Мухтар Казымоьлу (Иманов)

İdarəetmə ritualları

İdarə edənlərlə idarə olunanlar arasında sosial, iqtisadi və mə­nə­vi əlaqəni qurmaq üçün ən əski türk dövlətlərindən başla­yaraq günümüzə qədər bir çox siyasi ritual adlandırdığımız¹ tö­rənlər, şö­lənlər, bayramlar, anma günləri və s. yaradılmışdır. Bun­lardan bir çoxu dövlət var olmadan öncə mövcud olsa da dövlət bu ritualları siyasiləşdirərək öz mənafeyinə tabe etmişdir. Buraya bir də dövlətin qurumlarının həyata keçirdiyi hiyerarşik oturma düzəni, idarəetmədə alınan rol, xalqla bütünləşmə və s. əlavə etdikdə mifik çağdakı ritualdan fərqli olaraq idarəetmə, yaxud siyasi rituallar yaranmış olur. Rituallar siyasi vəziyyəti yansıtmaqla bərabər mə­dəni, sosial funk­siyası baxımından da önəm daşıyırlar. Siyasi rituallar simvolik olaraq iştirakçıları qutsal bir zamana, qutsal bir məkana geri gö­türmək funksiyasını yerinə yetirirdi. O baxımdan daha çox bəzi qaydalarla keçirilən dini törənlərə ritual deyilirdi. Ancaq insanlar arasında hər gün təkrarlanan hadisələrə, etiketlərə, qanuna salınmış davranışlara da ritual demək mümkündür. Həm rituallar, həm törənlər, həm də xatırlamalar təşkilatlanma dövrü yaşayan dövlətin əsas təməllə­rini möhkəmlədirdi. Təntənəli şölən, kult xarakterli mərasim mənasına gələn latınca ritus sözündən olan ritual adət-ənənə, tö­rən, mərasim mənalarında da işlədilir. Hətta rituala bağlı kimi görünməyən törənlər də eyni şəkildə icraçı qrupları birləşdir­mək­lə yenə də siyasi ritual özəlliyi daşıyırdı. Dini, mədəni, tarixi, psixoloji və siyasi funksiyası olan törənlər ki, buraya kütləvi və özəl qurban törənləri, kağan seçmə, toy, yağma və s. daxildir, bir neçə anlamı bildirirdi:

1. Ruhi aləmi anlamaq üçün bir vasitə – Dini.

2. Bilinməyən hadisələrdən uzaq durmağı bildirərək sosial hə­yata nümunəvilik qazandıraraq qayğını götürmə rolu – Psixoloji.

3. Fərdi toplumun tərkib hissəsi edən – Öyrədici.

4. Cəmiyyətin mədəniyyətini gələcək nəsillərə ötürən – Tarixi.

5. Toplumsal statusu gücləndirən – Siyasi (Özbudun 1997: 23).

Bu törən və rituallar, Bascomun ifadəsiyə desək “qəbul edilmiş davranış biçimlərini davam etdirmə” (Bascon 2005: 142) qaydasına uyğun olaraq həyata keçirilir. İdarəetmə ritualları təkrar­landıqca folk­lorlaşır, yeni bir məna qazanır. Ona görə də “Dədə Qorqud”da on iki boyun dördündə “Bir gün Kam Ğan oğlı Xan Bayındır yirindən turmış-idi.” (Ergin 1997: 77), “Kam Ğam oğlı Xan Bayındır yirindən turmış-idi.” (Ergin 1997: 116), “Kam Ğan oğlı Xan Bayındır yirindən turmış-idi.” (Ergin 1997: 199), “Kam Ğan oğlı Xan Bayındır yirindən turmış-idi.” (Ergin 1997: 216) cümləsi ilə başlaması, yemək-içməklə müşahidə olunan Toy ver­məsi, iki boyda isə eyni vəzifəni Qazanın yerinə yetirməsi, onu gös­tərir ki, ümumel idarəetmə və qanunverici orqanı olan Toyun təkrarlanması ilə siyasi ritual folklorik bir yaşam qazan­mışdır, çün­ki təkrarlanan hər şey canlı qalmağa, yaşamağa davam edəcəkdir.

G.Erginerə görə “Ayinsəl tədbirlər ümumiyyətlə başqası və homojenlik anlayışlarını bir yerə gətirir, biriləri ilə başqaları arasında hər zaman problem yaradan əlaqələri istiqrarlı etməyi planlayır” (Erginer 1997: 49). Onun bu fikirləri əslində dini, daha konkret desək qurban rituallarına aid olsa da, özgələşmə və baş­qası anlayışını aydınlatmağa xidmət edir. Bu isə mifoloji ritualın siyasiləşməsi, iqtidarın davamlılığını, uzun ömürlülüyünü təmin edən ritualdır. Bu, qaydalar, qanunlar, qutlamalar, yağma­lar, küt­ləvi törənlər, bayram­lar, əcdad günləri və s. yavaş-yavaş müəy­yənləşdirilmiş qutsal gün­lərin yaranmasını şərtləndirir.

Əski türk sosial-mədəni həyatında dövlətçilik və idarəetmə bir çox rituallarla müşahidə olunur. Bunlardan biri və əsaslısı idarə­etmədə həyata keçirilən rituallardır. Bunlar idarəetmə vəzifə­sinin dağılımı, idarəetmədə dünyəvi və dini məzmunlu oturma, pay, yay, ox və s.dir. Orxon kitabələrində “on ok budun”, “on ok İli” ifadələri eyni mənada işlənilmişdir. Bu ifadə on oxlu, yəni on qəbilədən ibarət əsgəri idari sistemdən xəbər verir. Bu sistemin mükəmməl şəkli Oğuz yabqu dövlətində olmuşdur. Buna görə də yalnız oğuzlar tuğralarına yay ox rəsmi çəkirdilər (Mahmud Kaşğariy 1960: 430) İlk oncə dini mahiyyətli ritualların çoxu iqtidarın hakimiyyətini və idarəetməsini ilahi mənşəyə bağlamaq, onun tanrısal olduğunu vurğulamaq məqsədi ilə həyata keçirilirdi. Hökmdarlıq və idarəetmə öz varlığını Tanrıya bağladığından or­ta­ya Tanrının yer üzündəki təmsilçisi olan bir iqtidarın idarəsinin çıxması təbii idi. “Dədə Qorqud kitabı”nda bu, obrazlı şəkildə “Yigidim big yigidim, padişahlar Tanrınun kölgəsidür, padişahına asi olanın işi rast gəlməz” (Ergin 1997: 218) deyilir. İdarəetmə ritualları dünyəvi iqtidarla dini vacibatı bir yerə gətirdiyində mütləq nüfuza söykənən idarəçilik anlayışı formalaşırdı. Bu formalaşma və ənənəvi hala gələn idarəetmə ritualları siyasi iqti­darın varlığını və məşruluğunu Tanrı adına bağlamış olurdu. O halda Tanrı adına dünya işlərini nizama qoyan, idarə edən iqtidar Tanrının əmri və razılığıyla fəthlər edir, xalqları nizama çağırırdı. Türk kağanlarının dünyanın dörd tərəfinə hökmranlıq etmək düşüncəsinin Tanrı adına bağlanmasının simvolik mənası haki­miy­yətin ilahi mənşəli olması düşüncəsinə əsaslanır.

İstər əski türk dövlətçilik ənənəsində, istərsə də müsəlman türk dövlətlərində hər zaman dövlət xanədanın ortaq malı hesab edilmişdir. Buna baxmayaraq dövlətin torpağı hökmdarın şəxsi malı deyildi. Kağan, xan, ilik, sultan, əmir, şah və s. adlarla bi­linən hökmdar döv­lətin mərkəzini təmsil edirdi. Dövlətin sağ və sol qanada bölünməsi başqa səbəblərlə yanaşı ölkənin praktik olaraq daha asan idarəedilməsi mənasına gəlirdi. Sağ tərəfin, yəni doğunun idarəsi hökmdara aid olduğu halda, sol tərəfi, yəni batını hökmdarın yabqu ünvanı daşıyan qardaşı və ya oğlu idarə edirdi. Ölkə yazılmayan qanunlar toplusu olan törə ilə idarə edilirdi. Törə ritualları daha sərt olub heç kimə üstünlük tanımırdı. Ona görə də dövlət tipləri dəyişsə də, din dəyişsə də hüquq qanun­larını içinə alan törə uzun müddət türk dövlətlərinin əsas ritual praktikası olaraq qalmışdır.

Yerlərdə xanədan mənsubları olan şahzadələrə böyük dövlət­çilik təcrübəsi olan atabəylər kömək edirdi. Onlar şahzadələrin yetişməsində, təcrübə qazanmasında mühüm rol oynayırdılar.

a) İdarəetmə strukturu: sağ-sol bölgüsü

Əski türk ənənəsində dövlət iki hissəli və ya iki formalı icra mexanizması ilə idarə edilirdi. Doğu və batı, yaxud sağ və sol adlandırılan bu ikili təşkilatda sol qanadın hökmdarı mərkəzə, yəni sağ qanada tabe idi. Latın və Bizans qaynaqlarında mərkəzi hakimiy­yət hunların böyük kralı, qanad idarəçiləri isə kiçik kral adlandırıl­mışdı. Məsələn, Balamir, Uldin, Karaton, Rua, Oktar, Attilanın kral olduğunu bilsək də, hansının böyük, hansının kiçik kral olduğu bilinməz, çünki Avropa hunlarından yazan müəlliflər kimin böyük, kimin kiçik kral olduğunu yazmamışlar (Baştav 2002: 867).

I və II Göytürk kağanlığının (552-745) quruluşundan çökü­şünə qədər dövlət eyni strukturla idarə edilmişdir. Mərkəzi Ötü­ken olan siyasiləşmiş Göytürk idarəetmə ritualında dövlət do­ğu və batı deyə iki hissəyə bölünmüşdü. Kağan doğuda otururdu, qardaşı və ya ailənin ən yaşlı adamı batının idarəsindən cavabdeh idi. Batıda olan hökmdar dövlətin siyasi ritualına görə təşkil edilən dövlət mərasimi ilə ox alan icraçı idi və yalnız xarici siya­sətdə mərkəzi hakimiyyətə bağlı idi. İldə bir dəfə payızda şölən verilir, dövlətin barış, savaş, iqtisadi, siyasi, sərhəd, idarəedən­lərin təyi­natı və ya azad edilməsi kimi bir çox məsələlər kenqəş­də, buna qurultay da deyilirdi, müzakirə edilir, qərara bağlanırdı. Bu bir dövlət dastanı olan “Oğuznamə”lərdə “Bir gün Kam Ğan oğlı Xan Bayındır yirindən turmış-idi. Şami günlügi yir yüzinə dikdürmiş-idi. Ala seyvanı gök yüzinə aşanmış-idi. Bin yirdə ipək xalıçası döşənmiş-idi. Xanlar xanı Xan Bayındır yılda bir kərrə toy idüp oğuz biglərin konuklar-idi” (Ergin 1997: 77) şəklində ifadə edilir.

Türk dövlət iradəetməsinin ilk formasına hunlarda rast gəli­rik. Belə ki, altı buynuz daşıyan və ya altı buynuzlu hesab edilən şanyuydan sonra dörd buynuzlar, daha sonra da 24 sancaq bəyləri gəlirdi. Göktürk yazılı abidələrində həm dövlət təşkilatı, həm idarə­etmə, həm də dövlətçilik ənənəsi haqqında məlumatlar daha çoxdur. Özəlliklə Kültigin abidəsi, güney üzü, 1-ci sətir; Kültigin abidəsi, doğu üzü, 4-cü və 14-cü sətirlər; Bilgə kağan abidəsi, doğu üzü 1-ci, 5-ci və 29-cu sətirlərdə verilən məlumatlar İl ida­rə­etmə sistemi, ritualları haqqında müfəssəl bilgilər verir. Qismən Tonyukuk, Moyun Çur, Kuli Çur yazıtlarında da bilgilər qal­mışdır. Orxon abidələrinə görə kağan idarəetmə məclisinin orta­sında, yəni mərkəzində oturur. Kağanın üzü doğuya tərəf, ar­xa­sı batıya, sağında güney, solunda isə quzey olur. Kağanın sa­ğın­da şadapıt bəylər, so­lun­da isə tarkanlar oturur. Bu oturma şəklinə görə dövlətin sağ tərəfini Şadapıt, sol tərəfini isə Tarkan ünvanı daşıyan hökmdar ailə­sindən biri idarə edirdi. Kağanın xatunu onun yanında oturduğu üçün dövlət idarə­etməsində ikinci şəxs hesab olunurdu. Eyni vəziy­yət “Dədə Qorqud” boylarında da görünür. “Oğuznamə”­lərə görə kenqəş həm qanunvericilik, həm də icraedici orqandır. Kenqəşin və ya “Oğuz­namə”lərdə deyil­diyi kimi ulu toyun başında xanlar xanı Bayın­dır xan durur. “Koroğ­lu”nun özbək variantında da Koroğlu alt­mış xanın sultanı ünvanı daşıyır və istisnasız o, dastanın bütün variant­larında toyun, yəni qanunverici və icraedici orqanın başın­dadır.

Bayındır xanın ildə bir dəfə ulu Toy verməsi, mətndə deyil­diyi kimi “Xanlar xanı Xan Bayındır yılda bir kərrə toy idüp Oğuz biglərin konuklar-idi. Ginə toy idüp atdan aygır deveden buğra koyundan koç kırdurmış-idi” (Ergin 1997: 77-78) dövlətin hesabat xarakterli toplantısıdır. Oğuz dövlətinin iqtisadi, siyasi, əsgəri, mədəni məsələlərinin həll edildiyi bu məsləhət, məşvərət məclisinin başında Bayındır xan durur. Dastanda “İç Oğuz Taş Oğuz bigləri Bayındır xanın sohbətinə dirilmiş idi. Pay Püre Big dahı Bayındır xanın sohbətinə gəlmiş-idi. Bayındır xanın kar­şusunda Kara Gönə oğlı Kara Budak yay tayanup turmış-idi, sağ yanında Kazan oğlı Uruz turmış-idi, sol yanında Kazılık Koca oğlı Big Yigənək turmış-idi” (Ergin 1997: 116). Bayındır xan üçoklardan olduğu üçün idarəetmədə və ritual xarakterli oturma­da sağ və solunda, qarşısında oturanlar və ya duranlar üçoklar­dandır. Oğuz kenqəşi haqqında və bu idarəetmə və qanunvericilik orqanı haqqında təfsilatlı məlumat Qazan xanın inağı olan Beyrəyin dilindən söylənir: On altı illik Bayburt hisarında dustaq olan Beyrəyin nişanlısının toyuna gəlib çıxması və dəli ozan qi­ya­fətində toy məclisində oturan Qazan Bəyə müraciət etməsində oturma ritualının həm kenqəşdə, həm digər məclislərdə dəyişməz olduğunu görürük:

“Sağda oturan sağ biglər

Sol kolda oturan sol biglər

Işıkdəki inaklar

Düpdə oturan xas biglər

Kutlu olsun devlətünüz” (Ergin 1997: 144-145).

Oğuzlar on iki-on ikiyə ayrılmış Bozok-Üçok idari sistemin­dən yararlanırdılar. Uyğur hərfləri ilə yazılan “Oğuz kağan” das­ta­nında bozok-üçok adlanan inzibati idrəetmə bölgüsü “Dədə Qor­­qud”da İç Oğuz-Taş Oğuz bölgüsü şəklin­dədir.

İdarəetmədə sağ-sol qanadla, inaklarla, xas bəylərlə bərabər bir də 24 sancaq bəyi və digərləri iştirak edir. “Dədə Qorqud” oğuznamələrində ozanın dilindən bunlar adları və ünvanları ilə belə sıralanır: “bin kavum başları Dügər... bin bügdüz başları Əmən... tokuz koca başları Aruz” (Ergin 1997: 175). Mətndən bun­ların funksiyasını, rolunu anlamaq mümkün deyildir. Sadəcə olaraq sancaq bəylərinin həm də boy bəyləri olduğu, savaşda hər birinin on min əsgər çıxardığı məlumdur. Min kavum və min bügdüz başlarının vəzifəsi isə bilinmir. Aruz Qocanın böyük ehtimalla qocalardan ibarət ağsaqqallar şurasına başçılıq etdiyini söyləmək mümkündür.

İdarəetmə rituallarını canlı tutmaq üçün keçirilən toylar, şölənlər, məşvərətlər, oturumlar idarəetmədə iştirak edənlərin vəzifə və məsuliyyətini xatırlatmış olurdu. Sağda oturan sağ bəylər, solda oturan sol bəylər, eşikdəki inaklar, düpdəki xas bəylər bir daha yerlərini və rollarını bilmiş olurdular. Əslində türk dövlətlərinin əksəriyyətində dövlətin sağ qanadı mərkəzə bağlı olsa da, idarə­etmədə varis mövqeyində idi. Sol qanad asılı, vassal durumundaydı. Orduda da kağanın mərkəzdə, təkinin sağda, şadların solda yer alması sağ-sol ritualının dəyişmədən həm savaşda, həm də barışda eyni olduğu mənasına gəlir. “Taş Oğuz bigləriyilə Dəlü Tundar sağdan dəpdi, cılasun yigitlər-ilə Kara Gönə oğlı Dəlü Budak soldan dəpdi. İç Oġuz bigləriyilə Kazan düpə dəpdi” (Ergin 1997: 114).
b) Toy. Kenqəş

İdarəetmədə önəmli struktur vahid olan kenqəş, oğuzca toy, ümumtürkcə qurultay rəsmi görüşmə, məsləhətləşmə, qərara gəlmə olub türk boylarının müəyyən bir məqsədlə yığışdığı və yemək-içməkli bir qurumdur. Ancaq toy sadəcə qurultay xarak­terli olmayıb çox anlamlıdır. Məsələn, hökmdarların taxta çıxma toyu, savaşda qalib gəldikdən sonra verilən zəfər toyu, evlənmə toyu, doğum toyu, sünnət toyu, ad qoyma toyu və s. Bir sözlə, toylar sosial həyatın qaydaya salınmasında önəmli vasitə idi.

İl sistemində dövlətin bütün qanuni icraatlarını təsdiq edən, dövlətin başında duran hökmdar da daxil olmaqla hökumətə nəzarət funksiyasını yerinə yetirən kenqəş adlı bir orqan (indiki halda milli məclisin vəzifəsini yerinə yetirən) mövcud idi. Bu söz Azərbaycan türkcəsində gənəşmək formasında indi də ağızlarda işlədilir. Kenqəş türkməncədə kenəş şəklindədir. Törəyə, qaydala­ra bağlı olan kenqəş nəzarət, məsləhət, məşvərət üçün toplanan və dövlətdən maaş alma­yan, tayfanın böyüklərindən ibarət olub dəyişik adlar altında tarix boyunca bütün türk dövlətlərində mövcud olmuşdur. Toyun qərarına hökmdar da boyun əyməyə, çıxan qərarı yerinə yetirməyə borclu idi. Əgər hökmdar qərara uymasa və ya qərarı yerinə yetir­məsə toy onun tək başına aldığı qərarı ləğv etmək səlahiyyətinə malik idi. Bunu bir misalla təs­diq­ləmək olar. Göytürk kağanı Ta-po məclislə istişarə etmədən hakimiyyəti Talo-Pienə vəsiyyət etmişdir. Toy, yəni məclis də kağanın bu vəsiyyətini törəyə uyğun olmadığı səbəbi ilə rədd etdi (Niyazi 1995: 60). Digər tərəfdən məclis hökm­darın səlahiyyət­lərini azaltmaq gücünə də sahib idi. Hətta çox önəmli məsələlərdə qurultaydan razılıq almaq, onun üzvləri ilə məsləhətləşmək kimi bir adət vardı ki, bu adətə uymayan hökmdar taxtdan endirilirdi. Toy lazım gəldikdə iqtidarı və ya onun bir çox üzvünü dəyişdirə, yaxud hökumətin verdiyi qərarı qəbul edip təsdiqləməyə bilirdi.

Kenqəşin, yaxud toyun son şəkli oğuz abidələrində, qırğız­ların siyasi birlik dövrünün hadisələrini əks etdirən “Manas” dasta­nında, qıpçaq, başqurt, qazax, qırğız variantlarında mövcud olan “Çingiznamə”lərdə qorunmuşdur.

Bir məsələni də demək lazımdır: İsadan öncəki hunlarda, göytürklərdə və sonrakı türk-İslam dövlətlərində qa­nun­­verici orqan olan kenqəş, toy, yaxud məşvərət məclisinin ol­ması inkişaf etmiş dövlət idarəçiliyindən, dövlətçilik ənənəsindən xəbər verir. Göytürklərdə idarəetməyə nəzarət edən, qanunlar qəbul edən məclisə toy deyilirdi. Orxon abidələrindən toyun üzv­lərinə toyqun (bunça bedizçiğ toyqun elteber kelürti; Kültigin abi­dəsi) deyildiyi məlum olur. Toyun üzvləri bitikçi (katib), tamqacı (xarici işlər naziri), tarkan (əsgəri idarəçi), apa (sivil ida­rəçi), tudun (vergi və nəzarət, maliyyə naziri), ağılığ (xəzinədar)dan ibarət idi. Kağan toyu təşkil edib ona başçılıq edirdi. Kağanın olmadığı toya ayqucı adlanan xanədan üzvlərindən biri rəhbərlik edirdi. Ayqucı eyni zamanda indiki terminlə desək, məşvərətçi, yaxud baş nazir vəzifəsini tuturdu. Göytürklərdə icraedici orqan, yəni hökumət ayukı adlanırdı. “Oğuz kağan” dastanında Oğuzun iki dəfə böyük toy verməsi və bütün xalqı toya dəvət etməsi, qırx gün yeyilib içilməsi və birincidə cahan dövləti qurmaq düşün­cəsini elan etməsi, ikinci toyda isə dövləti sağ-sol qanada bölməsi solun sağa tabe olmasını bildirməsi söylənir. “Dədə Qorqud kitabı”nda da xanlar xanı Bayındır xanın ildə bir dəfə önəmli məsələləri müza­kirə etmək üçün ulu toy verməsi tarixi bilgiləri təsdiq­ləməkdədir.

c) İcraedici orqan. Hökumət

İdarəetmədə kenqəşin qərarlarını yerinə yetirən bir orqan da vardı. Bu icraya cavabdeh olan bir növ indiki hökumətə bənzər orqan idi. Orxon kitabələrində hökumətə ayukı, onun başında durana da ayqucı deyildiyi məlumdur. Ayukı, yəni hökumət idarəetmə ilə bağlı qə­rarları alır və onu icra edirdi. Bu quruma dövlətin ən təcrübəli, bilikli adamları seçilirdi. Ayukı üzvlərinə buyruk deyilirdi. Əslin­də dövlət idarəetmə sistemində üst təbəqə idari orqana kağan, ayukı və toy (kenqəş) daxil idi. “Oğuz kağan” və “Dədə Qorqud kitabı”nda ayukıya işarət edən yerlər vardır. Oğuz kağanın tüşiməl ünvanı daşıyan vəziri Ulu Türk böyük ehtimalla höku­mətin başında duran baş nazirdir. Eyni ilə “Dədə Qorqud”da doqquz qoca başı ünvanı Alp Aruzun başında olduğu hökümətin doqquz nazirdən təşkil olduğunun epik variantıdır.

Alp Aruz Qocanın idarəetmə təşkilatına girən Uşun Qoca, Kazılık Qoca, Kanqlı Qoca, Duxa Qoca, Ənsə Qoca, Eylük Qoca, Qaflət Qoca hər biri bir tayfa (kanglı, usun, duka, kazık və s.) başçısından ibarət hökumət üzvləridir. Hətta kenqəş bəylərindən və qocalardan biri olan Kazılık Qoca xanlar xanı Bayındır xanın vəziridir. Bu isə İslamiyyətə qədər qurulan türk dövlətlərində hökmdarla, kenqəşlə bərabər nazirlər təşkilatı kimi bir qurumun da var olduğuna sübutdur. Çin qaynaqları hunlardan bəri türk dəvlət­lərində idarəetməni və xarici əlaqələri nizamlamaq vəzifəsini görən türk buyruklarından (nazirlərdən) sıx-sıx bəhs etməkdədirlər. Nazir­lərdən ibarət hökumət üzvlərinin sayı zaman zaman dəyiş­məklə bərabər Göytürk və Uyğur kağanlıqlarında doqquz nazir olduğu bilinir (Çakır 2007: 115-117). Bu da “Dədə Qorqud”dakı doqquz qoca terminini yada salır. Qərarların həyata keçirilməsinə nəzarət edən dövlət adamları, yəni buyruklar elə ağsaqqalların özləri idi. Türk dövlət təşkilatında qurultayın və ya toyun aldığı qərarların ölkə daxilində həyata keçirilməsinə məsul olan buy­ruk­ların (nazirlərin) eyni zamanda idarəetməni tənzimləmək və xarıcı əlaqələri nizamlamaq kimi vəzifələri də vardı (Tatar 1997: 17).
c) Sancaq

Dövlətin idarəetmə sistemində mühim vahidlərdən biri də sancaq bəyliyidir. Türk idarəetmə sistemində demokratiklik əsas prinsipdir. Ancaq bu demokratiklik hərbi xarakterli olduğundan ona çox vaxt hərbi-demokratik idarəetmə deyilir. Mərkəzi Ortaqla Kurtaqda yerləşən Oğuz İlini, oğuzların cəddi olan Oğuz kağan Bozok - Üçok qanadlarına və 24 sancaq bəyliyinə bölmüşdür. Üçoklar sol qanadda və ya kənarda, Bozoklar sağ qanadda və ya içdə yerləşmişdilər. “Dədə Qorqud kitabı”nda Kalın Oğuz İli də yalnız on ikinci boyda adları çəkilən Bozok Üçoka, yaxud qalan on bir boyda deyildiyi kimi İç oğuz Taş oğuz qanadlarına bölün­müşdür. Ancaq “Dədə Qorqud kitabı”nda Üçoklar mərkəzdə, Bozoklar isə kənarda yerləşiblər. Simetrik şəkildə on iki on ikiyə bölünmüş bu iyirmi dördlü sancaq idarəetmə sistemi Hun dövlət tarixindən məlumdur (Chavannes 1903; Bernştam 1951).

“Dədə Qorqud kitabı”nda “Bayındır xan buyurdı, yigirmi dört sancak bigi gəlsün” və ya eyni yerdə “Bayındır xan yigirmi dört bahadır sancak bigini Yigənəgə yoldaşlığa bilə koşdı” (Ergin 1997: 201) deyilməsi bu sistemin hunlardan oğuzlara keçdiyini göstərir. İl/El idarəetmə sistemində dövlətin sərhəddində sancaq bəyliyi ən yüksək mövqe hesab olunurdu. Osmanlı dövlətində sancaq bəyləri bəylərbəyilərdən sonra gələn yüksək mövqe idi və ona tabe idilər. Bəylərbəyi idari bölgüsünə hunlarda və göytürk­lərdə rast gəlinmir. Çünki əsas idari vahid mərkəzdən kənarda qalan bölgələr, yəni san­caqlardır. Ancaq sancaqların birləşməsi ilə əyalət, yəni bəylər­bəyilik sistemi yarandı. Bu da geniş bir ərazidə yerləşən dövləti daha asan idarə etmək üçün idi.
d) Ülüş/Ülüg

Türk dövlət idarəciliyində mifoloji anlamlı ülüş, yaxud ülüg dövlət ənənəsində siyasi leksikonda “Divanu Lügati't-Türk”də də deyildiyi kimi "xalq arasında pay, ayırış" (Divanü Lügati't-Türk 2006: 62) mənasını qazanmışdır. Əski çağlardan başlayaraq bütün orta çağ müsəlman türk dövlətlərində ülüş, ölkənin xanədan üzvləri arasında avtonom idarəetmə statusunda paylaştırılmasıdır. Epik və tarixi ənənədə ülüş və ya ülüg salnamə oğuznamələrinə görə kəsilən heyvanın ətinin müəyən edilmiş parçasından 24 oğuz boyunun hər birinə verilən paydır. Ancaq zamanla ülüş siyasi məna qazanaraq hökmdar ailə üzvlərinin ölkədən aldıqları paya verilən ad oldu. Türk dövlət idarəçiliyində orun (mövqe, yer) və ülüş (pay) siyasi ritual məna qazanmış idarəetmə elementi olub həm törənlərdə, həm də savaşda dəyişmədən gerçəkləşdirilmişdir. Pay almağa ülüş, oturma qaydasına orun deyilir. Orunun mənası durulan yer və mövqe demək idi (İbn Mühennâ Lûgati 1988: 53). Ülüş və orun əski türk dövlətçiliyində və idarəetmə sistemində protokol qaydalarının tətbiqi olub hökmdar da daxil olmaqla dövlət işlərində çalışanların yeri və yeməkdən, torpaqdan aldıq­ları pay sistemi idi.

e) Orun

Orun kimin harada duracağı və ya oturacağı yerin müəyyən­ləş­dirilməsidir. Orunun başçısı olan hökmdar isə durulacaq və oturulacaq yeri müəyyənləşdirən tək adam idi. “Dədə Qorqud kita­bı”nda bəyləri basıb Qazan xanın önündə oturan Əgrək haqqında Tərs Uzamışın: “Mərə Uşun Koca oğlı bu oturan biglər hər biri oturduğu yiri kılıcı-y-ilə etmegi-y-ilə aluptur...” (Ergin 1997: 225) deməsi onu göstərir ki, öz yerində oturmamaq başqa­sının haqqını tapdalamaq, hökmdara hörmətsizlik kimi qəbul edilirdi. Ülüş isə hökmdarın süfrəsində olan yeməkdən dövlət adamları və boy bəy­lərinin alacaqları payın təyin edilməsi idi. Orun və ülüşün pozul­ması hörmətsizlik kimi qəbul edilirdi. Protokol xarakteri daşıyan orun və ülüş siyasi ritualın ən stabil, konservativ ənənəsi sayılır. Orun bütün hallarda ümumi xarakter daşıyıb həm divanda, həm kenqəşdə, törənlərdə hər boy başçısının, dövlət adamının və ya epik ənənədə qəhrəmanın oturma yeri (qaydası) idi.
IV. Son söz
Dövlətçilik ənənəsi və idarəetmə müəyyən mənada rituallarla müşahidə olunan bir mədəniyyət hadisəsidir. Əski türk dövlət­lərində olduğu kimi müasir dövlətlər də millətlə dövlət arasındakı əlaqəni canlı tutmaq üçün həm əskidən qalan dövlət rituallarını, həm yenilərini yaratmaqla milli birliyi, iqtidar xalq münasibət­lərini nizama salmağa, ən əsası da tarazlığı qorumağa çalışırlar. Dini, milli, rəsmi bayramlar, özəl günlər və onların ətrafında yaranan rituallar siyasi anlamda yeni bir kateqoriyadır. Ramazan, qurban bayramları, Məhərrəmlik, Şəbih xalq teatrı, Novruz qut­lamaları, Müstəqillik günü, Bayraq günü, 20 yanvar və s. buna misal ola bilər. Müasir rituallar həm anlamı, həm də strukturu baxımından əski siyasi rituallardan fərqli olsalar da daşıdıqları missiyaları baxımından eynidir. Bütün zaman­larda iqtidarla idarə olunanlar arasında əlaqəni saxlayan törənlər, vəzifə dağılımı, otur­ma yeri və s. kimi rituallar post­modernist çağda yeni bir dönəmin başlanğıcından xəbər verir. Bu, iqtidarın, müxalifətin, fərqli sosial və dini təbəqələrin bir yerdə olmasını, qısacası milli birliyi saxlamağa xidmət edən siyasi ritualların günün gerçək­liyinə çevrildiyi dönəmdir.
Qaynaqlar
Barthold V.V. (1975). Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler. Hazırlayan İ.Aka, K.Y.Kopraman. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Bascon R. (2005). Folklorun dört işlevi. Çev. Feryal Çalış. Halkbiliminde kuramlar ve yaklaşımlar – 2. Ankara: Geleneksel Yayıncılık.

Baştav Ş. (2002). Avrupa Hunları / Türkler, c. I. Ankara: Yeni TürkiyeYayınları.

Bayat F. (1993). Oğuz epik ənənəsi və “Oğuz kağan” dastanı. Bakı: Sabah.

Bayat F. (1999). “Dədə Qorqud” oğuznamələrində döv­lətçilik ve idarəetme / Dədə Qorqut aliliyi. Bakı.

Bayat F. (2000). Dövlətçilik ve idarəetmə / “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyası, c.2. Bakı: Azərbaycan Ensiklopediyası.

Bayat F. (2006). Oğuz destan dünyası. Oğuznamelerin tarihi, mitolojik kökenleri ve teşekkülü. İstanbul: Ötüken.

Bernştam A. (1951). Oçerk İstorii Gunnov. Leningrad: Nauka.

Chavannes Ed. (1903). Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux. Petersbourg.

Çakır A. (2007). Bozkır Kültür Çevrelerinde Sosyal Yapı ve Teşkilatlanma. Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.

Divanü Lügati't-Türk (2006). Haz. B.Atalay. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Cilt I.

Ergin M. (1997). Dede Korkut Kitabı, c.I. Ankara: TDK.

Erginer G. (1997). Kurban, Kurbanın Kökenleri ve Ana­dolu’da Kanlı Kurban Ritüelleri. İstanbul: YKY.

https://tr.wikipedia.org/wiki/Devlet

İbn Mühennâ Lûgati (1988). Tərcüme A.Battal. Ankara: TDK Yayınları.

Kafesoğlu İ., Saray M. (1983). Atatürk İlkeleri ve Dayandığı Temeller. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.

Mahmud Kaşğariy (1960). Devanu Luğotit Türk, c.I. Taşkent: Fan.

Niyazi M. (1995). Türk Devlet Felsefesi. İstanbul: Ötüken.

Özbudun S. (1997). Ayinden törene. Siyasal iktidarın kurul­ma ve kurumsallaşma sürecinde törenlerin işlevleri. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi.

Tatar T. (1997). Türk Yönetim Sistemi. İstanbul: Turan Ya­yınları.

Vostoçnıy Turkestan (1987). Moskva: Nauka.