Мухтар Казымоьлу (Иманов)

Qaynaqlar
Bayat 1993 – Bayat F. Oğuz epik ənənəsi və “Oğuz kağan” dastanı. Bakı: Sabah, 1993.

Bayat 2010 – Bayat F. Folklor haqqında yazılar (nəzəri mə­sələlər). Bakı: Elm və təhsil, 2010.

Bayat 2004 – Bayat F. Oğuznamə(lər) / Dədə Qorqud kitabı. Ensiklopedik lüğət. Bakı: Öndər, 2004, s. 255-274

Bekmıradov 1987 – Bekmıradov A. Andalıp xem Oquzna­maçılık dəbi. Aşqabat: Ilım, 1987

Əbülqazi 2002 – Əbülqazi Bahadır xan. Şəcərei-Tərakimə (Türkmənlərin soy kitabı). Rus dilindən tərcümə edən, ön söz və göstəricilərin müəllifi və biblioqrafiyanın tərtibçisi İ.M.Osmanlı. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası NPB, 2002.

Əsgər 2007 – Əsgər Ə. Oğuznamələrdə müsəlman-oğuz və oğuznamələrin yaranması problemi / Azərbaycan şifahi xalq ədə­biyyatına dair tədqiqlər, XXVI kitab. Bakı: Səda, 2007, s. 24-37

Hüseynoğlu 2006 – Hüseynoğlu K. Qədim Turan: mifdən tarixə doğru. Bakı: MBM, 2006.

İnan 1998 – İnan A. Oğuz Destanındakı Irkıl Ata // Abdul­kadir İnan. Makaleler ve İncelemeler. 3. baskı, I cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998, s. 196-197

İnan 1998 a – İnan A. Onqon ve Tös Kelmeleri Hakkında / Abdulkadir İnan. Makaleler ve İncelemeler. 3. baskı, I cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998, s. 268-273

İnan 1998 b – İnan A. “Orun” ve “Ülüş” Meselesi / Abdul­kadir İnan. Makaleler ve İncelemeler. 3. Baskı, I cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998, s. 241-254

Kitabi-Dədə Qorqud 1988 – Kitabi-Dədə Qorqud / Müqəd­dimə, tərtib və transkripsiya F.Zeynalov və S.Əlizadənindir. Ba­kı: Yazıçı, 1988.

Qafarlı 2002 – Qafarlı R. Mif, əfsanə, nağıl və epos (şifahi epik ənənədə janrlararası əlaqə). Bakı: ADPU, 2002.

Oğuznamələr 1993 – Oğuznamələr. İşləyib çapa hazırlayan­lar: K.V.Nərimanoğlu və F.Uğurlu. Bakı: BDU, 1993.

Ögel 1995 – Ögel B. Türk mitolojisi, II cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995.

Rəşidəddin 1992 – Rəşidəddin F. Oğuznamə. Fars dilindən tərcümə, ön söz və şərhlərin müəllifi R.M.Şükürovanındır. Bakı: Azərbaycan Dövlət NPB, 1992.

Rzasoy 1999 – Rzasoy S. “Kitabi-Dədə Qorqud” süjetlərinin ri­tual-mifoloji semantikasından (eposun ilk boyu əsasında) / “Ki­ta­bi-Dədə Qorqud” (məqalələr toplusu). Bakı: Elm, 1999, s. 83-96

Sümər 1992 – Sümər F. Oğuzlar. Bakı: Yazıçı, 1992.

Tanrıverdi 2014 – Tanrıverdi Ə. Dədə sözü işığında. Bakı: Elm və təhsil, 2014.

Жуковская 1982 – Жуковская Н.Л. Онгоны / Мифы на­родов мира. В 2-х томах. Том 2. Москва: Советская энцик­лопедия, 1982, с. 255-256.

Иванов В.В., Топоров В.Н. 1982 – Иванов В.В., Топоров В.Н. Птицы / Мифы народов мира. В 2-х томах. Том 2. Мос­ква: Советская энциклопедия, 1982, с. 346-349.

Мелетинский 1990 – Мелетинский Е.М. Общее понятие мифа и мифологии / Мифологический словарь. Москва: Советская энциклопедия, 1990, с. 634-640.

Тернер 1983 – Тернер В. Символ и ритуал. Москва: Нау­ка, 1983.

TUĞA (BAYRAĞA) QURBAN MƏRASİMİ
Əfzələddin Əsgər

[e-mail]
THE CEREMONY OF THE VICTIM OF TUG (FLAG)

SUMMARY

In Turkic statehood tradition flag (tug) and its archaic concept means a special interest. In Turkic statehood thought the flag first of all was a symbol of political existence. The flag giving to the tribes which consist the state and important posts dialed with their caring military service. The victim of flag was a special ceremony of ancient Turks before and after fighting. The ceremony of the victim of flag before fighting is interpreted as to fondle the spirit of ancestors, to please them and to ask for help from them.

Key words: Turkic statehood, flag (tug), drum (kos), army, the occupation of Ganja, ceremony.
ОБРЯД ЖЕРТВОПРИНОШЕНИЯ ФЛАГУ (ТУГ)

РЕЗЮМЕ

Флаг (туг) и его архаическая семантика в тюркской тра­ди­ции государственности вызывает огромный интерес. В тюрк­ском понимании государственности флаг (туг) в первую очередь, являлся символом политического существования. Наг­раждение флагом важных постов государства и племен, входящих в состав этого государства, было связано с их воен­ной обязанностью. А жертво­прино­шения флагу до и пос­ле битвы проводились особым обрядом. Семантика обря­дов жертвоприношения флагу до битвы может толко­ваться как поклонение духам предков, их почитание и прощение помо­щи и благословения от них.

Ключевые слова: Государственность, флаг (туг), бара­бан (кос), армия, штурм Гянджи, обряд.



Osmanlı tuğu.
Məlum olduğu kimi, türklər dünyanın qədim dövlətçilik ta­ri­xinə malik olan xalqlarından biridir. Eramızdan əvvəllərdən baş­layan bu tarix bu günə qədər davam etməkdədir. Bununla yanaşı, türk dövlətçiliyi təkcə qədimliyi ilə deyil, həm də dövlətçilik ənə­nələrinin özünəməxsusluğu ilə başqa xalqların dövlətçilik ənə­nələrindən seçilirdi. Buraya həm dövlətçilik düçüncəsi, həm döv­lət tipləri (imperiya, federal, konfederal), həm dövlət təşkilatının xarakteri, həm də dövlətçilik atributları aiddir. Türk dövlətçilik ənənələrinin özünəməxsusluğu birbaşa xalqın həyat tərzi və bu həyat tərzinə uyğun təşkilatlanma (tayfaların birliyi), qohumluq münasibətləri və uyğun mədəniyyət tipi ilə bağlı idi.

Türklər tarix səhnəsinə çıxandan XX əsrə qədər bu ənənələr davam etmişdir. Ona görə də qədim və orta əsrlərdə mövcud ol­muş türk dövlətlərinin təşkili prinsiplərinə və ya dövlətçilik atri­butlarına nəzər saldıqda onların biri-birinə bənzədiyinin şahidi olursan. Bu səbəbdən hər hansı bir dövlətin təşkili prinsiplərindən və ya atributlarından bəhs etsək az qala bütün türk dövlətlərində müşahidə olunan mənzərəni görmüş olacağıq. Bu baxımdan türk dövlətçilik ənənəsində tuğ (bayraq) və onun arxaik anlamı xüsusi maraq kəsb edir.

Mövzuya girməzdən öncə türk dövlətçiliyi ənənəsində tuğun (bayrağın) yeri məsələsinə yüngülcə toxunmaq istərdik. Bu məsə­lə ilə bağlı B.Ögelin araşdırması var. Müəllif “Türk kültür tari­hine giriş” adlı əsərinin bir cildini bu məsələyə həsr etmişdir (Ögel 1995). Araşdırmaya ötəri nəzər saldıqda görürük ki, türk dövlətçiliyində tuğdan bəhs etmək türk dövlət təşkilatının əksər özəklərindən bəhs etməyə bərabərdir.

Tuğlar ən qədim zamanlarda yak öküzünün tüklərindən dü­zəl­dilirdi. Sonrakı dövrlərdə isə bu məqsədlə at qılından istifadə olunurdu. Çox güman ki, yak öküzü və ya at müəyyən inancla bağlıdır. Onların qədim zamanlardan bəri müxtəlif formaları ol­muşdur. Tuğlar göndərlərə bərkidilirdi. B.Ögel tuğları bayraq­lardan fərqləndirir; birincinin hərbi, ikincinin isə mənəvi-rəmzi anlam daşıdığını söyləyir (Ögel 1995: 209). Bununla yanaşı, on­ların oxşar funksiya daşıması halları da müşahidə olunur. Bundan başqa, davul və ya kös adlanan böyük zərb aləti (və hətta boru adlanan nəfəs aləti) tuğun atributu kimi özünü göstərir. M.Kaş­ğar­lı bu münasibətlə deyir: “Tuğ kös və davuldur, xaqanın önün­də çalınır. Bundan başqa, xan tuğ vurdu, xan davulu vurdu (de­məkdir). Tuğ ələm, yəni sancaqdır” (Kaşğarlı 1992: 127).

Türk dövlətçilik düşüncəsində tuğ və bayraq, hər şeydən öncə siyasi mövcudiyyətin rəmzi idi. Ona görə də tuğu və bayrağı olmayan bir dövlətin varlığından söhbət gedə bilməzdi. Bununla bərabər, M.Kaşğarlının qeyd etdiyi kimi, tuğların sayı dövlətin gücünü və qüdrətini göstərirdi. M.Kaşğarlı bu barədə yazır: “Xa­nın vilayəti nə qədər çox, dərəcəsi nə qədər yüksək olarsa-olsun tuğun sayı doqquzdan artıq olmaz. Çünki bu uğurlu rəqəmdir” (Kaşğarlı 1992 : 127).

Səbəbsiz deyil ki, Uyğur və Qaraxanlı dövlətinin xaqanı doq­quz tuğ sahibi idi. Çingiz xanın doqquz qollu, qara hilallı ağ bayrağı var idi (Ögel 1995: 25-26). Osmanlı dövlətində isə bu rə­qəm yeddi göstərilir. B.Ögel sonuncunu Ön Asiya təsiri ilə əlaqə­lən­dirir (Ögel 1995: 74).

B.Ögelin qeyd etdiyi kimi, tuğ və bayraq siyasi tanıma rəmzi idi. Göytürk xaqanı (Yabqu kağan) taxta oturan kimi Çinə elçi göndərir və Göytürk xaqanı olduğunu bildirir. Çin imperatoru isə ona bir davul, bir boru, bir bayraq verərək onun xaqanlığını tanıdığını bildirir. Uyğun olaraq üsyan etmiş Çin sərkərdəsinə türk xaqanı himayədarlıq edərək ona qurd başlı bir bayraq verir. Maraqlıdır ki, Göytürk imperiyası yıxılandan sonra Çin impe­ratoru Qərbi Türkistandakı bəyliklərə qurd başlı bayraq verərək onların bəyliyini tanımışdı (Ögel 1995: 13-15).

Tuğ səlahiyyət rəmzi idi. Ona görə də dövlətin mühüm post­larına tuğ verilirdi. Məsələn, Osmanlılarda “hökmdarlıq, vəzirlik, bəylərbəyilik, sancaq bəyliyi kimi vəzifə və məmuriyyət işarəsi sa­yılan tuğların sayı vəzifələrin dərəcəsi və əhəmiyyətinə görə də­yi­şirdi. Osmanlılarda, ümumiyyətcə, padşahın yeddi, sədrəzə­min beş, vəzirin üç, bəylərbəyilərin iki, sancaq bəylərinin və mir­livaların bir tuğu olurdu” (İslam ensiklopediyası 2014: 331).

Baburun “Vəkayi” əsərində hərbi divana başçılıq etməli olan şəxsə bayraq, tuğ və nəkkarə verilməsi haqqında məlumat da bu baxımdan maraq doğurur (Babur 1987: 398). Məlumdur ki, qə­dim türk dövlətinin təməlində boylar dayanırdı. Ona görə də hər boya tuğ verilirdi. Bu baxımdan qədim türk yazılarında “üç tuğ­luğ türk budun” ifadəsi diqqət çəkir (Rəcəbov – Məmmədov 1993: 146). Çox güman ki, dövlətin mühüm postlarına və dövləti təşkil edən tayfalara tuğ verilməsi onların hərbi mükəlləfiyyət daşıması ilə bağlı olmuşdur. Səbəbsiz deyil ki, klassik türk dövlətlərində ordunun bütün özəklərinə tuğlar verilmişdir. Ona görə də uzaq­dan baxdıqda tuğların sayı ilə ordunun sayını bilmək olardı (Ögel 1995: 81-83).

Məmuriyyət simvolu olaraq “davul və bayraq” qədim hun­larda da olmuşdur (Ögel 1995: 21).

Döyüş səhnəsini əks etdirən miniatürdə tuğ və kös.

XIV əsrin əvvəli.
Hərbi məğlubiyyət tuğun düşmən tərəfindən ələ keçirilməsi ilə başa çatırdı. Başqa sözlə, tuğ düşmən tərəfindən ələ keçirilənə qədər mübarizə davam edirdi. Qədim hunların bayrağın-tuğun altında düşmənlə savaşması tarixə yaxşı məlumdur. Rəvayətə görə, tuğu düşmən tərəfindən ələ keçirilən sərkərdə atın quyru­ğunu kəsib ağaca bağlayır və bu şəkildə dağılan əsgəri bir yerə toplayır. Əmir Teymurla Toxtamış arasında baş verən məşhur sa­vaşda Toxtamışın tuğçusu xaincəsinə tuğu yendirmiş və çaşqınlıq içərisində qalan ordu məğlub olmuşdu (Teymur 1991: 39). Bu baxımdan Gəncənin ruslar tərəfindən işğalı zamanı qeydə alınan bir hadisə də maraq doğurur: rus əsgərləri şəhərə girəndə Gəncə­nin piyada və atlı əsgərləri qarışıqlıq içərisində xan tuğunu – hərb rəmzini axtarırdılar (Dubrovin 1888: 146).

Nağıllarımızda və xalq arasında tez-tez qarşılaşdığımız və ya eşitdiyimiz “padişah müharibə bayrağını qaldırdı” ifadəsi tarixi həqiqəti əks etdirir. Osmanlılar dövlət xəzinəsində saxlanan tuğu məhz savaş öncəsi çıxarırdılar. Bu mərasim osmanlılarda “tuği-humayunun (padişah tuğunun) ixracı” adlanmışdır. Mərasimdə sədrəzəm, vəzirlər, şeyxülislam, Anadolu və Rumeli kazasgərləri, yeniçəri ağası, dəfdərdarlar özlərinin rəsmi qiyafələrini geyərək iştirak etmişlər. “Tuği-humayunun ixracı” mərasimi səhər nama­zından sonra başlanır. Mərasimə padişah gələndən sonra ayaq üstündə fəthi-şərif oxunur. Tuğ çıxarıldığı zaman padşah, şey­xülislam və vəzirlər tuğları alıb yerlərinə sancır. Bundan sonra qurbanlar kəsilir, dualar oxunurdu (Ögel 1995: 129). Tuğla kösün (davulun) eyni funksiyanı yerinə yetirdiyini nəzərə alsaq, Elxa­nilər dövlətində müharibə üçün yola çıxış mərasimi zamanı köslər və davullar çalınması maraq doğurur: “Öncə xaqanın böyük kösü (təbl əl-kəbir) çalınır, ondan sonra böyük xatunun davulu çalınır, daha sonra başqa xatunların davulu çalınır, ardından vəzirin davulu çalınır, sonra sərkərdənin davulu çalınır, ən sonda bütün davullar bir yerdə çalınır və yola çıxılır” (Ögel 1991: 50).

Elxanilər dövrü. Xan qvardiyası bayraq önündə sədaqət andı içir. Miniatür, XIV əsrin əvvəli.

Baburun xatirələrində monqollara məxsus savaş öncəsi tuğ açma mərasimi detalları ilə təsvir olunur. Ordu müharibəyə hazır vəziyyətdə durarkən moğol adəti ilə tuğ açılır: “Xan atdan endi. Bir moğol doqquz tuğu xanın önünə dikib bir öküzün qabaq qıç sümüyünə bir uzun ağ bez bağlayaraq əlində tutdu və üç uzun ağ bezi üç tuğun quyruğundan az aşağı bağlayıb tuğ dirəyinin altın­dan keçirtdi. Bir bezin ucuna xan ayaq qoydu, bir tuğa bağlanan bezin ucuna da mən ayaq qoydum, bir bezin ucuna da Sultan Məhəmməd Xanikə ayaq qoydu. O moğol bu bağlanmış öküzün qabaq ayaq sümüyünü əlinə alıb, moğolca sözlər söyləyərək tuğa baxıb işarə verir; xan və ətrafda duranlar tuğa qımızlar səpir və bütün nəfir və davullar birdən səslənir. Mövcud və sırada duran əsgər birdən hərb nərəsi qoparır. Üç dəfə belə edirlər. Sonra atlara minərək hərb nərəsi qoparır, ordunun ətrafını dolaşırlar” (Babur 1987: 105). Göründüyü kimi, Babur xüsusi şəkildə bu mərasimin moğol adəti ilə keçirildiyini qeyd edir. Burada üç tuğ, üç xanı təmsil edir. Öküz onların adından tuğa verilən qurbandır. Tuğun, öküzün və xanların bez vasitəsi ilə biri-birinə bağlanması, fik­rimizcə, bu düşüncəni ifadə edir. Ətrafda dayanan əyanların tuğa qımız səpməsi həm türklər, həm də moğallar arasında geniş yayılmış qədim adətdir: insanlar yemək yeyərkən və ya qımız içərkən öncə ruhların payını verirlər. Bu məqsədlə ətrafa qımız və ya şərab səpirlər. Qarşılaşdığımız halda tuğ “qonaq edilir”. Çalı­nan nəfirlər və davullar, səslənən nərələr tuğun təmsil etdiyi ruhu çağırış kimi yozulur. Mərasim iştirakçılarının ordunun ətrafına dolanması ordunu sehirləmək və bu yolla qalibiyyəti təmin etmək məqsədi daşıyırdı. Oxşar mərasimlə moğollara aid başqa qay­naq­larda da qarşılaşırıq. “Moğolların gizli tarixi”ndə Camuxa, Temu­çin (Çingiz xan) və keraitlərin xanı Toğrulla birgə mer­kit­lərin üzərinə hərbi yürüşə gedərkən öz müttəfiqlərinə belə xəbər göndərir:

Mən uzaqdan görünən tuğuma qan sürtdüm,

Qara öküz dərisindən,

Möhkəm çəkilmiş,

Gur səsli davulumu çaldım.

Qara kəhər atımı mən yəhərlədim,

Sərt döyüş zirehimi geydim,

Polad cidamı yuxarı qaldırdım

Yabanı şaftalı ağacından yayımı düzəltdim,

Savaşa – deyin – mən hazıram indi

Savaşa Merkit – Xaatayla.

Ta uzaqlardan görünən tuğumu qanla boyadım,

İnək dərisindən çəkilən,

Qalın səsli davulumu çaldım.

Mənim qara yalmanlı kəhərim yəhərlənib,

Zirehim qayışlarla mənə bərkidilib,

Qəbzəli qılıncımı mən yuxarı qaldırdım,

Nişan oxlarımı qaydaya saldım.

Ölüm savaşına hazıram mən – deyin

Merkit – Yolyitlə savaşa

(Moğolların gizli tarixi 1941: §166),

Yenə də həmin qaynağa görə, Çingiz xan naymanlar üzərinə yürüş etməzdən öncə öz tuğunu qana boyayır (Moğolların gizli tarixi 1941: §193), yəni ona qurban verir.

Tuğa qurban vermə monqoldilli kidanlarda (qarakitaylarda) da olmuşdur. Bu baxımdan Plono Karpininin Qızıl Ordada mü­şahidə etdiyi bir hadisə də maraq doğurur. Müəllif Küyükün qə­rargahında ordu bütünün necə əziz tutulduğunu qeyd edərək, göstərir ki, “ona atlar qurban verərlər və bu atlara bir daha kimsə minə bilməz. Bütün önündən keçən şəxs onun qarşısında diz çö­kərək salamlamalıdır. Bunu etməyənlərin başı ən böyük təhlü­kədədir. Bu sayğını göstərməyə yalnız moğolları deyil, bütün yad qövmləri və xanları da məcbur edərlər” (Zigeti 1986: 103).

Qırğızlar bu mərasimi “tuu kandadı” (tuğu qana boyadı şək­lində ifadə etmişdir. V.V.Radlova görə, bu qırğızların qədim adət­lərindəndir (Ögel 1995: 151-152). Osmanlılar da tuğa qurban adətini unutmamışdılar. Belə ki, onlar tuğa 12 qoç qurbanı verir­dilər (Ögel 1995: 211).

Yakutların tarixi əfsanələrində və qəhrəmanlıq dastanlarında əks olunan tuom adlanan mərasim tuğa qurban mərasiminin başqa şəklidir. Bir əfsanədə deyilir: “Qədim insanlar, adətən, hər bir döyüş qarşısında qana həris olan ruhun şərəfinə mahnı oxuyur­dular. Bu zaman onlar öz babalarının adlarını sadalayırdılar... “Biz Batas Myodükenin nəvələriyik. Onun ortancıl oğlu Yürünq Bas-Boltonqonun övladlarıyıq. Nizəmizin iti ucunu dik qaldıraraq İlbis-Kıısı çağırırıq”. Ardınca əsgərlər üzük şəklində düzüldülər. Ortada dirəyə bağlanmış at var idi. Şaman dua oxudu. Onun işarəsi ilə əsgərlər hər tərəfdən ata hücum edərək silahlarını dəs­təyinə qədər atın bədəninə soxdular. At təlaş içərisində səksə­nərək o dəqiqə öldü. Bundan sonra Günney öz əsgərlərini doqquz bölüyə ayırdı və əmr etdi ki, onların hamısı birdən Ürekenin doq­quz yurduna hücum etsinlər. Onlar qəfil hücüm edərək bu yurd­larda yaşayanların hamısını qırdılar (Ksenefontov 1977: 145). Bu mərasim haqqında olan başqa rəvayətlərdə döyüşdən öncə savaş tanrısına qocalmış əsgər və ya uşaq qurban verilir. Savaşda iştirak edəcək əsgərlər öz silahları ilə seçilmiş qurbanı öldürərək qana həris olan savaş tanrısını məmnun edirlər. Əfsanədə deyilir: “Qə­dim zamanlarda müharibə vaxtı yürüşdən öncə əsgərlər nizə və oxlarla hansısa bir qocanı və ya uşağı öldürürdülər və silahlarını onların qanına boyayırdılar. Bu şəkildə qana həris ruhu qəlblərinə salırdılar. Sonra şaman mərasim keçirib göydən qana həris ruhun qızını yerə yendirirdi. Deyirlər ki, özlərini ölənin ürəyi və ciyə­rinin tüstüsünə verirdilər” (Yakut 1960: 123). Yakut qəhrəmanlıq dastanlarında qəhrəman döyüşdən öncə müharibə tanrısını kömə­yə çağırır. Döyüşdən sonra isə öldürdüyü düşmənin ürəyini və ciyərini qana həris olan ruha verir (Yemelyanov 1983: 33,35).

Qələbə münasibəti ilə verilən insan qurbanı qədim hunlarda da mövcud olmuşdur. Çin qaynaqlarında özünə yer tapan bu mə­lumat bu adətin qədimliyini göstərməklə yanaşı, məsələyə işıq tutur. Jan Pol Ru yazır: “Hiong-nularda ən qədim qurban növü in­sandır. Bununla bərabər, ilk zamanlardan etibarən insanların qur­ban edilməsi ənənəsi unudulmağa doğru üz tutduğu müşahidə olun­maqdadır. Ağır bir xəstəlik zamanı bir vu (qadın və ya kişi olan bir din adamı ya da şaman?) deyir: “Ölü Tan-hu (Şan-yu) qəzəbləndi və dedi: Hiong-nular əcdadlarına bəlli bir vaxtda bir qurban verirdilər; əsgərlər hər zaman Dsi-sunu ələ keçirdən kimi yerin qoruyucu tanrısına qurban vəd edərlərdi; siz nəyə görə buna əməl etmirsiniz?...” Bu halda onun özü atalara qurban verilmişdi (Ru 1999: 194-195). L.Qumilyov kidanlarda əcdadlara insan qurbanı vermə (savaşdan öncə hər hansı bir cinayətkarı, savaşdan sonra isə minnətdarlıq əlaməti olaraq düşməni) adətini xatırlayır və oxşar adətin hunlarda da olduğuna diqqət yetirir, ardınca bu adəti yakutların mərasimi ilə müqayisə edir. Müəllif bu müqa­yisədən belə qərara gəlir ki, yakut mərasimində qurban müharibə tanrısına yox, əcdadların ruhuna verilirdi (Qumilyov 1993: 27-28). Jan Pol Ru isə yuxarıda qeyd olunan hunlarda insan qur­banı adətinə toxunaraq yazır: Burada atalarla yer üzünün qoru­yucu tanrısı arasında yaxın, ya da uzaq bir əlaqə vardır (Ru 1999: 195).



Hun hökmdarlarının çadırı önündə yerə bayraqlar taxılır və yanına davul qoyulurdu. 207-ci ilə aid Cin miniatüründən.

Qeyd edək ki, türklərdə əcdad kultu ilə Tanrı inancının əla­qəsi, demək olar ki, öyrənilməmişdir. Fikrimizcə, türklərdə ata kultu ilə Tanrı inancı biri-birindən ayrı deyil. İlk insanın “Tanrı oğlu” olması haqqında mifoloji təsəvvür məsələnin mahiyyətini an­lamağa kömək edə bilər. Burada “Tanrı oğlu” haqqında mətn­lər­dən başqa Tanrının öz oğlunu cəzalandıraraq yerə atması haqqında türk xalqlarının dastanlarını xatırlamaq yerinə düşür. Y.M.Me­letinskiyə görə, onlar ilk insan haqqında mifoloji təsəvvürün ifadəsidir (Meletinski).

Məsələnin ən dərin şəkildə öyrənilməsinə ehtiyac olduğunu anlayırıq. Bununla belə, hunlar haqqında verilən məlumatda Tanrı ilə əcdadın eyni məsələ ilə bağlı olaraq xatırlanması bizi yuxa­rıdakı qeydləri etməyə məcbur etdi.

Burada göytürklərin, uyğurların və qaraxanlıların ana və ya ata əcdad saydıqları qurda yakutların köyün (Tanrının) oğlu adı verildiyini xatırladaraq problemin mahiyyətinə keçmək istərdik.

Türklərin və monqolların tuğa qurban verilməsi haqqında qədim və müasir qaynaqlardan verdiyimiz misallardan aydın şəkildə görünür ki, əcdadlarımız tuğun içərisində bəlli bir ruhun yaşadığına inanırdılar. Qeyd etdiyimiz kimi, göytürklərdə, uyğur­larda, qaraxanlılarda bu ruh qurd idi. Orxan abidələrində o, altun şuna (qızıl qurd) adlanır. Göytürklərin bayrağında da məhz qızılı rəngdə olan qurd təsviri həkk olunmuşdu. Göytürklər bu qurda əcdad kimi tapınırdılar. Çin qaynağında, ilişib qalmış mətndə deyilir: “Tu chüehlər² əski Hsiungnuların³ nəslindən bir qoldur. Onlar A-shih-na⁴ ailəsinin soyundandırlar, ancaq ayrı-ayrı oy­maq­lardır. Sonralar Lin məmləkəti tərəfindən məğlub edildilər və soyları tamamilə məhv edildi. Yalnız 10 yaşında uşaq sağ qal­mışdı. Lin məmləkətinin əsgərləri onun kiçik olduğunu görərək yazıqları gəldi və onu öldürmədilər.

Uşağın ayaqlarını kəsdilər və bir bataqlıqda otlar arasına atdılar. Dişi bir qurd peyda oldu və onu ət ilə bəslədi. Bu uşaq böyüyəndən sonra qurd ilə birləşdi və qurd hamilə oldu. Lin məm­ləkətinin şəhzadəsi uşağın hələ də yaşadığını eşidib onu öldürmək üçün əsgərlər göndərdi. Gələn əsgərlər qurdu uşağın yanında gördülər. Qurdu öldürmək istədilər. Ancaq qurd qaçaraq Kao-ch' anq məmləkətinin⁵ şimalındakı dağa getdi. Bu dağda dərin bir mağara var idi. Mağaranın içində də böyük bir ova var idi. Ot və bitkilərlə bol idi. Onun sahəsi bir neçə yüz li geniş­li­yində idi. Dörd tərəfi sıldırım dağlarla örtülmüşdü. Qurd bu ma­ğaranın içinə qaçdı və orada on dənə uşaq doğdu. On uşaq bö­yüyəndən sonra kənardan qızlarla evləndilər. Arvadları hamilə oldu. Bunların hər birindən bir soy törədi. A-shih-na ailəsi də bun­lardan biridir. Onların oğulları və nəvələri çoxaldılar və ya­vaş-yavaş yüz ailə oldular. Bir neçə nəsil keçəndən sonra hamısı birlikdə mağaradan çıxdılar. Ju-julara tabe olaraq Chin-Shan⁶ ətəklərində yerləşdilər və Ju-juların (Juan-Juan) dəmirçiləri oldu­lar. Chin-Shanın zirvələrindən biri dəbilqəyə bənzəyirdi. Onların dilində dəbilqəyə “T'u-chüeh” deyirdilər. Ona görə də (onlar da) belə adlandırılmışdır (Ögel 1991: 84-86).

Çin qaynağında (Çou şu) verilən məlumata görə, “Xaqan hər il qurban kəsmək üçün adlı-sanlı adamları əcdadlar mağarasına aparırdı. Beşinci ayın ortasında (may) isə Göy tanrısına qurban kəsmək üçün Tamır çayına toplanırdılar” (Mao-Tsai 2006 : 23).

Yuxarıda deyilənlər kontekstində göytürklərin qurd başlı bayraq və ya tuğlarının mənası aydınlaşır. Məlum olur ki, qurd başlı bayraq və ya tuğ başqa bir şeyi yox, xaqan ailəsinin əcda­dını, yəni mübarək soyu təmsil etmişdir. Bu halda tuğ siyasi möv­cudiyyətin rəmzi kimi özünü göstərir və onun siyasi legitimlik, siyasi tanıma, rütbə, səlahiyyət rəmzi olması da məhz buradan qaynaqlanır. Siyasi mövcudiyyətin son ümid yeri tuğ idi. Nə qədər ki, tuğ düşmən əlinə keçməyib siyasi baxımdan mövcudluq davam edir. Son döyüşün tuğun altında verilməsi (Ögel 1995: 21) siyasi mövcudiyyətin son ümidini qoruma cəhdinin ifadəsi idi. Cavad xanın əsgərləri məhz bu səbəbdən xan tuğunu axtarırdılar. Mehmet Akif “o benim yurdumun üstündə tütən ən son ocaq” deyərkən də bu gərçəkliyi dilə gətirir. Savaş öncəsi tuğa verilən qurbana gəldikdə isə, demək lazımdır ki, siyasi mövcudiyyətin qorunması və genişləndirilməsi həmişə hərbi uğurlardan asılı olub. Ona görə də savaş öncəsi tuğa qurban vermə mərasimi əc­dadın ruhunu oxşamaq, onları məmnun etmək və ondan yardım istəmə kimi yozulur. Bu zaman çalınan davullar, borular, oxunan dualar eyni məqsədə xidmət edərək əcdadların ruhunu oxşayır, onları köməyə səsləyirdi.

Əcdadların yandırdığı ocağı qorumaq, onların gördüyü işləri davam etdirmək hər bir övladın mübarək vəzifəsi sayılırdı. Həm əcdadların, həm də Tanrının hüzurunda üzü ağ, alnı açıq olmaq bu mübarək vəzifəni şərəflə yerinə yetirməkdən asılı idi və bu şüur bu gün də yaşamaqdadır. Ona görə də qədim türklər Tan­rının buy­ruğu ilə ataların yaratdığı mübarək əmanəti – dövləti qorumaq naminə mübarizə aparmağı və bu yolda ölməyi şərəf sayırdılar. Çin qaynağı (Sui-Şu) açıqdan-açığa yazır: “Savaşda ölməyi yük­sək qiy­mtləndirirlər, xəstələnərək ölməkdən utanırlar” (Mao-Tsai 2006: 64). Bu düşüncəni müsəlman türklər də unutma­mış­dılar. Qazi Bürhanəddin deyir:

Ər oldur ki, haqq yolunda baş oynaya,

Döşəkdə ölən yigid murdar bolur.

(Bürhanəddin 1988: 10).

Eyni düşüncə ilə “Koroğlu” dastanında qarşılaşırıq:

Koroğlu der: alan gelsin,

Dağı, daşı talan gəlsin,

Çövqan alıb çalan gəlsin,

Meydandadır başarımız

(Azərbaycan dastanları 2005: 528).

Jan Pol Ru bu gerçəyi nəzərə alaraq yazır: “Göy tanrının yaxşıca dərk etdiyimiz tək təməl buyruğu savaşmaqdır. Əgər savaşılmazsa, boyun əyilərsə, bu xəyanətdir” (Ru 1999: 83). Yəni həm Tanrının, həm də ataların ruhu qarşısında günahkar (üzü qara) olmaqdır. Qədim türklərin savaş əzminin arxasında bu dü­şüncə dayanırdı.