Mundarija: I. Kirish

Ko’mirni qayta ishlash
Ko’mirni qayta ishlashni asosiy usullari ko’mirni quruq haydash va gazifikasiyalashdir. Ko’mirni quruq haydash uni havosiz qizdirib kimyoviy parchalashdan iborat. Ko’mirni quruq haydashning ikki xil varianti farqlanadi : yarimkokslash va kokslash. Birinchi jarayon 500 – 550 ^oC da, ikkinchisi 900 – 1050^oCda amalga oshiriladi.
Toshko’mirni yarim kokslashdagi bosh vazifa - suyuq uglevodorod (benzin) olish va bu bilan birga yarim koks (CO, CO₂, H₂, N₂, CH₄ va boshqalar) gazlar aralashmasi hosil bo’ladi. Yarim koks metallurgiyada ishlatiladi. Undan kalsiy karbid olishda va ko’mirni gazifikasiyalashda foydalaniladi. Toshko’mirni yarim kokslashda temperatura 550 ^OCdan oshmasligi kerak. Chunki yuqori temperaturada suyuq uglevodorodlarning unumi kamayadi.
Bir tonna toshko’mirdan 110 m³ gaz, 750 – 800 kg yarim koks va8 kg smola va qoramoy olish mumkin.
Toshko’mirni kokslash – katta sanoat ahamiyatiga ega. Kokslash jarayoni koksokimyoviy zavodlarda amalga oshiriladi. U yerda yog’li ko’mir qayta ishlanadi (uchuvchan moddalarning chiqishi 35 – 40 %). Jarayon germetik yopiladigan kamerali (trubali) pechlarda olib boriladi va pechning sig’imi 30 – 40 tonnagacha boradi. Pechning ichki devorlari issiqqa chidamli silikatli g’ishtlar bilan qoplangan bo’ladi.
Toshko’mirni kokslashda asosiy mahsulotlar :

• 
  Koks gazi – undan toshko’mirni smolasi va boshqa mahsulotlari bilan birga kontaktda bo’lganidan keyin - texnik benzol (oson qaynovchi arenlar aralashmasi) olinadi.
  
• 
  Toshko’mir smolasi – uni haydash yo’li bilan arenlarga, fenollarga, piridinhosilalariga ajratiladi. Bular qimmatbaho xomashyo bo’lib, ulardan bo’yoqlar, erituvchilar, portlovchi moddalar, dorivor va arfyumer mahsulotlar, petisidlar ishlab chiqariladi.
  

Haydashdan keyin qoladigan qoldiqdan (smola) :
Toshko’mir peki – asfalttayyorlashda va to’ldiruvchi vosita sifatida foydalaniladi.
Moyli ko’mirdan olingan koks metallurgiyada, gazli ko’mirdan olingani esa sintez gaz va kalsiy karbid ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Qo’ng’ir ko’mirni yarim kokslash – qoramoy olish maqsadida bajariladi. Ko’mir qizdirilgan gaz bilan qarama – qarshi ravishda 600 – 700^oC gacha qizdiriladi.
Qo’ng’ir ko’mirni yarim kokslashdagi mahsulotlar :

• 
  Yarim koks gazi – uchbu jarayon borayotgan pechlarni qizdirish uchun ishlatiladi (boshqa yoqilg’ilardan foydalanish maqsadga muvofiq emas);
  
• 
  Yengil moy, past sifatli benzin bo’lgani uchun undan surkov moylarini erituvchi yoki motor yoqilg’isi sifatida foydalaniladi;
  
• 
  Qo’ng’ir ko’mir qoramoyi – alkanlarni olishda foydalaniladi.
  
• 
  O’rtacha moy, tarkibida fenol bo’ladi, dizel yoqilg’isi sifatida yaroqli;
  
• 
  Og’ir moy, undan alkanlarning yuqori qatori gomologlari ajratiladi (parafin);
  
• 
  Qo’ng’ir ko’mir koksi – issiqlik berish qobiliyati : 25100 – 29300 KDJ/kg;
  
• 
  Smola osti suvi – undan fenol, ketonlar va ammiak ajratiladi