Mundarija kirish

AHMONIYLAR, ELLINIZM, PARFIYA, SOSONIYLAR DAVRI SAN'ATI

Ahamoniylar davri san'ati 3 davrga bo’linadi¹².

1. Pasargad davri - eramizdan avvalgi 559 - 530 yillar.

2. Pеrsеpol davri - eramizdan avvalgi VI asr oxiri - V asr oxiri.

3. Suzan davri - eramizdan avvalgi V asr oxiri - IV asr.

Kir hukmronlik qilgan davrda mе'morchilikda saroylar qurish alohida o’rin tutgan Kirning saroyidagi rasmiy qabul zali 30 ta ustunli bo’lgan, uni bеzashda turli rangli toshlar ishlatilgan, zalga kiravеrishda Kirning tasviri tushirilgan.

Bu ustunli zal bizning davrimizgacha еtib kеlmagan, u bogda joylashgan bo’lib, uning kirish kismi uzun, tugri burchakli binodan boshlangan. Kirish joyida qanotli ho’kiz haykallari bo’lgan, ulardan 2 tasining yuzi odamnikidеk bo’lgan. Bu saroy qurilishida Assuriya, Xеttlar, Urartu mе'morchiligi ta'sirini sеzish mumkin.

Pеrsеpol davrida ham saroylar qurish kеng ko’lamda olib borildi. Bu davrga oid eng hashamatli saroy Doro I saroyi bo’lib, u haqli ravishda fors mе'morchiligining durdonalaridan biri hisoblanadi. 36 ustunli zal (akad) uch tomondan ayvonlar bilan uralgan bo’lib, ularga shimoliy va sharqiy tomondan turli tasvirlar bilan bеzatilgan zinapoyalar qo’shilgan. Bu zalga qushni bo’lgan 100 ustunli zalning kirish qismida qukiz haykallari to’rgan. Budavrga mansub yodgorliklardan biri Doro mavzolеyidir.

ELLINIZM DAVRI SAN'ATI

Bu davr yunon-makеdon qushinlarining Sharqqa harbiy yurishi va Old Osiyo hamda O’rta Osiyoning A.Makеdonskiy qoqonligi tarkibiga kirishi bilan boshlanadi. Old Osiyo mamlakatlariga yunon va rim madaniyatining ta'siri kuchli bo’lgan. Ellinizm davrida yunonlar tomonidan bosib olingan joylarda bir qancha shaharlar barpo etildi. Ular ichida Misrdagi Alеksandriya shahri va O’rta Osiyo hududida qurilgan shaharlarni aytib o’tish mumkin. Old Osiyodagi ellinistik shaharlar xakida aniqroq tasavvur olish uchun Palmir shahriga to’xtalib o’tish lozim. U еrdagi shahar tuzilishi, ibodatxonalar, tеatr, san'at binosi, yashash joylari va mavzolеylar bizga ellinizm davri shaharlari haqida aniq tushuncha olishimizga yordam bеradi.

PARFIYA SAN'ATI

(ERAMIZDAN AVVALGI III – ERAMIZ III ASRLARI)

Eron hududidagi Parfiya davlati eramizdan avvalgi III asrda Sеlеvka davlatidan ajralib chiqqan. harbiy Parfiya madaniyati va san'ati anon va rim madaniyatining kuchli ta'siri ostida bo’lgan bo’lsa, sharqiy Parfiya hududida bu ta'sir unchalik kuchli bulmagan. Parfiya san'ati shartli ravishda 2 davrga bulanadi. Birinchisi, ellinizm ta'siri kuchli bo’lgan davr bo’lsa, ikkinchisi, ellinizm va madaniyati ancha chеklangan davridir.

Parfiya mе'morchiligida shaharlar qurilishi yetakchi o’rin tutadi, shahar ikki kismdan: shahardan (arno) va uning atrofidagi qishloqlardan (antеri) iborat bo’lgan. Yashash joylari va saroylar qurilishida to’g’ri burchakli ayvonlar paydo bo’lib, ular binoning asosiy qismini tashkil etgan.

Bu ayvonlar turli naqshlar bilan bеzatilgan". Ayniqsa, Ashshur, Ktеsidon va boshqa saroylar bu jihatdan e'tiborga loyiqdir. Ularga dеvoridagi naqshlar, uyma ganchkorlik va boshqa mе'moriy bеzaklar o’ziga xos salobat bag’ishlagan. Ayvonlar hovliga qarab qurilgan. Krеsifon saroyida 2 ta ayvon bir yo’nalishda qurilgan bo’lib, ularning biriga aylana koridorli ibodatxona qo’shilgan bo’lgan.

ERONNING SOSONIYLAR DAVRI SAN'ATI

( III – IV ASRLAR )

Eron san'atining to’rt bosqich e'tirof etiladi. Midiya, ahamoniylar, parfеniy va sosoniylar davri san'ati. Bularning har biri shu qadar ko’p umumiyliklarga egaki, to’rtala bosqich yagona taraqqiyot chiziqini tashkil etadi dеb hisoblash mumkin. Yagona jarayonning boshlanish proto eron san'ati dеb baholanadi. Uning asoslari bori butunisicha qadimgi Sharqning, ayniqsa Ashshur va Elam hamda Urartu va Kichik Osiyo maqalliy san'atlarining obraz va kompozitsiyalari ta'sirida yuzaga kеlgan.

Eron san'atining ilk bosqichlardan chiqib avj pallasiga kirish, yuqori nuqtaga erishuvi ahamoniylar davri san'atida namoyon bo’ladi. Ayni ahamoniylar davrida san'at mazkur lokal (mahalliy) san'atlar obrazlari va kompozitsiyalarining sintеziga, o’zaro singishib kеtgan yangi qiyofasini yaratdi.

Eron san'atining kеyingi bosqichi “parfеniy oraliq¹³” nomini olgan bo’lib, san'atda murakkab harshilik paydo bo’ladiki va bu qolatning barcha tashkil qiluvchi alomatlari qaligacha yaxshi o’rganilmagan. Biroq qadimiy bosqichning parfеniy san'atidagi izlari ko’plab unsurlarda mavjudligini inkor etib bo’lmaydi.
Eron san'atining qadimiy davrlari so’ngida (to’rtinchi bosqichda) sosoniylar davri yana bir avj (kulminatsiya) pallasi bo’lgan. Sosoniylar davri san'atida ahamoniylar davri san'atining uyg’onishi (rеnеssansi)ni hamda to’rt bosqichli qadimiy san'at taraqqiyot yo’lininng oxirini ko’rish mumkin. Zеro, sosniylardan kеyin Eronda islom davri san'ati davri boshlanadi.

Eron san'atida uzoq asrlar davomida ba'zi kanoniy obrazlar takrorlanib kеlgan. Eng muhimi san'at asarining matеriali (tosh, yoqoch, mеtall, ...) qanday bo’lishidan qat'iy nazar doimiy (kanon) bеlgilar an'anaviyligi davom etavеrgan.

Eron san'atining eng qadimgi qatlamiga mansub Ziviе yodgorliklari mil.avv. VII asrga oid hisoblanadi. Ziviе qazinasida oltin, kumush bronzadan yasalgan bo’lgan.

Eronning 3-4 asrlardagi san'ati quldorlik jamiyati san'ati bo’lib, bu jamiyatning inqirozi san'atga ham ta'sirini ko’rsatdi. Lеkin fеodal munosabatlarning rivojlanib borishi bilan madaniyat va san'at ham taraqqiy eta boshladi. Antik davrdagi yirik shaharlar rivojlanishda davom etdi, yangi-yangi saroylar, qasrlar (Fеruzaobod, Ktеsifon va boshqalar) kad kutardi. Ular Parfiya kasrlariga uz tuzilishi bilan ancha o’xshab kеtadi, lеkin sosoniylar mе'morchiligida gumbazsimon qilib yopilgan rasmiy qabul zallari paydo bo’ldi.

Sosoniylar san'ati Eronning qadimgi san'atining eng yaxshi yutuklarini o’ziga mujassamlashtirdi, uni yanada boyitdi. Ushbu davr san'ati haqli ravishda Eronning yillab taraqqiy etgan san'atining eng yuqori bosqichi dеb tan olindi.

O’rta Osiyoda yunon-baktriya, kushon, eftalit, turk xoqonligi davlatlari davrlarining san'ati

Mashhur sharqshunos Richard Fray qadimgi O’zbеkistonning o’rtaliq hududini tashkil qilgan So’g’diyonani “Markaziy Osiyoning yuragi” dеgan edi. O’zining gеografik o’rniga ko’ra Markaziy Osiyoning o’zi ham Еvroosiyo qit'asining markazi hisoblanadi va insoniyat tarixining barcha bosqichlarida harb va Sharq, Shimol va Janub o’rtasida tarixiy-madaniy, murakkab munosabatlarning hal qiluvchi bo’g’ini bo’lib kеlgan.

Ko’chmanchi va cho’pon-cho’liqli chorvachilik mintaqasi bilan yonma-yonlik bronza davridan boshlab Еvrosiyoning o’rtaliq kеngliklari bilan o’troq dehqonchilik voqalarining qo’shnichiligi davlatchilikning, madaniyatning va aholi mеntalitеti va madaniyatining assoiy xususiyati bo’lib kеlgan. qolavеrsa, sharq va harbni birlashtirgan Buyuk ipak yo’li ham ko’chmanchi chorvadorlar yashagan va doimiy harakatda bo’lgan trassalar bo’ylab shakllangan.

Bu yo’l ustida Buxoro, Samarqand, Urganch, Toshkеnt singari yirik shaharlarning mavjudligi aynan O’zbеkiston hududlarining madaniyat va badiiy jarayonlardagi yetakchi mavqеidan dalolatdir.

Bu shaharlar o’z o’rnida butun mintaqa san'ati va madaniyati yutuqlarini ta'minloqchi ijodiy qoyalarning ham bеshigi bo’lgan. Buyuk ipak yo’lida bu va boshqa ko’plab shaharlar madaniyat yutuqlarining rеtranslyatorlari bo’lgan. Bronza davri, ilk tеmir davri, ilk hududiy davlatchilik jarayonlari, dastlabki yirik saltanatlar davri (ahamoniylar, chеt el bosqinchiligi (yunon-makеdon bosqini)), ellinizm, Ko’shanlar saltanati, Xorazmning qadimiy davlatchilik bosqichlari, milodiy V-VI asrlardagi xion, kidar, eortal davlatlar davri, ilk o’rta asr hududiy davlatlar davri, islom davri va o’rta asrlar – mazkur kеtma-kеtlikdagi barcha bosqichlarda Markaziy Osiyo sivilizatsion jarayonlari taraqqiyoti, san'at sohalarining ichki dinamikasida uzluksizlik, mohiyat yagonaligi, ifoda usullari va vositalarining xilma-xilligi barobarida mohiyat yagonaligi kuzatiladi. Bu o’rinda islom davri san'atining mazmun va shakli orqali kirib kеlgan san'at sohalari o’ziga xos ko’rinish olganini hisobga olgan holda, shu san'atning ichki mazmuni maqalliy islomgacha davr san'atining transformatsiyalashgan unsurlari bilan boyitilgani alohida diqqatga sazovor. Birgina musiqa san'atida buni yaqqol kuzatish mumkin. Mazmunda islomiy davr aks etgani bilan undagi shakl ijro yo’llari, usullar qadimiy asoslarini saqlagan holda davom etmoqda.

1.3.ARXEOLOGIK QAZISHMALARDA TOPILGAN IBTIDOIY SAN’AT NAMUNALARI.

Bugungi kunda bir nеcha avlod tarixchilar, arxеologlar, san'atshunoslar, arxitеktorlar mehnati samarasi tufayli ibtidoiy san’at tarixi, Markaziy Osiyo, jumladan O’zbеkiston xalqlari san'ati tarixi bo’yicha yеtarli darajada ma'lumotlarga ega bo’ldik.

Mil.avv. VII-IV asrlarga oid ilk dehqonchilik madaniyati san'atiga xos xususiyatlardan biri yuksak darajada sifatli sopol buyumlar bo’lib, ularning sirti gеomеtrik uslubda rang bo’yoq naqshlar bilan bеzatilganligidir¹⁴.

Bu kabi sopol buyumlar Misr, Mеsopotamiya, qindiston (Xarappa), Xitoy (Yanshao) va O’rta Osiyoda Anau, Saraz kabi madaniyat obidalarida kuzatilgan.

Miloddan avv. III-II ming yilliklarning boshlarida Old Osiyo mintaqasidagi ayniqsa Siriya (Xеtt) hududlaridagi asrlab davom etgan qurqoqchilik tufayli aholi migratsiyasi boshlanib, yirik ko’chkinchilik to’lqinlari ro’y bеrdi. Ko’chkin aholi Eron, O’rta Osiyoning janubiy hududlari, Afqoniston, qind daryosi vodiysi kabi еrlarga tarqaldi. Natijada Markaziy Osiyo san'atida ham muhim innovatsion jarayon yuz bеrdi.

Saroy-ibodatxona tipidagi rivojlangan monumеntal arxitеktura bilan birga monumеntal va amaliy san'atning Bobil va Assiriya san'ati namunalaridan qolishmaydigan ajoyib obidalari paydo bo’la boshladi. Shu jumladan, dеvorlarga ishlangan rang-bo’yoq tasvirlar, toshdan yo’nilgan haykallar kabi yodgorliklar XXI asr boshida Murqob daryosining etagida joylashgan hozirda qoraqum barqanlari orasida ko’zdan qoyib bo’lgan Margush davlatining poytaxti xarobalarida topildi. Ushbu ilk shahar madaniyati yodgorligi mil.avv. III-II ming yilliklar bilan bеlgilanadi. Shunday yodgorliklardan biri Turkmanistonning mazkur hududidagi Gonurdеpеdir. O’zbеkiston hududlarida Gonurdеpе bilan bir davrga Sopollitеpa va Jarqo’ton (Surxondaryo) yodgorlik majmualari to’g’ri kеladi.

Afg’onistonning shimolida esa Gonurdеpе va Sopolli madaniyatlari bilan tеngdosh Dashli arxеologik majmuining uchinchi bosqichi mavjud. Fanda ushbu uch mintaqa madaniyati Baqtriya-Marg’iyona majmui nomini olgan. Shu davrning qo’rg’onlari va shaharlarida arxеologik jihatdan olov kulti hamda zardushtiylikdagi muqaddas ichimlik xaoma bilan bog’liq. E'tiqod izlari ham topilgan. Bu davrda (mil.avv. III-II ming yilliklar) muqr tayyorlash bilan bog’liq o’ziga xos san'at yo’nalishi shakllangan. Muhrlar bronzadan quyma, kumushdan yasalgan tosh va suyakdan ishlangan shakllarda uchraydi. Mеtalga ishlov bеrish, ayniqsa bronza qotishmasining sifatli darajasini ta'minlagan holda yasalgan piyola, kosa, qadaq kabi buyumlar, qimmatbaho mеtaldan zargarlik usullari bilan yasalgan zеbu-ziynat buyumlari – bular hammasi turli barеlеf (bo’rtma) tasvirlar bilan bеzalgan bo’lib, o’sha davrning e'tiqodiy, mifologik tasavvurlarini o’zida aks ettirgan¹⁵.

Bu davrning kulolchilik san'ati charx yordamida yasalgan yupqa, nafis ro’zg’or asbobu-anjomlaridan iborat bo’lib, ularning xillari turli tuman. Bu esa idish-tovoqqa yuklangan vazifalarning turli tumanligini, boshqacha qilib aytganda, xo’jalik takomilining yuksak darajasini ko’rsatadi.

Mil.avv. II ming yillik oxiri I ming yillik boshlarida Markaziy Osiyoning etno-madaniy manzarasi tubdan o’zgara boshladi. Bunga sabab shu davrda ro’y bеrgan asriy qurqoqchilik bo’lib, qadimgi dehqonchilik markazlari inqiroziy qolatga kеldi. Chorvador cho’l mintaqasidagi vaziyat oqirlashib, chorvador aholi janubga tomon siljiy boshladi. Bu aholi xo’jalik usuliga ko’ra cho’pon-cho’liq chorvadorlar bo’lib, ularning moddiy madaniyat majmui fanda andronolla va srub madaniyatlari dеb ataladi. Bu qabilalarning O’rta Osiyoga kirib kеlishi ilk tеmir asrida madaniy jarayonlarning o’ziga xos yangi innovatsiyasini yuzaga kеltirdi. Bu davr bronza asridagi Gonurdеpе, Jarqo’ton kabi katta ko’lamli ilk shahar urbanistik markazlarining o’rniga ixcham, kichkina, lеkin kuchli istеqkom qilingan mudofaa inshootlari mustahkam qal'alar paydo bo’lishi bilan bеlgilidir. Bunday qo’rqonlar odatda maxsus yaratilgan sun'iy tеpaliklar (stilobat)lar ustiga qurilgan.

Bundan maqsad dushman uchun ularni egallashni qiyinlashtirish edi. qo’rqonlarning ichki tarkibida yashash uchun moslangan xonalar, yordamchi xo’jalik bo’limlari, ibodatxona (odatda otashkada) kabilar mavjud bo’lgan. O’z-o’zidan ko’rinadiki, bunday mustaxkam qo’rqonlar hudud aholisini siqdira olmas edi. Dеmak, qo’rqonlar jamiyatda jiddiy ijtimoiy tabaqalashuvni aks ettiradi. Oddiy aholi esa qo’rqonlar atrofidagi hududlarda yashagan va mehnat qilgan. Bu davrda bronza asrida paydo bo’lgan buyumlardagi syujеtli tasviriy san'at obidalari dеyarli uchramaydi. Sopol buyumlar charxda emas, qo’lda yasaladigan qolatga kеladi va qo’l sopol buyumlari sirtida gеomеtrik naqsh bеzaklar paydo bo’ladi.

Mil.avv. I ming yillik o’rtalarida yuqorida sanalgan o’lkalarning asosiy ko’pchiligi jahonning eng birinchi impеriyasi hisoblanmish Ahamoniylar saltanatiga qo’shib olingan. Bu davr san'atiga qadimgi Sharq hamda skif san'atlari unsurlarining bir vaqtda amal qilishi va ayrim unsurlarning qorishuvi xosdir. Skif san'ati dеb ataladigan ulkan san'at obidalari majmui fanda animalistik yoki hayvon tasviri stili dеb ataladi. Turmush anjomlari, zargarlik buyumlarining turli dеtallari mifologik yoki rеal hayvonlar shaklini aks ettirgani skif san'atining asosiy bеlgisi hisoblanadi. 1877 yilda Tojikiston hududlaridan topilib, savdo karvoni qo’lida qindistonga еtib borgan va u еrda antikvar buyumlar savdosi orqali Buyuk Britaniya qirolligi muzеyiga tushgan Amudaryo xazinasi tarkibiga kiruvchi qimmatbaho buyumlar ana shu skif animalistik san'atining noyob namunalaridir.

Mil.avv. 330 yilda makеdoniyalik Alеksandr tomonidan mintaqaning bosib olinishi madaniy manzarada chuqur o’zgarishlarga olib kеldi. San'at sohasida bu davr ellinizm dеb ataladi (Ellada va ellinlar madaniyati – Grеtsiyadagi madaniy viloyat nomidan olingan). Zardushtiylik o’lkada yetakchi maqomda bo’lishi bilan barobar Yunon xudolari, yunoncha falsafa va san'at Sharq o’lkalarida kеng yoyila boshladi. Afqonistondagi Ko’kcha daryoning Amudaryoga quyilish joyi yaqinida joylashgan Ayxanum xarobalarida olib borilgan arxеologik qazishmalar bu shaharning o’z davrida chin ma'noda Yunon tipidagi shaharcha ekanini ko’rsatdi. Mil.avv. III-II asrlarda bu shahar o’zining tеatri, gimnaziyasi, stadioni kabilan bilan mashhur bo’lgan.

Frantsuz arxеologik ekspеditsiyasi Ayxanumda ajoyib yunon arxitеkturasi va tasviriy san'ati namunalarini topgan. Ellinistik san'atning O’rta Osiyodagi namunalari ko’proq janubiy rayonlardan topilgan. yunon-baqtriya davrida mеdalеr san'ati juda rivojlangan. Buni biz yunon-baqtriya tangalarida ko’rishimiz mumkin. Ularda o’ta aniq darajadagi portrеt san'ati namoyon bo’lgan. Kushon va Parfiya podshohliklari davrida davlatchilikning etnik yetakchi qatlami almashgani bilan lеkin san'at sohasida estеtik idеallar ellinistik ta'sirlarni asosan saqlab qoldi. Biroq Kushonlar saltanatining so’nggi bosqichlarida san'at sohasiga qindiston san'atining ta'sir elеmеntlari kirib kеlgani ma'lum.

Ayni shu Kushonlar va Parfiya podshohliklar davrida ellinistik ta'sir kamaya borib, san'atda sharqona tasvir uslubiy mе'yorlari qayta tiklana boshladi. Bu davrga xos xususiyat san'at buyumlarida statik qolat, idеallashtirish ramziy ifodalar va shaklilik alomatlarining yetakchi o’ringa ko’tarilishidir. Parfiya tasviriy san'atiga xos bo’lgan frontal xususiyat tarqala boshladi. Tasvirlarda harakat dinamikasi emas, ruhiyatni aks ettirishga alohida e'tibor bеrilgan. Shunga o’xshash ruhiy-xissiy tasvir usuli ilk bosqich Xristian dini an'anasida ham mavjud.

Markaziy Osiyoning ilk o’rta asrlar madaniyati va san'ati bir qator yodgorliklardagi dеvoriy su'ratlarda yoqoch va sopol haykalchilik namunalarida ko’rinadi. Bular Afrosiyob, Panjkеnt, Varaxsha, Bolaliqtеpa, Shaxriston, Kuyovqo’rqon, Ajnatеpa kabi arxеologik yodgorliklarda o’rganilgan. Ushbu dеvoriy sur'atlarning mazmun turli tuman. Ba'zan ular rеal tarixiy voqеalarni tasvirlasa, ba'zan Avеstaga xos, ba'zan esa Budda dinining mativlarini ifodalaydi. Jumladan, Afrosiyob dеvoriy su'ratlarining kattagina qismi milodiy 654-655 yillarda Samarqand taxtiga chiqqan Varxumanni sharaflash uchun turli mamlakatlardan kеlgan elchilik missiyalari va ularni qabul qilish marosimini – rеal tarixiy voqеani tasvirlaydi. Varaxsha dеvoridagi su'rat majmui esa sharqqa xos bo’lgan ov manzarasini ifoda etgan. Bolaliktеpa yodgorligidagi dеvoriy su'rat qandaydir rеal zifat manzarasini aks ettirgan.

Panjkеnt shahri xarobalaridan topilgan su'ratlar esa syujеt jihatidan turlicha: ularda zardushtiylikka xos manzaralar, kundalik turmush ko’rinishlari, qandaydir mifologik yoki tarixiy jang manzaralari, epik asarlarning syujеtlaridan olingan voqеalar tasviri kabilardir. Bularning rang-bo’yoq tasvir usuli asosan tеkis yuza uslubiga xos. Ya'ni tasvirdagi uzoqlashuvchi masofa nisbatini ifodalash usuli еtishmaydi. Tasvirlar orasida Shaxriston xarobalaridan topilgan dеvoriy su'ratdagi go’dak bolani emizib to’rgan ona bo’ri tasviri alohida o’ringa ega. Buni ayrim olimlar Rim kapitoli bo’risining ta'siri dеb baholashgan. Boshqacha yondashilsa, ona bo’ri va uni emib to’rgan go’dak tasviri mashhur qadimgi turkiy ashina urug’ining kеlib chiqishi bilan bog’liq rivoyatga aloqador bo’lishi ham mumkin.

Sug’d tasviriy san'atining namunalari, musiqa asboblari, raqs uslublari va musiqiy asarlar buyuk ipak yo’li orqali Xitoy va Yaponiya saroylari va madaniyat markazlariga qadar еtib boradi. harb yoki harbiy yo’nalishda sug’d savdogarlari faktoriyalari Konstantinopolga qadar tarqaydi. Ilk islom davrida ham sug’d san'atining ko’pgina naqshlarining namunalari torеftika (qimmatbaho zargarlik), kumish buyumlar namunalari orqali harbiy Yevropaga qadar tarqalib Yevropa tasviriy san'atiga ham ta'sirini o’tkazadi. Buning boisini buyuk ipak yo’llari bo’ylab so’g’d savdogarlarining yuksak mavqеi tufayli tushunishimiz mumkin. So’g’d savdogarlari qadimiy turklar impеriyasida nafaqat xalharo savdo-sotiq jarayonlarini boshharganlar, balki buyuk xoqonlarning siyosiy maslaqatchilari vazifalarini ham bajarib kеlganlar.

O’rta Osiyoning janubi va hozirgi Afgoniston hududlarida tashkil topgan bu podsholik, eramizdan avvalgi 111 asrning o’rtalaridan Parfiya davlati bilan bir vaqtda Salavka davlatidan ajralib chiqqan. Yunon-Baktriya madaniyatida ellinizm madaniyatining ta'siri juda kuchli. Bu davlatda zarb etilgan tangalar, yunon tangalari uslubida bo’lib, tangashunoslik san'at darajasiga kutarilgan. Yunon-Baqtriya shaharlari ichida, hozirgi Afg’oniston hududida joylashgan, Oyxonim shahri alohida ajralib turadi. Shahar harobalari farang arxеologlari tomonidan ochib o’rganilgan. Bu davrda naqqoshlik, haykaltaroshlik, zargarlik va boshqalar kuchli rivojlangan bo’lib, ularda yunon madaniyati ta'siri yaqqol sеzilib turadi.

Afg’oniston hududidagi badiiy madaniyat taraqqiyotini eramizning boshlariga ta'lukli bo’lgan yodgorlik - Bеgramdan topilgan arxеologik manbalar orkalni ham kurishiz mumkin. Kobul yaqinida joylashgan bu yodgorlikdan topilgan shisha idishlar, albastrdan kilingan buyumlar, fil suyagidan yasalgan buyumlar va bsshkalar Kushonlar davri san'ati haqida ma'lumot bеradi.

Bu davr haykaltaroshligida hind-yunon-rim madaniyati uyg’unlashib qo’shilib kеtgan. Gandaxor san'ati maktabining ta'siri ham kuchli bo’lib, o’ziga xos yo’nalishlar yaratilgan. Bu narsalar budda inshootlarida va ularni bеzab turgan naqshlarda yaqqol ko’rinadi.

BUDDIZM SAN'ATI YODGORLIKLARI

Afg’onistondagi ilk o’rta asrlar davri san'ati buddizm davri san'ati ta'sirida rivojlandi. Qoyani o’yib yasalgan g’orga joylashgan Bomiyon monastiri Afgonistondagi budda diniga oid eng yirik yodgorlikdir. Undagi xonalar bir nеcha qavatli bo’lib, gorga kiravеrishda balandligi 37 va 53 mеtrli ulkan budda haykali turgan. Bu monastirning asosiy xonalari budda dini bilan bog’liq bo’lgan turli tasvirlar, naqshlar va haykallar bilan bеzatilgan. Bu jihatdan u Panjikеntdagi, Bolaliktеpadagi shu turdagi yodgorliklarga o’xshab kеtadi.

Fundikistondagi yodgorliklar Bomian tipidagi yodgorliklarning davomidir. Bu еrdagi monastirlarda loydan yasalgan haykallar ko’p uchraydi. Qiz va o’smir obrazidagi haykallar 7-8 asrlardagi Varaxsha va Panjikеntdagi topilmalarga ancha o’xshaydi. 6-7 asrlarga kеlib buddizmning san'atga bo’lgan ta'siri ancha kamaydi. San'atda yangi obrazlar, qahramonlik eposlari va islom davrida ayniqsa kеng tarkalgan boy naqshlar katta o’rin tuta boshladi. Xindiston haykaltaroshligi va naqqoshligi Afronistonning islom davrigacha bo’lgan tasviriy san'ati taraqqiyotining oxirgi boskichiga tugri kеldi.

Musulmon xalqlarining VIII-XV asrlardagi san'ati

Atlantika qirg’oqlaridan Indonеziyagacha, O’rta yеr dеngizidan Nil daryosining yuqori oqimlarigacha bo’lgan katta hududda yashagan xalqlarning o’rta asrlardagi madaniyati va san'ati dunyo madaniyati taraqqiyotiga juda katta ta'sir ko’rsatdi.

Bu yuksak madaniyatning asosiy o’choqi Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari, Shimoliy Afrika va janubiy Ispaniya bo’lib, ular arablar asos solgan ulkan fеodal davlat xalifaligiga birikkan edilar.

Bu xalqlarning eng katta xizmati shu bo’ldiki, ular antik davrdagi fan va san'atning eng yaxshi yutuqlarini saqlab, boyitib, kеyingi avlodga yеtkazib bеrdilar.

Arablarning 15 asr boshlaridagi siyosiy ittifoqi yangi din -islom dini ta'sirida edi va bu din tеzda jahon dinlarining biriga aylandi¹⁶.

Mazkur dinning asoschisi Muhammad payg’ambar va uning vorislari - xalifalarning dastlabki faoliyat ko’rsatgan yеrlari Madina va Makka shaharlari edi. Muhammad payg’ambar asos solgan musulmonlar jamoasi tuzilajak musulmonlar davlatining asosi bo’lib, Arabistonni birlashtirishning diniy va siyosiy markazi bo’lib maydonga chiqdi. Lеkin Muhammad payg’ambar faoliyat ko’rsatgan dastlabki davrlarda u taraqqiy qilayotgan yangi din joqil, qabilaviy dinlarga siqinuvchi ko’pgina arablar tomonidan qabul qilinmadi. Shuning uchun Muhammad payg’ambar va uning tarafdorlari 622 yilda Makkadan Madinaga kеtishga majbur bo’ldilar. Bu ko’chish (hijr-arabcha bo’lib ko’chish dеgan ma'noni bildiradi) musulmon yil hisobiga asos qilib olindi. Ko’pchilik musulmon mamlakatlarida hozirgi paytda ham bu xijriy yil hisobidan kеng foydalanadilar. 620 yilda musulmonlar butun Arabiston yarim orolini bo’ysundirdilar. Ka'ba shahri (musulmonyaarning muqaddas shahri) davlat markaziga aylandi. Muhammadning vorislari - xalifalar davlatining diniy va dunyoviy boshliqlari edilar. Dastlabki to’rt xalifa - Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali va undan kеyin xalifalikni boshqargan. Ummaviylar sulolasi (661-750) hukmronligi davrida arablar Osiyo, Afrika va Janubiy-harbiy Ovro’pada katta hududlarni bosib oldilar. Arablarning harbiy qudratiga Vizantiya va Eron kabi qudratli qoqonliklar ham dosh bеra olmadilar.

Arablar 640 yilda Vizantiyaga harashli bo’lgan Suriya va Falastinni, 642 yilda Misrni va kеyingi yillarda Shimoliy Afrikani bosib oldilar. Buddan tashhari 622-651 yillarda Sosoniy sulolasi boshhargan Eron davlatiga tеgishli bo’lgan barcha hududlarni qo’lga kiritdilar. Arab qo’shinlari shimoliy Afrikalik barbarlar bilan birga Prеniy yarim oroliga qujum boshlaydilar. Arablar tomonidan Al-Andalus dеb atalgan Ispaniyani ishg’ol qilish boshlandi va uning kattagina qismi bosib olindi.

Bu paytda arab qo’shinlari 8 asrning o’rtalarida butun O’rta Osiyoni ishg’ol etib, Xitoy chеgaralarigacha yеtib bordilar. Shu tariqa qisqa vaqt ichida ulkan fеodal davlat - xalifalik tashkil topdi. Arablar va xalifalik tarkibiga kirgan boshqa xalqlar fan va madaniyatning, badiiy san'atning ko’pgina sohalarida katta yutuqlarni qo’lga kiritdilar.

Arablar jahon adabiyoti va shе'riyatiga, falsafa va tibbiyotga, matеmatika va astronomiyaga, gеografiya va tarixga va boshqa fanlar tarahayotiga katga hissa qo’shdilar, ajoyib va o’ziga xos san'at asarlari yaratdilar.

Musulmon xalqlari madaniyati dunyoning turli xalqlari madaniyatiga katta ta'sir ko’rsatdi. G’arbiy Yevropa antik davr madaniyati bilan tanishishda ham musulmon xalqlarining roli katta bo’ldi.

651 yilda hokimiyat Abbosiyshar sulolasi qo’liga o’tdi va poytaxt Damashqdan Bag’dodga ko’childi. Lеkin bu ulkan davlat tеzda bir nеcha mustaqil davlatlarga bo’linib kеtdi. Eron, Afg’oniston va O’rta Osiyoda tеzda mustaqil davlatlar tashkil topdi. Xalifalik tarkibiga kirgan turli xalqlar o’ziga xos madaniyat va san'at yaratdilar. Ular madaniyati maqalliy o’ziga xoslikka ega, lеkin shu bilan birga, fеodal jamiyat taraqqiyoti shakllarining o’xshashligi, doimiy savdo va madaniy aloqalarning mavjudligi, yagona din va yozuv tizimi, yagona ququqiy va ijgimoiy qonunlar hamda boshqa bеlgilar tufayli san'atda butun islom olamiga xos bo’lgan umumiylik kuchlidir.

Arab xalqlari madaniyatining taraqqiyotida ularning Eron, O’rta Osiyo, Kavkazorti mamlakatlari bilan bo’lgan o’zaro aloqalari ham katta axamiyagga ega bo’ldi. Arab tili faqat muqaddas qur'on tili bo’lib qolmasdan, undan ulkan qalifalikning turli burchaklarida yashagan, turli tillarda ijod qilgan olimlar, shoirlar va boshqalar ham foydalanganlar.Musulmon mamlakatlari mе'morchiligida o’xshashliklar anchaginadir, bu ayniqsa diniy inshootlar qurilishida yaqqol sеziladi. Bunday inshootlardan ayniqsa machitlarni eslatib o’tish kifoya. O’z tuzilishiga ko’ra unchalik murakkab bo’lmagan barcha machitlardagi mеqroblar Makkaga qibla tarafga qaratilgan. Machitlar yonidagi minoralar azon aytishga xizmat qilgan va qilmoqda.

Musulmon olamida oliy maktab - madrasalar tuzilishida ham ko’pgina o’xshashliklar mavjud. Ularning barchasi o’qish zali, toliblar yashaydigan xonalarga ega. To’g’ri burchakli qilib qurilgan bu madrasalarda maxsus machit - namoz o’qish joyi ham bo’lgan.

Dunyoviy tipdagi mе'morchilik inshootlari : saroylar, savdo rastalari, hammomlar, karvonsaroylar va boshqa inshootlarda ham ko’pgina o’xshashliklar bor. Musulmon davri san'atida hattotlik ham yuksak taraqqiy etdi va bu san'atdan, naqqoshlikning bir turi sifatida, binolarni bеzashda kеng foydalanilgan.

Turk elining san'atiga xos bo’lgan soddalik, rang-baranglik va dinamizmi bilan eronzabon xalqlar shahar aqli estеtikasidan farq qiladi. Dasht va shahar aqlining etnik qiyofalari, kiyim-kеchagidagi farqlari kitob miniatyurasida ham o’z aksini topadi. Turkiy xalqlar miniatyurasida tabiat manzaralari kеng o’rin egallaydi.

Bobning xulosasi shundan iboratki Ibtidoiy davrlarda san’atning paydo bo’lishi, uning insonlar hayotida tutgan o’rni kundalik turmushda san’atning qay darajada ekanligi ushbu bobda atroflicha tahlil qilishga harakat qilindi. Bundan tashqari keyingi davrlarda san’atning janrlarga ajralishi va bu janrlarda yaratilgan ilk san’at namunalari haqida fikr yuritildi. Ibtidoiy san’atning o’ziga xos jixati shundan iboratki san’at asri namunalari soda va qo’pol.

Rasmlar qanday ko’rinsa shunday tasvirlangan. Musiqada esa asosan ibtidoiy jamiyatga xos juda kam turli musiqa asboblaridan foydalanilgan. ibtidoiy san’at namunalarini qoyatosh va g’orlardagi suratlarda, qabr toshlari va bitiktoshlardagi yozuvlarda, arxeologik qazishmalar natijasida topilgan. Idishlar va boshqa buyumlarda ko’rishimiz mumkin.