Mundarija

Nafas olish koeffisiyentiga nisbatan karbonsuvlar va yog’lar oksidlakishidan hosil bo’ladigan energiya va O₂-ning kalorik ekvivalenti ko’rsatkichlari

NOK	Karbonsuvlar oksidlanishidan ajraladigan energiya, (%)	Yog’lar oksidla­nishidan ajra­ladigan energiya. (%)	KKE, (kkal)
0,70	0	100	4,680
0,75	15	85	4,739
0,80	32	68	4,801
0,85	49	51	4,862
0.90	66	34	4.924
0,95	83	17	4,985
1,00	100	0	5,047

Nafas olish koeffisiyenta (NOK) ba’zan 1 dan oshib ketadi (nihoyatda katta quvvatli ish bajarish tufayli anae­rob almashinuvi natijasida to’liq oksidlanmagan moddalarning neytrallanishidan ko’p miqdorda CO₂ hosil bo’lishi sababli), bunday sharoitlarda nafas olish koeffisiyen­tiga ko’ra energiya ajralishini hisoblab bo’lmaydi.

Bilvosita kalorimetriyaning amalda qo’llanilishi Dug­las Xolden usuli bilan amalga oshiriladi. Bu usul nafas chiqarish havosini maxsus Duglas yoki polietilen qopga yig’ib olish va uning tarkibida CO₂ va O₂ ning miqdorini gaz soatlari bilan tahlil qilishga asoslangan. Yig’ilgan CO₂ va O₂ning miqdori Xolden gazoanalizatori yoki avtomatik gazoanalizator yordamida ulchanadi.

Olingan natijalarga asosan quyidagi ko’rsatkichlari hisoblab topiladi:

1. O’pka ventilyasiyasi (Vε)

2. O’zlashtirilgan yoki foydalanilgan kislorod (foiz xisobida) =ΔO₂;

ΔO₂ = O₂% nafas olish havosida- O₂%, nafas chiqarish havosida.

3. Hosil bo’lgan CO₂ (foiz hisobida) _ ΔCO₂

ΔCO₂ =CO₂% (nafas chiqarish xavosida) ΔCO nafas olish xavosida).

4. Iste’mol qilingan (foydalanilgan) O₂ miqdori (VO₂)

5. Ajratib chiqarilgan CO₂ miqdorida (CO₂)

6. Nafas olish koeffisiyenti (NOK)

7. Kislorodning kalorik ekvivalenti KKE (yuqoridagi jadvalga asosan hisoblanadi).

8. Sarflangan energiya (kkal) = VO₂·KKE Ma’lumki, gazlarning miqdori ularning bosimi, harorati va tarkibidagi suv bug’i miqdoriga qarab o’zgarib tura­di. Shuning uchun yuqoridagi ko’rsatkichlar standart sharoitga ko’ra ma’lum jadvallar asosida hisoblandi (760 mm simob ustuniga teng bosim va O°C harorat).

Uchinchi usul — energiya sarfini hosil bo’lgan umumiy issiqlikni o’lchash orqali aniqlash yoki bevosita kalori­metriya usulidir. Bu usul maxsus germetik yopiq kameralarda olib boriladi. Tekshiriluvchi kameraga o’tkazilib, unga kirgan (maxsus radiatorlar orqali ma’lum tezlikda oqib o’tgan) va chiqqan suvning harorati o’lchanadi. Kameradan oqib chiqqan suv unda turgan subyekt ajratgan issiqlikka yarasha isiydi. Kameraga oqib kirgan suv va uning isish darajasini o’lchab, subyekt ajratgan issiqlik miqdori aniqlanadi. Bu usul yorda­mida aniq ma’lumot olish mumkin, lekin bu usulning katta kamchiliklaridan biri shuki, uni faqat laboratoriya sharoitidagina qo’llash mumkin, chunki kameraning kattaligi tufayli uni har yerda ishlatish juda qiyin. Ikkinchidan, bu usul yordamida ma’lumot to’plash eng kamida bir necha soat davom etadigan tadqiqotlarga asoslanadi. Shuning uchun ham uni qisqa muddatli tekshiruvlarda qo’llab bo’lmaydi.

Kislorodning o’zlashtirilishi deganda ma’lum vaqt birligida (odatda 1 min, mobaynida) organizm tomonidan uning iste’mol kilinishi, foydalanilishi tushuniladi. Tinch holatda va unchalik og’ir bo’lmagan jismoniy ish bajarilganida kis­lorodning o’zlashtirilishi unga nisbatan bo’lgan talabga tug’ri keladi, ya’ni unga nisbatan bo’lgan talab o’pka va yurak-qon tomirlarining faoliyati tufayli tuliq qondiriladi. Bu vaqtda ATFning resintezi fakat aerob holda amalga oshiriladi. Aerob yo’l bilan energiya ajratishi nisbatan sekin boradigan jarayon va u (ya’ni oksidlanishli fosforlanish) kuchliroq jismoniy ish bajarilganida kerakli miqdordagi ATF re­sintezi uchun yetarli bo’lmay qoladi yoki kislorodga bo’lgan talab uning qondirilishi imkoniyatidan ustun bo’ladi. Bunday holat yuzaga kelishi bilan anaerob jarayon ishga tushib ketadi. Shuning uchun bunday ish to’xtatilganidan keyin ham birmuncha tez-tez nafas olish (yetishmagan O₂ o’rnini qoplash uchun) davom etib turadi. Bu jarayonni ilk bor ingliz olimi A.Xill urganib, uni kislorod qarzdorligi deb atadi.

Shunday qilib, kislorodga nisbatan bo’ladigan umumiy talab yoki extiyoj ish jarayonida o’zlashtirilgan O₂ va O₂ ga bo’lgan qarzdorlik yig’indisidan iborat ekan. Ko’pincha jis­moniy faoliyatning boshlang’ich qismida anaerob jarayoniga ehtiyoj tug’iladi, chunki bu vaqtda ATF sarfi oksidlanishli fosforlanish yo’li bilan uning sintezlanishidan ko’p bo’ladi. Bu holat o’z navbatida jismoniy ishning boshlanishida kislorodning yetishmasligiga olib keladi.

R.Margariyaning aniqlashicha, kislorodga qarzdorlik o’z ichiga qo’yidagi ikki komponentni oladi:

1) Adekvat kislorod qarzdorligi — bu ATF va KF re­sintezi uchun zarur miqdordagi O₂ hamda to’qimalardagi O₂ rezervuari tuldirilishi uchun zarur O₂ (muskul to’qimasidagi mioglobinni ta’minlaydigan O₂).

2) Laktat kislorod qarzdorligi — ish jarayonida qosil bo’lgan sut kislotasining parchalanib, uning bir qismidan SO₂ va N₂O hosil bo’lishi va qolgan qismidan glikogen re­sintezi uchun zarur bo’lgan O, mikdori. Odatda adekvat kislo­rod qarzdorligi ish to’xtatilganidan keyin darxol (minutlar davomida) uziladi. Laktat kislorod qarzdorligi esa ish tamom bo’lganidan keyin yana yarim soatgacha davom etadi.

Organizmning umumiy energiya sarfi 2 qismdan, ya’ni asosiy almashinuv va bajariladigan har qanday faoliyat uchun asosiy almashinuvga kushimcha energiya sarfidan tashkil top­tan. Asosiy almashinuv xujayra va tukimalar tirikligi uchun zarur bo’lgan oksidlanish jarayonlarini ta’minlash, doimiy ishlab turadigan a’zolar faoliyati uchun (yurak, nafas olishda ishtirok kiladigan muskullar, buyrak, jigar, oshqozon-ichak va boshqalar) hamda muskullardagi minimal tonusni saqlab turish uchun talab kilinadigan energiya miqdorini ifodalaydi. Asosiy almashinuvning 20-30%i tana muskullari uchun va yana shuncha miqdori jigar va oshqozon-ichak tizimi uchun sarflanadi. Asosiy almashinuvni ulchashda kuyidagi shart-sharoitlarga rioya qilinadi: 1) ruxiy va muskul faoliyatidan xoli, tinch xolatda (muskullarni bushashtirib yotgan xolda); 2) jis­moniy, aqliy va ruxiy yuklamalar tuxtatilganidan so’ng orga­nizm o’zini tuliq tiklab olishi uchun zarur vaqt o’tganidan keyin; 3) oxirgi ovqatlanishdan 12-16 soat vaqt o’tganidan keyin; 4) muxit harorati optimal bo’lganida (18-20°S).

Yana asosiy almashinuv ulchanayotgan odam bedor bulishi kerak, chunki uyku paytida oksidlanish jarayonlari, shunga binoan energiya sarfi xam 8-10% ga kamayib ketadi.

Odatda asosiy almashinuv bilvosita kalorimetriya bi­lan ulchanganida kislorodning kalorik ekvivalenta (KKE) qilib 4,825 va unga tug’ri keladigan nafas olish koeffi­siyenta (NOK) qilib 0,82 olinadi.

Asosiy almashinuv tana massasi va yuzasiga bog’liq, shuning uchun uni kg yoki m²da xisoblab aniqlanadi. Katta odamlarda u o’rtacha 1 soat davomida har bir kg tana massasiga 1 kkal ga, masalan, 70 kg tana massasiga ega odamda sutka davomida 1700 kkal.ga teng bo’ladi. Yoshlarda asosiy almashinuvga nisbatan keksa kishilarda u har 10 yilda 3,0-7,5% kamayib boradi (yangilanish jarayonining kuchsizlanib borishi tufayli).

Yuqorida aytib o’tilganidek, odam tanasida kuzatiladigan har qanday faoliyat (jismoniy, aqliy, ruhiy va boshqa) asosiy almashinuv bilan yana qo’shimcha energiya sarflanishiga olib keladi. Bunday faoliyatga dastavval ovqatlanish jarayoni kiradi, chunki yeyilgan ovqatni xazm qilish uchun oshqozon-ichak yo’li faollashadi va energiya sarfi asosiy almashinuvga nisbatan birmuncha ko’payadi. Energiya sarfining bunday ko’payishi ovqatning spesifik dinamik ta’siri deyiladi odatda u ovqatlanilganidan keyin 1 soat o’tishi bilan boshlanib, 3 soat o’tganidan keyin eng maksimal darajada bo’ladi va shu xolat (kuchaygan energiya sarfi) bir necha soat saqlanib turadi. Ovqat­ning dinamik ta’siri oksil iste’mol qilinganida eng yuqori bo’ladi (30%), yog’ va karbonsuvlar aralash iste’mol qilinganida 4-15% ni tashkil qiladi. Aralash ovqat yeyilganida jami bo’lib 150-200 kkal energiya sarflanadi. Ko’shimcha energiya tanani ma’lum bir vaziyatda (holda) ushlab turish uchun va sovuq yoki issiqda tana xaroratini bir xil saqlash uchun ham sarflanadi. Odam yotmasdan utirsa asosiy almashinuv 8-15%ga, tik turganida esa 15-30% ga oshadi. Har xil ishlar bilan ivirsib yurilganida aso­siy almashinuv 30-60% ga oshishi mumkin. Harorat sovuq bo’lsa asosiy almashinuv 3-4 marta ko’payishi mumkin. Aqliy mexnat xis-xayajonli bo’lsa, asosiy almashinuv 40-90% ga ko’tarilishi mumkin. Kishilar kasb mehnatining og’ir va yengilligiga qarab asosiy almashinuv tegishli miqdorda ko’payadi. Kasb mexnat turiga ko’ra odamlar 4 guruhga bo’linadi.

Kasb-mexnat turiga ko’ra sutkalik energiya sarfi

Kasb-mexnat turi	Ish jarayon i		Sutkalik energiya sarfi
	O2 uzlash­tirilishi, (l/min)	Energiya sarfi, (kkal/min)
1. Mexanizasiyalashmagan ogir mexnat kilish	1-3	5-15	4500-5000
2.Qisman mexanizasiya-lashtirilgan yoki mexa-nizasiyalashtirilmagan o’rtacha mexnat qilish	0,5-1,5	2,5-7,5	3500-4500
3. Mexanizasiyalashtirilgan mexnat qilish yoki mexanizasiyalashtirilmagan yengil mehnat qilish	0,3-0,5	1,5-2,5	3200-3500
4. Aqliy mexnat	0,2-0,4	1.0-2,0	3000-3200

Jismoniy tarbiya mashqlari va sport bilan shug’ullanishda ularning davom etishi va quvvatiga qarab asosiy almashinuvga qo’shimcha holda energiya sarflanadi, bu qo’yi­dagi jadvalda o’z ifodasini topgan:

Ba’zi bir jismoniy mashqlarni bajarishda energiya sarfi

Mashq turi	Asosiy almashinuvga qo’shimcha energiya sarfi, (kkal)	Mashq turi	Asosiy almashinuvga ko’shimcha energiya sarfi, (kkal)
Yugurish (m) 100	18	50 km	3600
200	25	Konkida yugurish 500 m	35

1	2	3	4
800	60	1500 m	65
1500	100	5000 m	200
3000	210	Suzish(m) 100	50
5000	310	200	80
10000	530	400	150
42 km 195 m	2300	1500	500
Chanщda chopish 10 km
30 km	1800

Bajariladigan jismoniy mashqlar vaqt nuqtai nazaridan qisqa bo’lganligi uchun energiya sarfi uncha ko’p bo’lmasdan, ko’rinib turganidek, ko’pi bilan 4500-5000 kkal. ni tashkil qila­di, faqat ayrim hollardagina bu ko’rsatkich 600 kkal. ga yetadi.

Jismoniy ish bajarishda sarflangan energiyaning hammasi ham foydali ishga o’tavermaydi, uning asosiy qismi issiqlik energiyasiga aylanadi. Hosil bo’lgan umu­miy energiyaning aynan mexanik ish uchun sarflangan qismi foydali ish koeffisiyenti yoki ishning mexanik effekti deyiladi va u odamda 29-30% dan oshmaydi. U odatda ushbu formula bilan ifodalanadi:

bu yerda, A — mexanik ish uchun sarflangan energiya; C - umumiy energiya sarfi; e - tinch paytda shu ish bajarilishi uchun ketgan vaqtga teng vaqt ichida sarf­langan energiya. Jismoniy mashqlar ichida kam FIK ning bo’lgani bu so’zishdir.

III Bob. Ilmiy tadqiqot materiallari
3.1. Energiya almashinuvi va uning boshqarilishi
Moddalar almashinuvi va energiya o’zgarishi bir-biridan ajratib bo’lmaydigan jarayonlardir. Energiya almashmasa, modda o’zgarmaydi va moddalar almashmasa energiya hosil bo’lmaydi va almashaydi.

Organizmda ro’y beradigan energetik jarayonlar natijasida asosan issiqlik energiyasi hosil bo’ladi.

Tanada ajralib chiqqan issiqlik energiyasini aniqlab, ma’lum ish bajarishda ketadigan mexanik energiyani issiqlik birligiga (eng buyuk) aylantirish asosida hisoblab organizm tomonidan qancha energiya sarflanganligini aniqlash va almashinuv jarayonlarini qay darajada ekanligini bilish mumkin. Organizmda modda va energiya almashinuv jarayonlari tabiyatning eng buyuk qonuni materiya va energiyaning saqlanish qonuniga muvofiq ravishda sodir bo’ladi. Tirik organizmda materiya va energiya yaratilmaydi, va yo’qolib ketmaydi, ular faqat o’zgaradi, yuritiladi va ajralib chiqadi.

Organizm tashqi muhitga issiqlik va mexanik ish tarzida energiya ajratib chiqadi. Shuning uchun energiya balansini aniqlash uchun organizm qabul qilgan ovqat mahsulotlaridan qancha energiya olishi va qancha energiya sarf qilishini aniqlash talab qilinadi.

Energiya bo’lishini aniqlash uchun ovqat mahsulotlari tarkibida qancha koloriya borligini hisoblash kerak. Bu esa 1 g modda yonganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdoriga va issiqlik koeffisiyentiga teng. Ovqat moddasining issiqlik koeffisiyenti Bertlo «bombasida» yoqib aniqlangan. Lekin shuni hisobga olish kerakki, tanada ovqat mahsulotlaridan oksidlanish jarayonlarida hosil bo’lgan kaloriya miqdori ularda mavjud bo’lgan miqdordan birmuncha kamroq bo’ladi, chunki iste’mol qilgan ovqat moddalarining hammasi to’liq so’rilmaydi. Ayniqsa, oqsil moddalari tanada to’liq oksidlanmaydi.
Ovqat mahsulotlarining o’rtacha kaloriyaligi (kDj - g)

Ovqat mahsulotlari	Organizmdan tashqarida yondanda	Organizmda oksidlanganda
Karbonsuvlar	17,18	17,18
Yog’lar	39,39	38,97
Oqsillar	23,46	17,18

Organizmda hosil bo’ladigan energiyani bevosita va bilvosita kalorimetriya usullarida aniqlash mumkin.

Bevosita kolorimetriyada organizmdan ajralib chiqadigan issiqlikni sezuvchi maxsus murakkab jihozlar-kalorimetrik kameralardan foydalaniladi. Kalorimetrda tekshirish juda aniq natija berishi mumkin.

Organizmda oksidlanish jarayonlari energiya manbai hisoblanadi, bu jarayonlarda O₂ sarflanadi va CO₂ hosil bo’ladi, shuning uchun gazlar almashinuvini tekshirish asosida, ya’ni yutilgan O₂ va ajralib chiqqan CO₂ miqdorida qarab tananing qancha energiya sarflaganini aniqlash mumkin. Bu usul bilvosita kalorimetriya deb ataladi.

Organizmda ajralib chiqqan CO₂ hajmining yutilgan O₂ hajmiga nisbati nafas koeffisiyenti (NK) deb ataladi. Oqsillar, yog’lar va uglevodlar oksidlanganda nafas koeffisiyenti turlicha bo’ladi. Avvalo, tana karbonsuvlar iste’mol qilganda nafas koeffisiyenti qancha bo’lishini ko’rib chiqaylik. Misol uchun, glyukozani olaylik. Bir molekula glyukoza oksdlanishining umumiy yakuniy quyidagi formula bilan ifodalash mumkin.

C₆H₁₂O₃+6CO₂+6H₂O

Reaksiya tenglamasidan ko’rinib tiribdiki, glyukoza oksidlanganda necha molekula SO₂ hosil bo’lsa, o’shancha molekula O₂ sarf qilinadi.

Organizmda bo’lib o’tadigan oksidlanish – qaytarilishi jarayonlari natijasida gazlarning o’zlashtirilishi va ajralib chiqishga oid sarhisob olib borish. Avogadro qonuniga bo’ysinadi.

Xususan, glyukoza oksidlanganda nafas koeffisiyenti (SO₂ ning O₂ ga nisbati) 1 ga teng bo’ladi. Boshqa karbonsuvlar oksidlanganda ham nafas koeffisiyenti shuncha bo’ladi. Yog’lar va oqsillar oksidlanganda nafas koeffisiyenti 1 dan kam bo’ladi, ya’ni yog’lar oksidlanganda nafas koeffisiyenti 0,7 ga, oqsillar oksidlanganda NK-0,8 ga teng bo’ladi. Odam aralash ovqatlar iste’mol qilib turganida NK-0,85-0,9 atrofida bo’ladi.

Nafas koeffisiyentini aniqlash orqali O₂ ning issiqlik ekvivalentini bilish mumkin. O₂ ning kalorimetrik ekvivalenti deganda bir litr O₂ qabul qilinganda ajralib chiqqan issiqlik miqdori tushuniladi. O₂ ning kalorimetrik ekvivalenti moddalar almashinuviga bog’liq.

Odam organizmida almashinuvi jarayonlarining boshqarilishida asosan asab va gumoral bosqich, ya’ni neyroendokrin tizimning faoliyati ahamiyatlidir. Gumoral boshqarilish bo’yicha fikr yuritilganda gormonlar fermentlar foalligiga, sinteziga va membranalar o’tkazuvchanligiga ta’sir qiladi. Gormonlar asosan fermentlar molekulasining strukturasiga ta’sir qilib, fermentni faollashtirsa, boshqa fermentning ta’sirini tormozlaydigan xususiyatga ega.

Gormonlarning oqsil sinteziga ta’siri hujayraning apparatiga ta’sir etishi yo’li bilan oshadi. Ko’pgina gormonlar hujayra membranalari va subhujayraviy elementlarning membranalari o’tkazuvchanligiga (ularda modda almashinuvining alohida shakllari, fazalari bo’lib o’tadi) faol ta’sir qila olish xususiyatiga ega. Shuningdek, insulin to’qimalarining hujayra membranalari tomonidan glyukozani o’tkazuvchanlik qobiliyatini kuchaytiradi. Buning natijasida hujayralarga glyukozaning o’tishi kuchayadi. Qolqonsimon bez gormonitiroksin – mitoxondriya membranalari holatiga taxsir qiladi, buyrak usti bezining gormonlari esa lizosomalar membranalariga ta’sir qiladi.

Metabolizmning eng yuqori boshqarilishi – bu asab boshqarilishidir. Oziqlanish va modda almashinuvining muvofiqlashuvi jarayonlariga asab tizimining ta’siri alohida ahamiyatga ega bo’lib, bu narsa asab tizimining trofik funksiyasini belgilaydi. Asab tizimining trofik funksiyasi haqidagi ta’limotni I.P.Pavlov rivojlantirgan. Uning asosini miokarddagi modda almashinuviga ta’sir qilib turadi. Shunday asablar aniqlanganki, ular yurak mushagini qisqarishini kuchaytiradi yoki susaytiradi.

L.A.Orbeli simpatik tolalarni ta’sirlash orqali charchagan mushakning qo’zg’alishini va uning ishga loyiq bo’lib qolishini aniqlab berdi. Trofik samara boshqa asab tolalari uchun ham xos xususiyatdir. Asab tolalarini qirqib qo’yish to’qimalarda oziqlanish (trofika)ning izdan chiqarishga olib keladi.

Hujayralarga asab tizimi tomonidan ko’rsatiladigan trofik ta’sir hali yetarlicha o’rganilmagan. To’qimalar trofikaning boshqaruvchi bolizmining mahsulotlari bo’lishi mumkin, asab hujayrasining tanasida sintezlanadi va oksoplazmasiga o’tadi, degan taxminlar bor.

Miyaning gipotalamik qismi va bosh miya yarim sharlari po’stlog’i orqali moddalar almashinuviga ta’siri.

Modda amlashinuvi o’zgarishlari shartli refleks ekanligi bosh miya po’stlog’ining olib tashlangandan keyin almashinuvining muhim o’zgarishlaridan biri bo’lgan emosional holatlar qon o’zgarishi va qonda shakar miqdorining oshishida isbotlanadi.

Asab va endokrin mexanizmlar birgalikda bitta yagona asab-gumoral tizim sifatida ta’sir qiladi. Asab-gumoral mexanizmlarning aniq va bir maqsadga muvofiq boshqaruvchi ta’sirotlari periferik to’qimalardagi metabolizm holatiga oid ma’lumotlarning doimiy ravishda yetkazilishi ta’minlanganda namayon bo’ladi.

Asab tizimining uchlariga modda almashinuvi mahsulotlari ta’sir etishi va gumoral yo’l bilan asab markazlariga yoki endokrin bezlariga yetkaziladigan modda almashinuvining boshqariluvida muhim ahamiyatga ega ya’ni modda almashinuv mahsulotlarining ta’siri qayta aloqa vazifasini amalga oshirishi mumkin. Ko’rsatib o’tilgan boshqaruvchi tizimlar o’z funksiyasini to’qima suyuqligi, limfa va qonning kimyoviy tarkibini va fizikaviy xossalarining dinamik doimiyligini ta’minlash orqali amalga oshiradi va bu moddalar odam organizmida doimiy ko’rsatkich darajasida bo’lishi lozim.

Fransiya fizologi K.Bernar 1878 yilda qon, limfa va to’qima suyuqligini bitta yagona «ichki muhit» tushunchasiga birlashtirdi va normal hayot faoliyati uchun ichki muhit doimiyligi muhim ro’l o’ynashiga e’tibor berdi.

Organizmning ichki muhit to’g’risidagi ta’limotini davom ettirgan holda U.Kenna, 1929 yilda «gomeostaz» tizimini taklif qildi. Gomeostaz deganda ichki muhit xossasi va tarkibi doimiyligining nisbati tushuniladi, bu narsa hayotiy jarayonining sifat va miqdor ko’rsatkichi hisoblanib, u organizmning bu tizimini doimiy bir maromda saqlab turish qobiliyatidir. Bu barqaror va doimiy ko’rsatkichlarini biologik ko’rsatkichlar deyiladi. Misol uchun, bularga: qondagi shakar miqdori, vodorod, natriy, kaliy, kalsiy, xlor, fosfor ionlari, oqsil konsentrasiyasi va qonning asosiy osmatik bosimi kabi ko’rsatkichlarni kiritish mumkin.

Energiya hosil bo’lishi va sarflanishi. Yuqorida aytilganidek, moddalar almashinuvida, ya’ni oqsillar, yog’lar, karbonsuvlarning kislorod bilan oksidlanib parchalanishi natijasida energiya hosil bo’ladi. Bu energiya organizmda barcha fiziologik jarayonlarning to’xtovsiz davom etishi usun sarflanadi.

Energiya almashinuvida ajenozintrifosfat kislotasi (AUF) markaziy o’rin egallaydi. Turli makroegik birikmalardan hosil bo’lgan AUF o’z navbatida ularning sintezida asosiy rol o’ynaydi.

Turli organik moddalarning parchalaishi natijasida hosil bo’lgan energiya AUF shaklida saqlanib, zaxira bo’lib turadi. AUF organizmning har bir hujayrasida bo’ladi. Uning eng ko’p miqdori skelet mushaklarda uchraydi – 0,2-0,5% hujayraning har bir faoliyati to’g’ridan-to’g’ri AUF ning parchalanish vaqtida mos keladi.

Ma’lum bir masofaga yugurish (masalan, 100 metrga) mushaklar faqat ulardagi zaxiraviy AUF energiyasi hisobidan ishlaydi. Parchalangan AUF molekulalari yana boshqatdan qayta qisqarishini ta’minlash uchun qayta tiklanish kerak. Bu jarayon karbonsuvlar va boshqa moddalar parchalanishi natijasida ajralib chiqqan energiya hisobidan amalga oshadi.

Shunday qilib, organizm to’qimalar, a’zolar va hujayralarning funksional faoliyati uchun AUF yagona va universal energiya manbai bo’lib xizmat qiladi. Organizmning energiyasi moddalar almashinuvi mushaklarning faoliyati va ovqatning yuziga xos ta’siri uchun sarflanadi. Organizm tomonidan sarf qilingan energiya miqdorini bilib turib, undan chiqariladigan issiqlik miqdorini ham aniqlash mumkin.