çıxır. Türk ordusu başqa ordulardan fərqli olaraq, muzdlu əsgərlər yox, könüllülər əsasında yaradılırdı. Cəmiyyət bütövlükdə, yəni qa­dın­lı-kişili, qocalı-cavanlı bir ordu şəklində qurulurdu və bu or­duda hər kəs hər an döyüşə hazır olmalı idi (Kafesoğlu 1991: 269). Qədim türklərdə bütövlükdə xalq ordu, ordu da xalq demək idi. Ölkənin əli silah tutan hər vətəndaşı bir əsgər və döyüşçü sayı­lırdı. Hakimiyyəti təmsil edənlərin hər birinin orduda öz yeri, öz rütbəsi vardı. Döyüş ruhu vətəndaşa kiçik yaşlarında aşılanırdı. Qədim türklər azyaşlı uşa­ğı qoça mindirib quşlara və siçovullara ox atdırırdılar. «Yakut­ların əsgəri təlim haqqında bir rəvayəti qədim türklərin necə sərt bir əsgəri təlim keçdiklərini göstərmək­dədir. Təlim üç yaşından başla­yırdı. Öncə uşağın üstünə qızarmış kömür atırdılar ki, onda zərbədən yayınmaq bacarığı yaransın. Bundan sonra silahla rəftar təlimi keçi­rilirdi. Dəyənəklə döyüb, uşağa zərbədən yayınma bacarığı aşıla­yır­dılar. Gənclər on səkkiz yaşında hərbi hazırlığı bitirməli idilər.

Təlim görmüş gənci son sınaqdan da keçirirdilər. O, evdə oturanda mahir bir əsgər siyirmə-qılınc gözlənilmədən onun üzə­rinə hücum edib haradan gəldi vururdu. Sonra gəncin paltarını soyundurub, onun bədənini yoxlayırdılar. Bədəndə yara görün­səydi, təlim bitməmiş hesab olunurdu.

Sınaqdan keçənə bacadan bir tikə ət atırdılar. Gənc əti bı­çağın ucu ilə tutmalı idi. Bundan sonra onun üzünə eninə tikiş qoyurdular. Tikiş onun ən yaxşı əsgər olmasının işarəsi idi» (Əs­gər, Qıpçaq 1996: 11-12). Çin qaynaqlarından məlum olur ki, göytürklər savaşda ölməyi şərəf saymışlar, xəstələnib yorğan-döşəkdə ölməkdən isə utanmışlar. Bu həmin dünyagörüşdür ki, XIV əsrdə yaşamış şair-hökmdar Qazi Bürhanəddinin şeirlərində də öz əksini tapır. Həm Qazi Bürhanəddin kimi hökmdarların, həm də sıravi vətəndaşların hər an döyüşə hazır olduğu cəmiy­yətdə muzdlu əsgər toplamağa, əlbəttə, ehtiyac qalmır.

Muzdlu əsgər və könüllü əsgər məsələsinə «Dədə Qorqud» dastanındakı «Yegnək» boyunda ibrətamiz bir misal var. Yeg­nəyin dayısı Əmən yeddi dəfə hücum etsə də, Düzmürd qalasını ala və Qazılıq qocanı əsirlikdən xilas edə bilmir. Dayısının uğur­suzluğunun səbəbini Yegnək belə əsaslandırır:

Qalqubanı yerindən durduğında,

Ala gözlü bəg yigitləri yanına salmadın.

Adı bəllü bəglərlə sən yortmadın.

Beş aqçalu əlüfəçilər yoldaş etdin,

Anunçun ol qalayı sən alımadun!

(Kitabi-Dədə Qorqud 2000: 88)

Deməli, Yegnək, dayısı Əmənin Düzmürd qalasını tuta bilməməsinin səbəbini yürüşə “bəy igidlər” – könüllülərlə yox, “beş axçalı”larla – muzdlu döyüşçülərlə başlamasında görür.

Qədim türk təsəvvüründə ordu obrazı qurd obrazı ilə sıx surətdə bağlıdır. Bu cür sıx bağlılığın başlıca səbəbi ordu kimi qurda (daha doğrusu boz qurda) bir xilaskar qüvvə kimi baxıl­masındadır. Boz qurdu qədim türklərin xilaskar əcdad obrazında təsəvvür etməsi məlum məsələdir və həmin məsələ türklərin mənşəyi ilə bağlı əfsanələrdə əsas motivlərdən biri kimi diqqəti cəlb edir: «Qonşular bu nəsli (hunlar nəslini – M.K.) qırmışdılar, yalnız… bir oğlan xilas ola bilmişdi. Düşmənlər onun əllərini və ayaqlarını kəsmiş, bədənini isə bataqlığa atmışdılar. Burada dişi qurd həmin oğlandan hamilə olmuşdu. Oğlanı sonra öldürmüş­dü­lər, dişi qurd isə Altaya qaçıb orada on oğul doğmuşdu» (Qumil­yov 1993: 32). Bu əfsanədə qurdun xilaskarlığı nəsil-kökün kəsil­məsinin qarşısını almasında, hunların bir qövm kimi yaşamasına rəvac verməsindədir. Boz qurda aid edilən xilaskarlıq funksiyası, heç şübhəsiz, mif və əfsanələrdən başlanğıcını götü­rüb folklorun başqa janrlarında, o cümlədən dastanlarda qabarıq ifadəsini tapır. Təsadüfi deyil ki, «Oğuz kağan» dastanında Oğuz kağanın yürüş edən ordusunun qabağında gök börü – boz qurd gedir. Ordu və qurd bağlılığının bir təzahürüdür ki, türklər ordu­nun özünü də bir qurd kimi təsəvvür edirlər. Bu təsəvvürə görə, ordu düşmən üzə­rinə qəflətən atılıb, bir qurd cəldliyi ilə düşməni məhv etməli­dir, tufan kimi gəlib, şimşək kimi yoxa çıxmalıdır. Ordu və qurd bağlılığı «qurd oyunu» adlı döyüş taktikasında özünü qabarıq şəkildə göstərir. Bu taktikaya görə öndəki suvari dəstəsi qəfildən geri çəkilib düşməni öz ardınca aparmalı, pusquda dayanan sağ və sol süvari dəstələri düşməni mühasirəyə salıb məhv etməlidir. Ə.Əsgər və M.Qıpçağın araşdırmalarına əsaslanıb deyə bilərik ki, «qurd oyunu» adlı döyüş taktikası «Koroğlu» dastanında öz ək­sini tapıb. «Qaçmaq da igidlik­dəndir» deyən Koroğlu məhz qaç­maqla hiylə işlətmək və geri qayıdıb ac qurda dönmək taktikasını nəzərdə tutur. Belə olmasaydı, Koroğlu bu sözləri deməzdi:

Mərd meydandan qaçmaz, qaçsa aldadı (Koroğlu 1982: 90).

Boz qurd və ordu arasındakı mifoloji bağlılıqdan danışarkən tədqiqatçılar boz qurdun savaşda hami ruh funksiyası daşımasını da xüsusi olaraq qeyd edirlər: «1097-ci ildə Qıpçaq xanı Bonyak Vyaqre yaxınlığındakı savaşdan öncə gecəyarısı durub düşərgə­dən aralanır, qurd kimi ulayaraq ibadət edir. Beləliklə, xan qurd­dan qələbə üçün yardım və uğur diləyir» (Pletnyova 1990: 102). Bu kimi faktlara, həmçinin boz qurdun Oğuz kağan yürüşlərinə bələdçilik etməsinə əsaslanan Ə.Əsgər və M.Qıpçağın fikrincə, boz qurdda Savaş Tanrısına xas əlamətlər var. Döyüşqabağı müəy­yən ibadətlərin həyata keçirilməsi, söz yox ki, Tanrı rəğbə­tini qazanmaq və nəticədə döyüşü udmaq məqsədi daşıyır. Boz qurda hami ruh kimi baxmaq və ondan savaşqabağı yardım istəmək, təbii ki, tarixin sonrakı mərhələsində İslam dünyagörüşü ilə qaynayıb-qarışır. «Dədə Qorqud» dastanında «qurd üzü mübarəkdir» deyimi ilə qurdun sakral varlıq olmasına işarə edilsə də, bu dastanda Oğuz igidlərinin döyüşqabağı qurddan kömək diləməklərinin şahidi olmuruq. Bunun əvəzində müşahidə etdiyi­miz səciyyəvi məqam savaş ərəfəsində Oğuz igidlərinin namaz qılıb ibadət etmələridir: «Sayılmaqla Oğuz bəgləri tükənsə olmaz. Həp yetdilər. Arı sudan abdəst aldılar. Ağ alınların yerə qodılar. İki rükət namaz qıldılar. Adı görklü Məhəmmədə salavat gətür­dilər» (Kitabi-Dədə Qorqud 2000: 52). Döyüşdən qabaq təmiz sudan abdəst (dəstəmaz) almaq, iki rükət namaz qılıb Məhəmməd peyğəmbərin gül camalına salavat çevirmək, əlbəttə ki, ilk növbədə Allahdan kömək istəməkdir. Bunun belə olduğunu dö­yüşdən sonrakı səhnələr də açıq-aydın göstərir: Oğuz igidləri qazandıqları hər hansı qələbəni məhz Allahın adı ilə bağlayırlar, ölümdən qurtulmağı Allahın köməyi ilə əlaqələndirirlər, «Alla­hım kömək oldu, qurtuldum» deyirlər. Göründüyü kimi, savaşqa­bağı ibadət mərasiminin məzmununda dəyişmə baş verir, boz qurd himayəçiliyinin yerini Allah və peyğəmbər himayəçiliyi tu­tur. Bu cür tarixi dəyişikliyə baxmayaraq, əslində mahiyyət öz yerində qalmaqda davam edir. Öz yerində qalmaqda davam edən və əsaslı bir dəyişikliyə uğramayan mahiyyət ondan ibarətdir ki, istər islamaqədərki, istərsə də islamdansonrakı dövrdə türk ordusunun fəaliyyəti inanclar və rituallar sistemi ilə qırılmaz surətdə bağlıdır.

Türk xalqlarında ordu anlayışının inanclar və rituallar sis­temi ilə sıx bağlılığı bayrağa və savaş musiqisinə münasibətdə daha qabarıq şəkildə ortaya çıxır. Türk düşüncə tərzinə görə, «bay­raq bir ruhdur… Ovda və savaşda ondan yardım diləyirlər. Uğur ondadır… yaxşı qismətin açarı da odur… Hər şeyin tilsimi ondadır. Bayraq qoruyucu ruhdur!» (Ögel 1991: VII). Uğurun, qismətin açarı olan bayrağa güc-qüvvət vermək inancı türk xalqlarında bayrağa qurban mərasimini, o cümlədən bayrağı qana boyama mərasimini meydana çıxarıb. Bu cür mərasimlərin mahiyyətini düzgün başa düşmək üçün yakut türklərindən qeydə alınmış bir mərasimi yada salmaq yerinə düşər: «Əsgərlər üzük şəklində düzüldülər. Ortada dirəyə bağlanmış at var idi. Şaman dua oxudu. Onun işarəsi ilə əsgərlər hər tərəfdən ata hücum edib silahlarını dəstəyinə qədər atın bədəninə soxdular. At təlaş içində səksənib o dəqiqə öldü. Bundan sonra Günney öz əsgərlərini doqquz bölüyə ayırdı və əmr etdi ki, hamısı birdən Ürekenin doqquz yurduna hücum etsinlər» (Ksenefontov 1977: 145). Şahid şəxsin dilindən qeydə alınan bu mətndə mərasimin başlıca funk­siyasının savaşqabağı hami ruhu razı salmaqdan ibarət olduğunu görmək çətin deyil. Görmək çətin deyil ki, atın qəfildən öldürülüb al qana boyanması qana susayan savaş hamisinin «könlünü almaq» üçündür.

Savaş musiqisinin magik funksiyası bayrağın magik funk­siya­sına oxşardır. Bu oxşarlığın başlıca mahiyyətini doğru-düz­gün başa düşmək üçün boz qurd obrazına ötəri də olsa, yenidən qayıtmaq lazım gəlir. Ehtiyac yaranır ki, göytürklərin bayrağında qızıl başlı boz qurd şəklinin həkk edildiyini yada salaq; boz qurd obrazının mifoloji baxımdan göylərlə, günəşlə bağlılığına diqqət yetirək; boz qurdun savaş hamisi olmasının kökünü məhz bu nöq­tədə – onun göy aləmi və günəşlə bağlılığında axtaraq. Məsələyə bu cür yanaşdıqda, yəni boz qurd işarəli bayraqdan savaş mu­siqisinə və həmin musiqinin ifa olunduğu davul, kös, nağara, boru, gərənay, zurna və s. kimi musiqi alətlərinə keçid aldıqda ox­şarlığın ana xəttini üzə çıxarmaq mümkün olur. Aydın olur ki, mifoloji təsəvvürə görə, şaman davu­lunu insanlara İldırım tan­rıçası bəxş edib; davul səsini türklər göy gurultusuna bənzədiblər. Davulun İldırım tanrıçası ilə, qaval səsi­nin göy gurultusu ilə əlaqələndirilməsi özlüyündə savaş musiqi­sinin, boz qurd şəkilli bayraq kimi, səma ilə bağlı olması qənaətini doğurur. Amma təd­qiqatçılar savaş musiqisi sırasında insan nərəsini də qeyd etməyi vacib sayırlar: «Ən əski zamanlardan türklər savaşa sürənlə (nərə ilə) başlayırdılar… Sürən İldırım tanrıçasının şərə­finə çəkil­mişdir. Biz artıq boz qurdun İldırım tanrıçasının rəmzi olduğunu və buradan da Savaş tanrıçası olduğunu bilirik. Deməli, həm musiqi alətləri, həm də əsgər səsləri bir mərasim funksiyasını yerinə yetirirdi, onlar (qədim türklər – M.K.) Tanrı oğlunun, ata-babanın, ilk xaqanın, xilaskarın, Savaş tanrıçasının, bir sözlə, mü­barək boz qurdun tükürpədici səsini düşmən qarşısında nü­mayiş etdirir, dünyanı onun böyüklüyü, möhtəşəmliyi qarşısında baş əy­məyə çağırır, onun mərhəmətinə sığınmağa səsləyirdilər» (Əsgər, Qıpçaq 1996: 96-97). Həm bayraq, həm də savaş musi­qisinin göylər aləmi ilə əlaqələndirilməsi, türk ordusunun «Tanrı ordusu» adlandırılması faktları dövlətçilikdəki sosial qurum, coğrafi məkan və hakimiyyət məsələləri ilə bağlı qənaətlərimizi tezisvari olaraq yenidən xatırlatmaq və yazını bu şəkildə yekun­laşdırmaq ehtiyacı yaradır.

Nəticə
Dövlətçiliyin əsas amilləri olan xalq, vətən, hakimiyyət və ordu folklorda ideallaşdırılmış şəkildə təqdim edilir. Folklorda xalq əcdad kultunu özündə ehtiva edən bir anlayışdır. Dədə Qorqud kimi bir övliyanın yaşadığı Oğuz eli igidlərin, uğrunda başdan keçməyə hazır olduqları bir cəmiyyətdir. Xalqın şanlı keçmişinin təmsilçiləri olan əcdadlar çox böyük ehtiramla yad edilir, Oğuznamə silsiləsinə daxil olan dastanlar məhz ulu əcda­dların şəninə qoşulub ifa olunur.

Türk epik düşüncəsinə görə, vətən torpağı gündoğandan günbatana qədər geniş bir ərazini əhatə edir. «Oğuz kağan» dasta­nın­da Oğuz xanın «günəş – bayrağımız, göy üzü – çadırımız» de­məsi bu epik düşüncənin ifadəsi kimi ortaya çıxır. «Günəş – bayrağımız, göy üzü – çadırımız» ifadəsi qədim türklərin səma ilə, günəşlə bağlı inanclar sistemindən xəbər verir. Qədim türk təsəvvürünə görə, vətən torpağı gündoğandan güc alır və göylər aləmi ilə bağlı olur. Bu təsəvvürün təzahürüdür ki, «Dədə Qor­qud» dastanında vətən müqəd­dəs torpaq, ilahi mənşəli sular, dağlar və ağaclar deməkdir. «Dədə Qorqud» qəhrəmanları göylə bərabər, yerə – torpağa da and içirlər, «göy tanıq olsun, yer tanıq olsun» deyirlər, daşqın sulara, uca dağlara, qollu-budaqlı ağaclara ilahi güc mənbəyi kimi baxırlar.

Başqa xalqlar kimi, türk xalqları da hökmdarın taxta Tanrı­nın iradəsi ilə çıxmasına inanmışlar. Qədim türk təsəvvürünə görə, Tanrı işıq vasitəsilə göydən insana qut, yəni ilahi güc-qüv­vət göndərir və bu qut həmin insanın hökmdar olmasında başlıca amilə çevrilir. Hökmdarlığı ilahi mənşəyə bağlamağın ifadəsidir ki, nağıllarda padşah olmaq başına dövlət quşu (göylərlə bağlı ila­hi qismət) qonmaqla mümkün olur. Hökmdar seçmə mərasim­lərində hökmdar seçiləcək adamın keçə və ya xalı üzərində göyə qaldırılması, günəşin hərəkəti istiqamətində doqquz dəfə döndə­rilərək irəli aparılması, onun (hökmdar seçiləcək adamın) göyə – günəşə tərəf dörd dəfə ox atması hakimiyyəti ilahi mənşə ilə əlaqələndirmək faktlarıdır. Bütün bu kimi faktlara baxmayaraq, türk xalqları hökmdarı Tanrı ilə eyniləşdirmək təsəvvüründən uzaq olmuşlar. Təsadüfi deyil ki, «Dədə Qorqud» eposunda «padşahlar Allahın kölgəsidir» deyimi ilə qarşılaşırıq. İlahi mənşə ilə əlaqələndirilən, amma Tanrı ilə eyniləşdirilməyən türk hökm­darlarının hakimiyyət rəmzi əsa yox, yaydır. Göy qurşağının işarəsi olan yayın (hökmdarın) başlıca vəzi­fəsi tabeliyində olan oxların (yəni xalq nümayəndələrinin) firavanlıq və əmin-amanlıq içində yaşamasını təmin etməkdir.

Həm sosial qurum, həm coğrafi məkan, həm də hakimiyyət bu və ya digər dərəcədə ideallaşdırılıb göylər aləmi ilə əlaqə­ləndirilirsə, ordunun «Tanrı ordusu» adlandırılması, bayrağın günəş rəmzi boz qurdla, savaş musiqisinin isə ildırım hamisi ilə əlaqələndirilməsi tamamilə təbiidir. Bu cür əlaqələndirmə və ideal­laşdırmalar folklorda dövlətçiliyin ideal anlayış kimi təsəv­vür və təqdim edildiyini göstərir.

Qaynaqlar
Ağasıoğlu 2014 – Ağasıoğlu F. Azərbaycan türklərinin isla­maqədər tarixi. Doqquz bitik, III bitik. Bakı: Ağrıdağ, 2014.

Əsgər, Qıpçaq 1996 – Əsgər Ə., Qıpçaq M. Türk savaş sənəti. Bakı: Yazıçı, 1996.

Əmrhoğlu 1987 – Əmrahoğlu A. «Aldanmış Kəvakib»də mifik dünyagörüş / «Azərbaycan» jurnalı, 1987, №12, s.26-30

Əsgər 2013 – Əsgər Ə. Oğuznamə yaradıcılığı. Bakı: Elm və təhsil, 2013.

Ərqun 2002 – Ərqun M. Türk ağac kultunun «Dədə Qorqud» oğuznamələrindəki izləri / «Dədə Qorqud» jurnalı, 2002, №1, s.3-18

Frezer 1980 – Фрезер Д.Д. Золотая ветвь. Москва: Политическая Литература, 1980.

Hacıyev 2014 – Hacıyev T. «Dədə Qorqud kitabı»: tari­xi­mizin ilk yazılı dərsliyi. Bakı: Elm və təhsil, 2014.

Jan Pol Ru 1998 – Ru J.P. Türklerin ve moğolların eski dini. Türkçeye çeviren A.Kazancıgil. İstanbul: İşaret Yayınları, 1998.

Kafesoğlu 1991 –Kafesoğlu İ. Türk mili kültürü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1991.

Kazımoğlu 2011 – Kazımoğlu M. Folklorda obrazın iki­ləşməsi. Bakı: Elm, 2011.

Kazımoğlu 2015 – Kazımoğlu M. Sənət qayğıları. Bakı: Elm və təhsil, 2015.

Kitabi-Dədə Qorqud 2000 – Kitabi-Dədə Qorqud ensiklo­pediyası. 2 cilddə, I cild. Bakı: Yeni Nəşrlər Evi, 2000.

Koroğlu. Nəşrə hazırlayan M.H.Təhmasib. Bakı: Gənclik, 1982.

Ksenefontov 1977 – Ксенефонтов Т.В. Эллеяда. Москва: 1977

Qumilyov 1993 – Qumilyov L. Qədim türklər. Tərcümə edən­lər V.Quliyev, V.Həbiboğlu. Bakı: Gənclik, 1993.

Məmmədov 1992 – Məmmədov B. Qarabağın baməzə adam­ları. Bakı: Yazıçı, 1992.

Naxçıvan folkloru 1994 – Azərbaycan folkloru antologiyası. I kitab, Naxçıvan folkloru. Tərtib edənlər T.Fərzəliyev, M.Qasım­lı. Bakı: Sabah, 1994.

Ögel 1988 – Ögel B. Türk kültürünün gelişme çağları. İstan­bul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1988.

Ögel 1989 – Ögel B. Türk mitolojisi. I cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.

Ögel 1991 – Ögel B. Turk kültür tarihine giriş. VI cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991.

Ögel 1994 – Ögel B. Türk mitolojisi. II cilt. İstanbul: Milli Eytim Basımevi, 1994.

Pletnyova 1990 – Плетнева С.А. Половцы. Москва: 1990.

Rəşidəddin 2003 – Rəşidəddin F. Oğuznamə. Türkiyə türk­cə­sin­dən tərcümə edən İ.Osmanlı. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklope­diyası NPB, 2003.

Seyidov 1990 – Seyidov M. Yaz bayramı. Bakı: Gənclik, 1990.

Sümər 2013 – Sümər F. Oğuzlar. Türkmənlər. Tarixləri, boy təşkilatı, dastanları. Tərcümə edən R.Əsgər. Bakı: BXQ, 2013.

TÜRK DÖVLƏTÇİLİK ƏNƏNƏSİ VƏ

İDARƏETMƏ RİTUALLARI
Füzuli Bayat

[e-mail]
TURKISH STATEHOOD AND MANAGEMENT RITUALS

ABSTRACT

Learning Oghuzname in terms of the statehood tradition, the ideology of conquest, organization, the systems of epic branches (boy), political and economic life of that time are the assessment of the epic text in terms of oral history. According to the historical resources and Orkhon monuments state is organized, most sophisticated form of organization based on ancestor relationship which consist of family (oqush), union of families (urugh), ethnic branches (boy) based on ancestor relationship and other relative epic branches, ethnic groups. Of course, in all Turkic states, from Hun Empire untill the Ottoman and Safavi states each state has been its own public administration system on the basis of legislative, executive and legal system.

The states described both in Oghuz Khagan, and Dede Korkut was based on nomadic culture and military democracy. The state is a type of superior political organization that makes a relationship among people who live in a country, straighten out this relationship equal for everyone and maintains continuity of this rule. For the functioning of together with all institutions the state also needs the management rituals. We called it the political ritual.

The article examined many aspects of the political ritual in terms of creating political unity.

Key words: state ideology, management, political organi­zation, nomadic, political ritual


ТРАДИЦИИ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ И

РИТУАЛЫ УПРАВЛЕНИЯ ТЮРКОВ

РЕЗЮМЕ

Изучение с политической и экономической точки зрения того времени системы частей дастана, организации, идеоло­гии завоевания, традиции государственности огузнаме яв­ляется оцениванием эпического текста с точки зрения устной истории. По сведениям исторических источников и Орхон­ских памятников, Иль, то есть государство, состоящее из семьи (огуш), из семейных союзов (уруг), из племен, основан­ное на родословных отношениях и наконец, других род­ствен­ных племен, этнических групп, является наиболее развитой формой организацией, чем народ (будун), состоящий из племенных союзов. Естественно, что, несмотря на уникаль­ную систему любого государства, его организацию, органы управления, правовые основы, начиная с империи Гуннов до государств Османов и Сефевидов, во всех тюркских госу­дарствах существовала система управления Иля (государ­ства), опирающаяся на законодательную, исполнительную и правовую основу.

Государство, описываемое в книгах «Огуз Каган», а также «Деде Коркут» – это государство, основанное на воен­ной демократии и культуре кочевого образа жизни людей. Государство – это превосходный тип политической орга­ни­зации, созданный для налаживания отношений между людь­ми, живущих в той или иной стране, для установления и сохранения равноправных отношений. Также есть необ­ходимость в ритуалах управления для функционирования этого государства со всеми его институтами. Мы назвали это политическим ритуалом.

В статье рассмотрены многие аспекты политического ритуала в плане создания политического единства.

Ключевые слова: идеология государственности, управ­ление, политическая организация, кочевничество, полити­ческий ритуал

1. 
   Ön söz
   

Bilinən ilk türk dövlətindən bu günə qədər dövlət qurmaq fəlsəfəsi baxımından dövlətçilik ənənəsi işlənib hazırlanmış, fərq­li coğrafiyalarda, fərqli tarixi və sosial şərtlərdə qurulan və fərqli tip­lərdə özünü göstərən dövlət anlayışı çox az fərqlə mövcud­luğunu qoruya bilmişdir. İstər ilk türk dövləti olan Hunlarda, istər­sə də Göy­­türklərdə dövlət təşkilatlanmanın ən yüksək siyasi forma­sı ol­muş­dur. Türk cahan dövlətlərində siyasi təşkilatlan­manın bu for­ma­sına El və ya İl idari sistemi deyilmişdir. Göytürk dövlətinin qu­rul­ması haqqında müfəssəl məlumat verən Chou Shu tarixinin 50-ci bölümündə Bumın kağan haqqında İl kağan (dövlətin hökm­darı) termini işlədilir. “Oğuz kağan”, “Dədə Qor­qud kitabı”, “Ma­nas” və sayları iyirmidən çox olan tarixi “Oğuz­namə”lər, doğu türk­ləri haqqında məlumat verən Çin qaynaqları, batı türkləri haq­qında yazan Bizans və Roma qaynaqları, İslamiyyətdən sonra quru­lan türk dövlətləri haqqında müfəssəl bilgi verən ərəb, fars tarixçiləri, rus salnaməçiləri türk Eli haqqında geniş və tamam­layıcı bilgi verir. O baxımdan “Manas”da, “Alpa­mış”da, “Koroğ­lu”­da, “Çin­giz­na­mə”­də və nəhayət, oğuz­namələrdə İl ida­rəetmə sis­te­mi adla­nan dövlət haqqında epikləşmiş tarixi mə­lumatlar saxlanmışdır.

Folkloru, özəlliklə də dastanları bir də dövlətçilik ənənəsi, fütuhat ideologiyası, təşkilatlanma, boy sistemi, o zamanın siyasi və iqtisadi həyatı baxımından öyrənmək lazımdır. Tarixi qay­naqların, Orxon abidələrinin verdiyi məlumata görə İl, yəni döv­lət ailədən (oquş), ailələr birliyindən (uruğ), əcdad qohumluğuna dayanan boy və nəhayət, digər qohum boyları, etnik qrupları da içinə alaraq boylar birliyindən ibarət xalqdan (budun) mütəşəkkil, ən inkişaf etmiş təşkilatlanma formasıdır. Təbii ki, hər bir döv­lətin özünəməxsus sistemi, təşkilatı, idarəetmə orqanları, hüququ əsasları olduğu kimi Hun dövlətindən başlayaraq Osmanlı və Səfəvi dövlətlərinə qədər bütün türk dövlətlərində qanunverici, icraçı, hüquqi təməlləri olan İl idarəetmə sistemi olmuşdur.

Həm “Oğuz kağan”, həm də “Kitabi-Dədə Qorqud”da təsvir edi­lən dövlət qonar-göçər mədəniyyətə və əsgəri demokratiyaya da­yanan dövlətdir. Ancaq “Oğuz kağan”da bu dövlətin ilk klas­sik for­masının epik variantı təqdim edilmişsə, “Dədə Qorqud kita­bı”n­da klassik dövlət qonar-göçərlikdən oturaqlığa, tanrıçı­lıqdan islama keçən dövlət tipidir (Bayat 1993; Bayat 2006; Bayat 1999; Bayat 2000). Belə ki, türklər uzun tarixli dövlət qurma, idarəetmə təcrübə­lərini İslamiyyətin dövlət anlayışı ilə çarpazlaşdıraraq, yeni bir dövlət tipi yaratdılar. Keçiş zamanının uzun sürdüyü bu çarpaz­laşma və qaynaşma dönəminin bədii-estetik əksini “Dədə Qorqud kitabı”nda görürük. “Oğuz kağan”­da fütuhat edən, cahan dövləti məfkurəsini yaşadan qəhərəman tipi alpdır. “Dədə Qor­qud”da söhbət sərhədləri məlum coğrafi bölgədən gedir. Burada oğuzların məqsədi kafir basqınlarının qarşısını almaq, onları haqq dininə dəvət etməkdir. Bu tarixi missiyanı yerinə yetirən qəh­rəman tipi isə alp ərəndir.

İl sistemini qurmaq ideologiyası əslində varolma məsələ­si­dir. Türk milli düşüncəsində “dövlət varsa millət vardır, milli şüur vardır” anlayışı hakim olduğundan türklər bütün tarixləri boyu döv­lət qurmağa can atmışlar. Dövləti idarə edə bilmək adına qu­rulan bütün təşkilatlar isə İl sistemini şəkilləndirir. Türklərdə İl təşkilatı sosial təbəqənin bütün qatlarının mənafeyini təmsil edən, nizamı saxlayan, ədalət simvolu bir dövlət tipidir. “İl” termini kiçik və böyük ölkələri birləşdirən dövlət, yəni kağanlık (avropa­lıların imperiya anlayışına yaxın) mənasında işlədilmişdir. “Oğuz kağan” dastanında bu inzibati ərazi bölümünə Urum, Baraka, Urus, Tanqut, Şağam kimi ölkələr daxildir. Bu coğrafi adlar real coğrafi yerlərə işarət etsə də, dastan məkanının xüsusiyyətlərini daşıyır.

Dövlət həyatının və İl idarəetməsinin əsas prinsipləri ənənə­də, törəndə, toyda, şöləndə toplanmışdır. Bunlar türk dövlət­lərinin ənənəvi simvolları olub siyasiləşərək siyasi rituallara çevrilmişdir.

II. Dövlətçilik ənənəsi
Dövlət bir ölkədə yaşayan insanlar arasındakı əlaqəni qur­maq, bu əlaqəni hər kəs üçün bərabər olan bir qaydaya salmaq və bu qaydanın davamlılığını qorumaq üçün yaradılan üstün siyasi təşkilat tipidir. Ərəb sözü olan dövlət torpaq bütünlüyünə bağlı olaraq siyasi baxımdan təşkilatlanmış millət və ya millətlər birli­yinin təşkil etdiyi qanuni varlıqdır. Bununla bərabər dövlət ter­mininin böyüklük, mövqe, xoşbəxtlik, taleh kimi anlamları da vardır. Qısaca olaraq dövlətin aşağıdakı tipləri vardır:

1. Unitar dövlətlər ki, siyasi hakimiyyət yalnız bir konsti­tusiya ilə mərkəzdən idarə olunur.

2. Birləşik dövlətlər ki, birdən çox dövlətin öz aralarında həyata keçirdikləri müqavilə ilə ya müstəqilliklərini qorumaq şərti ilə istədikləri zaman çıxa bilən konfederasiya birləşmələri, yaxud da ortaq konstitusiya ilə birləşən, ancaq özünün də konstitusiyası, qanunları olan federasiya birləşməsidir.

Suverenliyin qaynağına görə dövlətlər:

1. 
   suverenliyin bir adama aid olduğu monarxist;
   
2. 
   suverenliyin təməlini dinin təşkil etdiyi teokratik;
   
3. 
   suverenliyin xalqa aid olduğu demokratik dövlətlərə bölünür (https://tr.wikipedia.org/wiki/Devlet).
   

Orta əsr türk dövlətləri əsgəri demokratik tipli olub hakimiy­yətin soyla keçdiyinə görə isə monarxistdir.

Dövlətçilik dövlətin iqtisadi, yaxud sosial həyatına, yaxud da hər ikisinə müəyyən bir dərəcəyə qədər nəzarət etməsinə olan inancdır. Dövlətçiliyin bir çox forması vardır ki, bunlardan ən bilinənləri totalitar, rifah, əmin-amanlıq dövləti, avtoritar, minar­şizm (kiçik dövlət), böyük dövlət və s. Tipindən asılı olmayaraq dövlətin əsas ünsürləri millət, vətən, müstəqillik, bayraq, milli marşdır.

Dastan mətnlərində, xüsusən də həm tarixi oğuznamələrdə, həm də epik mətnlərdə türk dövlət ənənəsinin və ideologiyasının bir çox tipi vardır. Oğuz dastanının bütün variantlarında savaşçı demok­ratik tipli dövlət yuxarıda da deyildiyi kimi El/İl adlanır və İl qur­maq, Tanrı borcunu yerinə yetirmək mənasına gəlir. “Oğuz kağan” dastanında Oğuzun İl qurmaq düşüncəsi dünyanın dörd tərəfini də tutmaq şəklindədir. Oğuz kağan bununla bağlı verdiyi Toy ritualında “Yerninq tört bulununq kağanı bolsam kerek turur”, - deyir. Bu işi həyata keçirdikdən sonra Oğuz kağanın ikinci dəfə ritual mahiyyətli Toy verməsi və bu şöləndə “Gök Tenriqə mən ötədüm” (Bayat 1993: 113, 123; Bayat 2006: 262, 271), - deməsi, İl qurmanın sadəcə istək, arzu olmayıb türklərin öncə Tanrı, sonra millət qarşısında qutsal vəzifəsi olduğu məlum olur. Bu vəzifə günəşin doğduğu yerdən batdığı yerə qədər hökmranlıq etmək ideologiyasının “Yay çəkə bilənlərin torpaq damlarda yaşayanlar üzərində hökmranlığıdır” (Vostoçnıy Tur­kes­tan 1987: 118). Qaynaq­ların da şahidlik etdiyi kimi türk şüu­runda dövlət, ata babalardan bizə qalmış əmanət, dövlət qurmaq isə Tanrı əmridir. Bu düşüncə dövlətin qutsallığı anlayışı ilə üst üstə düşür. O halda dövlət dastanlarında Alp Ər Tonganın, Oğuz kağanın, Çingizin, Manasın, Teymurun İl idarəetmə sistemini qurmaq yolunda apardıqları mübarizələrin məqsədini başa düş­mək olur. Bu düşüncə türklərin ən əski yazıları olan Orxon-Ye­nisey abidələrində daha açıq və romantik bir şəkildə verilmişdir. Dövlətin qutsal olması, Tanrı istəyi olması düşüncəsi İslami tə­səvvüfi dastan olan “Qəzavatnamə”lər, “Saltuknamə”lər və “Bat­tal­­namə”lərdə də vardır.

Ancaq türk İslam dövlətlərində dünyəvi və dini iqtidar bir əldə deyil, iki əldə toplanmışdır. Bunu Səlcuqluların Anadolu dövrü də isbat edir. Ərəb qaynaqlarının (İbnü'l-Əsir, Sadrüddin Hüseyni, Bundari, Əbû'l-Fərəc və digərləri) verdiyi bilgiyə görə Səlcuqlu sul­tanı Toğrul Bəy 1055-ci ildə xilafəti Büveyhilərdən qorumaq adı ilə Bağdada girib Abbasi xəlifəsinin siyasi nüfuzunu ələ almış oldu. 1058-ci ildə xəlifə rəsmi bir yığıncaqda Toğrul Bəyin belinə qılınc bağlamaqla dini və siyasi iqtidarı bir-birindən ayırmaq məcburiy­yətində qaldı. Toğrul Bəyə verilən əl-məlikü'l-maşrık və'l-magrib ünvanı siyasi və əsgəri gücün Səlcuqlulara buraxıldığını göstərir. Təd­qiqatçılar bunu dünyəvi və dini işlərin bir-birindən ayrıldığı yeni bir dövlət modeli olaraq dəyərlən­dirirlər (Barthold 1975: 143; Kafesoğlu – Saray 1983: 38).

Bununla da İslam dünyası faktiki olaraq türklərin əlinə keç­di. Hər halda Ərəb xilafətinin X yüzildən başlayaraq düşdüyü si­yasi durum, məzhəb bölünməsi, fəthlərin durması, İslam dininin artıq yayılmaması və s. baş verdiyi bir zamanda tarix meydanına bir-birinin ardınca türk İslam dövlətləri çıxdı: Qaraxanlılar, Qəz­nəvilər, Xarəzmşahlar, Səlcuqlar. İslam dininin yayılması, varlı­ğı­nın qorunması X yüzilin ikinci yarısından etiba­rən türk­lərin üzərinə düşdü. Öncə Qaraxanlılar Orta Asiyanı, basmıl və uyğur türklərini müsəlmanlaşdırdılar. Sonra Qəznəlilər bütün güclərini İslamiyyəti yaymaq uğrunda sərf etdilər: əfqanları və qurları, Hindistanın bir bölgəsini müsəlmanlaşdırdılar. Bu işi daha böyük bir vüsətlə görən isə Səlcuqlular oldu. Səlcuqlular İslamın yaran­dığı mərkəzləri nəzarət altına almaqla həm dini qorumağa, həm siyasi iqtidarı dini işlərdən ayırmağa, həm də İslamı yaymağa başladılar. Qəbul etdikləri İslam dinini sünni məzhəb doktrinin­dən dəyərləndirdikdə Səlcuq­luların İslam dün­ya­sında sünni məzhəbin yayılmasında rollarının böyük olduğunu demək lazım­dır. Ancaq bu məzhəbçi baxışlarına baxmayaraq ilk dəfə olaraq gücləri ilə böyük bir ərazidə siyasi və əsgəri iqtidara tək başına sahibləndilər.

Türklərin siyasi iqtidarı ələ almalarını ərəblər və digər xalqlar obrazlı şəkildə, “türklər İslamın qılıncıdır” kimi ifadə etdilər. Dini iqtidarı əlində saxlayan xəlifə İslam dinin yayıldığı hər yerdə müsəlmanların tək hakimi idi. Onun əsas vəzifəsi dövlətçilik ənənəsində nominal olaraq hökm­darlara xələt gey­dirmək və ya bellərinə qılınc bağlamaq, ünvan vermək, bir sözlə siyasi iqtidarı təsdiq etməkdən ibarət oldu. O baxımdan 1096-1272-ci illər arasında Papanın liderliyi altında Av­ro­pa ka­to­lik xristian dövlətlərinin ordusunun müsəl­man­­la­rın əlində olan qutsal torpaqları ələ keçirmək üçün başlat­dıqları xaçlı yürüş­lərinə qarşı çıxmaq, xristian ordusuna qarşı İslamı və İslamın müqəddəs yerlərini qorumaq, müsəlman əhalini xristian zülmündən qurtar­maq kimi məsələlərə siyasi və əsgəri iqtidarı əllərində tutan türk dövlətləri – Səlcuqlular, Eyyubilər, Məmlüklər cavabdehlik daşı­dılar. Birinci xaçlı səfəri 1096-1099 tarixləri arasında olub. Anadolu Səlcuqlu dövlətinin paytaxtı İzniki mühasirə etməklə başladı. Xəli­fənin xaçlı səfərləri zamanı heç bir əsgəri hərəkatda, savaşda iştirak etməməsinin başlıca səbəbi onun dini lider olması ilə bağlı idi.

3.