Mundarija
Yüklə 1,2 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 18- Rasm
- Asosiy klinik sindromlar.
- Xususiy patologiya
17-Rasm - Dekstrokardiya Yurak sohasini paypaslash Paypaslash yurak uchi turtkisi hususiyatini aniqlashga imkon beradi. (joylashishi, kengligi, kattaligi, kuchi), bundan tashqari yurak turtkisi aniqlanadi, yurak sohasida ko’krak qafasining titrashi va boshqa yurak tomirlar urishi aniqlanadi. Me’yorida yurak uchi turtkisi 5 qovurg’a oralig’ida o’rta o’mrov chizig’idan 1,5– 2,0 sm ichkarida joylashgan. Odam vaziyatni o’zgartirganda, ya’ni chap yonboshga yotganda yurak tashqariga3-4 sm, o’ng yonboshga esa 1,5-2 sm siljiydi. Bemorni yotgan yoki o’tirgan holatda ko’riladi. Yurak uchi turtkisi paypaslaganda o’ng qo’lning kafti yurak sohasiga ko’ndalan qo’yiladi (kaft asosi toshga,barmoqlar esa 4-5-6 qovurg’a oralig’iga qo’yiladi.) Asta-sekin barmoqlar qovurg’a oralig’ida laterial yo’nalishda siljiydi, va yurak uchi turtkisi aniqlanadi, so’ngra uchta barmoq uchi bilan uning hususiyati o’rganiladi. Yurak uchi turtkisi siljigan bo’lishi mumkin (diafragmani yuqori yoki past turishida,plevral bo’shliqning birida bosim oshganda,o’pka to’qimasi burishib qolganda). Yurak uchi turtkisining kengligi 2sm dan katta bo’lsa, u yoyilgan deyiladi, va u yurak chegarasini kattalashishi bilan bog’liq, 2 sm dan kichik bo’lsa – chagaralangan (semizlikda, o’pka emfizemasida).Yurak uchi turtkisini balandligi – bu ko’krak qafasi devorining amplitudasi (u yuqori va past bo’lishi mumkin).Yurak uchi turtkisining uchi barmoq uchiga berilayotgan bosim bilan aniqlanadi. U ko’kraq qafasi devorining qalindligi va chap qorinchaning qisqarish kuchiga bog’liq. Kuchli yurak uchi turtkisi odatda chap qorincha gopertrofiyasida kuzatiladi. Yurak sohasida va tomirlarda pulsasiyaning boshqa turlari. Me’yorida aorta pulsiyasi aniqlanmaydi. (masalan, aota anevrizmi, arterial gipertenziya, aorta qopqoqlarning etishmovchiligi). Bu pulsasiyalar to’sh orqasi (retrosterlnal) pulsasiya deb ataladi. Epigastral pulsasiya o’ng qorincha gipertrofiyasi va dilyatasiyasida, aorta qopqoqlari etishmovchiligida aniqlanadi. Jigar pulsasiyasi haqiqiy (uch tabaqali qopqoq etishmovchiligida) yoki aortadan berilishi mumkin Arterial tomir urishini (pulsni) tekshirish Puls – bu arteriya devorining ritmik tebranishi bo’lib, u yurakni arterial sistemaga qonni otib chiqarishi va diastolada vaqtida undagi bosimni o’zgarishi bilan bog’liq. Puls to’lqinini tarqalishi arteriya devorining elastikligi (cho’zilishi va bo’shashiga) bog’liq. Tomirlarni ko’zdan kechirganda ular urishini kuchaytirishga yoki yo’q joyda paydo bo’lishiga, venalarni kengayishiga, aterosklerozda chakka arteriyasini qing’ir-qiyshiq bo’lib ko’rinishiga diqqatni qaratishimiz kerak. Chetki arteriyalarni paypaslash ular devorini holatini aniqlashga, pulsni hususiyatini va harakterini aniqlashga imkon beradi. (to’lishi, kattaligi va h.k.) Puls – bilak, chakka, uyqu, tizza osti, tirsak, qo’ltiq osti va to’piq arteriyalarida aniqlanadi. Sog’lom odamda puls tinch holatda 1 daqiqada 60 dan 90 gacha bo’ladi. Pulsni tekshirish ikki qo’lda baravar olib boriladi. Uni aniqlash uchun qo’lning katta barmog’i kaftning teskari tomoniga, qolgan barmoqlar nur arteriyasiga qo’yilib paypaslanadi. Pulsni tekshirganda uning quydagi parametrlari aniqlanadi: simmetrikligi (pulsni ikkala qo’lga bir vaqatda mos kelishi), tezligi (bir daqiqadagi pulslar soni), tarangligi (puls yo’qolguncha ketgan bosim kuchi), to’laligi (puls to’lqinini hosil qiluvchi qon miqdoriga va yurakni sistolik hajmiga bog’liq), ritmi (pulslarni bir maromda kelishi). Arterial bosimni o’lchash. Arterial bosimni – bu qon tomirlariga qonning bosim kuchi. Me’yorida arterial bosim 100/60 dan 140/90 mm. sm. ust. teng. Katta arteriyalarda qon bosimi yurak faoliyatining fazasiga bog’liq. Sistola fazasida yuqori diastola fazasiga nisbatan. Qon bosimi auskultativ Korotkov usuli bilan o’lchanadi. Bu usul itlarda tajriba o’tkazib tasdiqlangandan so’ng, 1905 yilda Korotkov tomonidan taklif qilingan. Texnik tomondan arterial bosimni o’lchash simobli yoki prujinali sfigmomanometr yordamida bajariladi. Puls to’lqinining birinchi zarbi paydo bo’lgandagi raqam belgilanadi (arteriyani tahsqaridan bosgandan so’ng, asta-sekin bo’shashtiriladi) u yuqori sistolik bosimga to’g’ri keladi, puls to’lqini yo’qolgan vaqti pastki diastolik bosimga to’g’ri keladi. Bosimni tog’ri bo’lishi uchun manjetadagi bosimni tez tekshirish kerak va ikkala qo’lda o’lchash zarur. Maksimal va minimal bosim o’rtasidagi farq puls bosimi deyiladi. Sog’lom odamda atrerial bosim ancha o’zgarib turadi. Sutka davomidagi o’zgarish (kechasi past bosim), jismoniy ish yoki ruhiy stress (arterial bosim ortadi), ovqat egandan so’ng, ayniqsa qo’zg’atuvchi ichimliklar ichgandan keyin. Eng past bosim nahorgi uyqudan uyg’ongandan so’ng bo’ladi. Arterial bosimning kattaligi yurakning daqiqali hajmiga (u ortganda ko’tariladi), hamda chetki tomirlarning holatiga (umumiy chetki qarshilik) bog’liq. Arterial bosimni oshishi gipertoniya kasalligida va simptomatik arterial gipertenziyada kuzatiladi. (buyrak, endokrin, vazorenal va h.k.). Arterial bosimning pasayishi ortostatik gipotenziyada kuzatiladi (yotish holatidan tez turganda), shok holatida (miokard infarkti, anafilaktik shok, qon yo’qotganda, infeksiyalarda), ba’zibir endokrin kasalliklarida (Addison kasalligi). Artereial bosimi o’lchash yurakni otib chiqarish va chetki tomirlar qarshiligini aniqlash uchun muhim diagnostik ahamiyatga ega. Sistolik va diastolik arterial bosimni bilvosita usul bilan o’lchash hamma kasallar uchun shart. Buning uchun simobli tonometr yoki prujinali monometr kerak. A/B o’lchash ma’lum sharoitda olib boriladi, bemor o’tirgan holatida, 5 daqiqa dam olishdan so’ng, muskullar bo’shashgan bo’lishi kerak; me’yorida nafas olib atrofidagialar bilan gaplashmayotgan bo’lishi kerak. A/B o’lchanayotgan qo’l yurak to’g’risida bo’lishi kerak. Buni bajarish quydagi tartibda olib boriladi.
Yurakni tukullatish (perkussio) Yurak ehografiyasi paydo bo’lgandan keyin yurakni tukullatish aktualligi birmuncha kamaydi, lekin bu usulni bilishlik yo’qolgani yo’q. Yurakni tukullatish orqali uning joylashishini, kattaligini, shakli, tomirlar tutami dastasini o’lchamlarini aniqlaydi, Yurakning o’ng, chap va yuqori chegaralari ajratiladi. Tukillatganda yurakning o’pka bilan yopilgan joyi bo’g’iqroq tovush beradi – u yurakning mutloq bo’g’iqlik chegarasi deyiladi. Tukillatishda barmoq plessimetr topiladigan chegaraga paralel qo’yilib aniq-tiniq tovushdan bo’g’iqroq tovushga tomon boriladi. Yurakning o’ng nisbiy bo’g’iqlik chegarasi 4 qovirg’a oralig’ida to’shning o’ng qirrasidan 1 sm tashqarida joylashgan. Chap chegarasi chap o’rta o’mrov chizig’idan 1-2 sm ichkarida bo’lib yurak uchi turtkisi bilan mos keladi; yuqori chegarasi 3 qovurg’a to’g’risida. Yurakning mutloq bo’g’iqlik chegarasini aniqlash uchun ancha sustroq tukillatish o’tkaziladi. Yurakning o’ng mutloq chegarasi to’shning chap qirrasi 4 dan 6 gacha qovurg’alarga to’g’ri keladi. Chap mutloq chegara 5 qovurg’a oralig’ida, nisbiy bo’g’iqlik chegarasidan 1,5- 2 ichkarida joylashgan, yuqori chegara 4 qovirg’a to’g’risida. Agar barmoq-plessimetrni mutloq bog’iqligining markaziga qo’yib chetga tomon tukillatilsa ilk o’pka tovushini paydo bo’lishi yurakning nisbiy bo’g’iqlik chegarasidan dalolat beradi. Tomirlar tutamini chegarasini aniqlash. O’ng va chap tomondan 2 qovirga oralig’ida o’rta-o’mrov chiziqdan boshlab to’sh tomonga sust tukillatish o’tkaziladi. Bo’g’iqroq tovush paydo bo’lganda barmoqning tashqi qirrasidan belgilanadi. Tomir tutamining o’ng va chap chegaralari to’sh qirrasiga to’g’ri keladi va 5-6 sm ga teng. Uning kengayishi aorta anevrizmida, o’pka arteriyasi kengayganda, ko’ks oralig’i o’smasida kuzatilishi mumkin. Yurak bo’g’iqlik chegaralarining o’zgarishi. Yurak nisbiy va mutliq bo’g’iqlik chegarasining o’zgarishi diafragmaning balandligiga,yurakning kattalashishiga va o’pkadagi o’zgarishlarga bo’g’liq. Yurak o’lchamlari me’yorida bo’lgan vaqtda, yurak nisbiy bo’g’iqlik chegarasini kattalashishi diafragma baland turganda : (gipersteniklarda, homiladorlikda meteorizmda, astitda kuzatilishi mumkin. Chegarani kichrayishi esa diafragma past turganda ( asteniklarda, o’pka emfizemasida, visereptozda) kuzatiladi. Yurakning o’zini kattalashishi bilan bog’liq bo’lgan uning chegarasini o’zgarishi yurak dilatatsiyasida ko’proq va gipertrofiyasida kamroq bo’ladi. Yurakni eshitish (auskultasiya). Hamma diagnostik usullar ichida eng qiyini eshitish (auskultasiya) hisoblanadi. U nafaqat o’tkir eshitish qobilyatini balki balandligi va vaqti bo’yicha nozik tovushlarni farqlashni taqozo qiladi. Ko’p juda yahshi vrachlar bu san’atni egallayolmaydilar, chunki ular yo o’tkir eshitish qobilayatiga ega emaslar, yoki ularda etarli tajriba yo’q. Bundan tashqari ko’p vrachlar fizika qonuniga asoslanmasdan ihlab chiqarilgan stetoskoplardan foydalanadilar. Bu tibbiyotda eng qiyin diognistik uslublardan biri hisoblanadi. Auskultasiya – yurakda tabiiy xosil bo’luvchi tovushlarni eshitish. Ular murakkab tovush simptomlarini vujudga keltiradi. Eshitishda bir necha qoidalarga rioya qilish kerak.
Eshitish joylari va qopqoqlarning ko’krak qafasiga bo’lgan proeksiyasi.
v) O’pka arteriyasi III qovurg’a oralig’iga to’shning chap qirrasida to’g’ri keladi, va u II qovurg’a oralig’ida to’shning chap qirrasida eshitiladi. g) Uch tabaqali qopqoq IV qovurg’a oralig’ida to’shning o’ng qirrasiga to’g’ri keladi va u hanjarsimon o’siq sohasida eshitiladi. Bu nuqtalardan tashqari Botkin- Erba nuqtasi ham auskulatsiya qilinadi, bu erda aorta diastolik shovqini yahshi eshitiladi. Yana qo’shimcha eshitish nuqtalari bor (yurakning hamma yuzasi – undan ekstrakardial shovqinlar eshitiladi, masalan, perikard ishqalanish shovqini, shovqinlarni tarqalish joylari: qoltiqosti, o’mrov usti, uyqu arteriyasi, kuraklar orasi va h. k.).
Yurak tonlari. Tonlar - yurak sikli davrida hosil bo’ladigan har xil tovushlar yig’indisining fenomeni. Odatda 2 ta ton eshitiladi, lekin 20 % sog’lom odamlarda 3 va 4 tonlar ehsitiladi. Patologiyada tonlar hususiyati o’zgaradi. 1 – ton sistolik, sistola boshida eshitiladi. Bir necha komponentlardan hosil bo’ladi. Qopqoq komponenti sistola boshida 2 –ton ikki tabaqali va uch tabaqali qopqoqlar yopilishi natijasida hosil bo’ladi. Sistola boshida yurak qonni tomirlarga otayotgan vaqtda qorincha devoriuning izometrik qisqarishi vaqtida uning tebranishi -muskul komponenti. Qonni haydash vaqtida aorta va o’pka arteriyasi devorining tebranishi -tomir komponenti. Bo’lmachalar sistolasining ohirida, uning devorini tebranishi- bo’lmacha komponenti. 1 – ton hamma eshitiladigan nuqtalarda eshitiladi. Uni boholash joyi – yurak cho’qqisi va Botkin nuqtasi. Uni baholash usuli 2 – ton bilan taqqoslash.
v) Yurak uchi turtkisi bilan mos keladi. Qisqa pauzadan keyin 2- ton eshitiladi. 2- ton aorta va o’pka arteriyalari qopqoqlarining sistola ohirida yopilishi natijasida vujudga keladi. Mexanik va elektrik sistolalar bor, ular bir biriga mos kelmaydi. 3- ton 20% sog’lom odamlarda, ammo ko’pincha bemorlarda eshitiladi. Fizologik 3 – ton diastola qorinchalarining tez qon bilan to’lishi natijasida, ularning devori tebranishidan hosil bo’ladi. Odatda qon aylanish giperkinetik bo’lgan bolalar va o’smirlarda kuzatiladi. 3- ton diastola boshida 2- tondan 0,12 sek. o’tgandan so’ng eshitiladi. Topologik 3-ton 3-fazali ritmni hosil qiladi. U tonusini yo’qotgan qorincha muskullarining tez bo’shashishi natijasida vujudga keladi. Bu ‘’ yurakni yordam so’rab qichqirishi’’ yoki ot dupuri deyiladi. 4- ton fizologik bo’lishi mumkin, u diastola vaqtida 1- tondan oldin hosil bo’ladi. (presistolik ton). Bu diastola ohirida bo’lmacha devorining qisqarishi. Me’yorida faqat bolalarda uchraydi. Katta odamlarda esa u hamma vaqt patologik bo’ladi. U qorincha tonusini yo’qotganda, gipertrofiyaga uchragan chap bo’lmcha devorchasining qisqarishi natijasidir.Bu presistolik ot dupuri deyiladi. Auskultasiya jarayonida qarsillash tovushini ham eshitish mumkin. Bu tovush sistola vaqtida eshitiladi, yuqori tonga ega, qisqa vaqt eshitiladi, mobil (doimiy emas). Uni membranali fonendoskopda eshitish yahshi. Tonlar kuchayishi va susayishi mumkin.
(pushkali ton).
O’pka arteriyasida yuqoridagi sabablar bo’lganda 2- ton susayadi.
Katta odamlarda aorta 2- ton aksenti uning qopqoqlari qattiqlashganda, katta qon aylanish sistemasida bosim oshganda (gipertoniya kasalligi, zahmli aortit). O’pka arteriyasining 2- ton aksenti kichik qon aylanish sistemasida bosim oshganida (mitral stenozda), o’pka emfizemasida, pnevmofibrozda,ko’krak qafasi deformasiyasida kuzatiladi. Tonlarning parchalanishi va ikkiga bo’linishi. Ton ikkiga bo’linganida 1- ta ton qisqa-qisqa 2-ta bo’lib eshitiladi. Fiziologik ikkiga bo’linish yoshlarda nafas olish jarayonida va jismoniy yuklamada eshitiladi va u doimiy emas. Patologik holatlarda 1- tonning 2 ga bo’linishi mitral va 3 tabaqali qopqoqlarning bir vaqtda yopilmasligi sababli kelib chiqadi. U Gis tutami oyoqchalarining birortasi blikadasida kuzatiladi. O’pka arteriyasida 2- tonning bo’linishi kichik qon aylanish doirasida bosimni oshishi sababli vujudga keladi (masalan, mitral stenozda). Yurak shovqinlari. Yurak shovqinlari – tovush fenomeni bo’lib, tonlar o’rtasida ya’ni pauza vaqtida eshitiladi. Sog’lom odamda shovqin yo’q, yoki funksional shovqinlar eshitiladi. Shovqinlar tomirlarda yoki yurak kameralarida laminar qon oqishining o’zgarishi natijasida paydo bo’ladi. Tomirlarda qon aylanishi amaliy shovqinsiz, lekin tomirlar toraysa yoki kengaysa u erda aylanma harakat paydo bo’lib shovqinni keltirib chiqaradi. Shovqinlar sistolik va diastolikka bo’linadi va ular sistola va diastola vaqtida eshitiladi . Ular regurgitasiya sababli, ya’ni qonni qisman orqaga qaytarish natijasida yuzaga keladi. Bu shovqinlar mitral qopqoq va boshqa qopqoqlar etishmovchiligida vujudga keladi. Bundan tashqari stenozli shovqinlar, yani qonni haydash vaqtidagi shovqinlar ham hosil bo’lishi mumkin. Shovqinni kelib chiqish jarayonini aniqlash uchun uning maksimal eshitish sohasini bilish kerak. Masalan, agar shovqin yurak uchida yahshi eshitilsa u mitral qopqoqlar shikastlanishidan dalolat beradi. Kuchi jihatdan shovqinlar kuchli dag’al, o’rtacha va sust bo’ladi. Davomiyligi bo’yicha – qisqa, davomli, pansistolik shovqinlar ajratiladi. Tembri va h. k. Bundan tashqari shovqinlar kuchayib boruvchi, va susayib boruvchiga ajratiladi. Shovqinlarning tarqalishi faqat yurakning qopqoqlari nuqsonida yuzaga keladi: Shovqin qon orqali, yoki yurak muskullari orqali ular qisqaragnda tarqaladi yoki o’tkaziladi. Eshitgan vaqtda shovqinni o’tkazilishi bemorning vaziyatiga bog’liq. (masalan, diastolik shovqin vertikal holatda, sistolik shovqin esa gorizontal holatda yahshi eshitiladi). Yurak qopqoqlari me’yorida bo’lganda shovqin funksional deyiladi (masalan, bolalarda, asteniklarda, tireotoksikoz kasallarda, kamqonlikda va h.k.). Patologik yurak shovqinlari yurak muskuli shikastlanganda ham bo’ladi (masalan, yurak kameralarining miogen dilyatasiyasi). Qopqoqlar disfunksiyasida ham shovqinlar bo’lishi mumkin (masalan, mitral qopqoq prolapsi, qopqoq bo’lmachaga egilib kiradi va sistolik qirsillash hosil qiladi). Prolaps patologik holat hisoblanmaydi, lekin vaqt o’tishi bilan u qopqoq nuqsoniga transformatsiyalanishi mumkin. Organik shovqinlarning funksional shovqinlardan farqi:
Funksional asosan yurak uchida eshitialdi. Perikard ishqalanish shovqini. Perikard suyuqlik kamayganda uning varaqalarini ishqalashidan paydo bo’ladi. Perikard ishqalanish shovqini mayin, lokal (yurakning mutloq bo’g’iqlik sohasida) ikki fazali, oldinga egilganda va fonendoskop bilan qattiqroq ko’krak qafasiga bosganda kichrayuvchi, doimiy bo’lmagan, ‘’qorni g’ijirlashini’’ eslatuvchi shovqin. Plevro – perikardial shovqinlar. Yallig’lanish o’tkazilgandan keyin plevra bilan perikardning yopishib qolishiga bog’liq. To’shning chap qirrasida eshitiladi, nafas olish bilan bog’liq, nafasni ushlab turganda yahshi eshitilmaydi. Arteriya va venalarni eshitish. Uyqu va o’mrov osti arteriyasi eshitiladi. Odatda – 1ta ton eshitiladi: birinchi – sistola vaqtida tomir devorining taranglanishi, ikkinchi ton – qopqoqlar devorining yopilishi bilan bog’liq. Aorta qopqog’i etishmovchiligida tomirda ikkinchi ton bo’lmaydi, chunki qopqoq yopilishi davri bo’lmaydi, son arteriyasida esa Traube shovqin eshitiladi Venalarda tonlar eshitilmaydi, balki g’o’ng’illovchi tovushlar eshitilishi mumkin. Yurak-qon tomirlar tizimini asbobiy tekshirish usullari. Elektrokardiografiya asoslari . Elektrokardiogramma – bu yurakning integral elektr faolligini o’zgarishini grafik tasviri. EKG ning standart ulanishlarini ko’irshdan oldin yurakning o’tkazuvchi sistemasi tuzilishi va funksiyasini eslash joiz. Yurakning quydagi asosiy funksiyalari ajratiladi:
Yurak o’tkazuvchi tizimning tuzilishi va vazifasi. 1nchi tartibli avtomatizm markazi (yoki 1-tartibli ritmni boshlovchi sinus tuguni, Kis-flak tuguni) kovok venalar quyilish joyida o’ng bo’lmachada joylashgan. BU hujayra tuzilmasi 3-5 mm bo’lib impuls ishlab chqarish qobiliyatiga ega. Asosiy mexanizmi kalsiy ionlari konsentratsiyasini o’zgarishi hisoblanadi. Me’yorida sinus tuguni 1 daqiqada 60-80 impuls ishlab chiqaradi. Hosil bo’lgan impuls miokardga o’tkaziladi (oldin o’ng so’ngra chap bo’lmachaga) va 2- tartibli tugungacha boradi, u atrio-ventrikulyar tugun (yoki Ashoff –Tovar tuguni) deyiladi. Me’yorida u impuls hosil qilmaydi, lekin sinus tuguni ishlamasa, u holda AV tugun 1 daqiqada 40-60 impuls ishlab chiqara boshlaydi. Impuls AV tugundan o’tib gis dastasiga etib boradi va undan o’ta boshlaydi, u qorinchalararo to’siqda joylashgan. Gis dastasidan o’ng oyoqcha ajralib chiqib o’ng qorincha miokardiga impuls etkazib beradi, va chap oyoqcha chap qorinchaga impuls etkazib beradi. Gis dastasi hujayralari ham impuls ishlab chiqarish hususiyatiga ega va u 1 daqiqada 15-25 impuls ishlab chiqaradi. U 3- tartibli avtomatizm markazi hisoblanadi. Dasta oyoqchalari ohirgi shohchalar – Purkin’e tolalarini hosil qilib u har bir miofibrillardan o’tadi.Tolalar ham avtomatizm hususiyatiga ega (1-daqiqada 10-20 impuls). EKG ni o’zgarishdan oldin elektr maydoni tushunchasiga ega bo’lish kerak. Elektr maydoni – bu bo’shliqda elektr kuchi tasiri kuzatiladi. Elektr maydoni 2 ta bir hil kattalikdagi, lekin 2 xil belgili qarama – qarshi zaryadga (dipol) ega. Elektr dipoli potensiallar ayirmasini hosil qiladi. Potensiallar ayirmasi tashqi zanjirda tok manbai bo’lib elektr harakat kuchi deb ataladi. (EHK) EHK dipoli vektori to’g’ri bo’lib ikta qutbni birlashtiradi va u + dan – ga yo’naladi. Nol chizig’i qutblar o’rtasida bo’ladi. Yurak qo’zg’algan vaqtda ham unda elektr maydoni hosil bo’ladi. EHK yo’nalish va kattalik hususiyatiga, ya’ni vektor kattalik hisoblanadi. EKG asoschilaridan biri V.Eyntxoven yurakni elektr tokining nuqtali manbai hisoblangan va u o’ng va chap qo’l, chap oyoqlar hosil qilgan uchburchakning markazida joylashgan. Elektr maydonining har hil nuqtalarda potensiallar kattaligini o’lchash uchun galvanometr qo’llaniladi. EHK musbat va manfiy qutblarga ulangan 2 ta elektrod yordamida o’lchanadi. Faol (different) elektrod musbat qutbga, nofaol (indefferent) elektrod manfiy qutbga ulanadi. Faol elektrod potensiali qo’yilgan nuqtada o’lchaydi. Galvonametrni tuzilishi shundayki, agar faol elektrodga musbat zaryad qaragan bo’lsa, u holda egri chiziq izoliniyadan yuqorida yoziladi, yoki musbat tish deyiladi. Agar faol elektrodga manfiy zaryad qaragan bo’lsa egri chiziq izoliniyadan pastda yoziladi yoki manfiy tish deyiladi. EKG ning elektrofiziologik asosi. Miokard hujayralari biopotensilalar ishlab chiqaradi, chunki hujayra mahsuloti bilan hujayra tashqarisidagi muhit o’rtasida murakkab boielektrik jarayonlar vujudga keladi. Bular quydagi jarayonlar natijasida yuzaga keladi:
Repolyarizasiya fazalari:
EKG ni standart ulanishlari. Quyidagi standart ulanishlar farqlanadi: Uchta standart ulanish bor (Eyntxoven bo’yicha). I – ulanish – o’ng qo’l – chap qo’l; yurakning oldingi yuasini EHK ni aks ettiradi. II – ulanish o’ng qo’l – chap oyoq, qo’shilgan. III – ulanish chap qo’l – chap oyoq, yurakni chap qirrasini orqa yuzasini EHK ni aks ettiradi. Qo’l oyoqlardan ulanish. (goldberger bo’yicha) indeffernt elektrod (o) manfiy qutibga ulanadi, different musbatga (o’ng qo’l, chap qo’l, chap oyoq). Ular AVR, AVF, AVZ deb belgilanadi: AVR – faol elektrod o’ng qo’ldan olinadi, qo’shma EHK ni aks ettiradi; AVZ yon devori ko’rsatiladi: AVF – miokardning orqa devorini ko’rsatiladi. Yurak faoliyatiga ancha chuqur ta’rif berish uchun ko’krak ulanishlari taklif etilgan. Ko’krak ulanishlari (Vilson (1946) bo’yicha). Bular bir qutbli ulanish. Oyoq-qo’llardan olinib birlashtirilgan elektrod indefferent hisoblanadi. Faol elektrod ko’krak qafasining xar xil nuqtalariga qo’yiladi. Birinchi nuqta (V,), 4 qovirg’a oralig’i toshning o’ng qirrasi,
EKG ni yozish usuli. Elektrokardiografda 4 ta elektrod bor, ularni o’ng qo’lga (qizil), chap qo’lga (sariq), chap oyoqqa (yashil), o’ng oyoqqa (qora) va yana oq elektrod ko’krak qafasiga ulanadi. EKG millivoltda aniqlanadi. EKG ni yozish terligi 25,50 mm\sek. 1mm ni davomliligi 0,02 sek ga teng. Me’yoridagi EKG.
EKG da tishlar, intervallar, segmentlar va komplekslar bor. EKG tishlari lotin harflari bilan belgilanadi (agar u 5 mm dan katta bo’lsa katta harflar bilan, agar 5mm da kichik bo’lsa kichik harflar bilan). “P” tishi bo’lmacha kompleksi. Ikkala bo’lmachaning qo’zg’alishi natijasida hosil bo’ladi. Oldin o’ng bo’lmacha, 0,03 sek. So’ng chap bo’lmacha qo’zg’aladi. Odatda “P” tishi musbat, uning davomliligi 0,06-0,10 sek. Bu tish II standart ulanishda albatta bo’lishi kerak. U AVR da manfiy, II ulanishda musbat. Me’yorida PII>P1>PIII; P-Q intervali (yoki PR) qo’zg’alishni AV tugungacha o’tkazishni aks ettiradi. Uning davomliligi me’yorida 0,12-0,18 sek. Bradikardiyada 0,21-0,22 gacha bo’lishi mumkin. PQ segmenti “P” boshlanishidan “Q” gacha bo’lgan masofa. QRS kompleksi kengligi 0,06-0,08 sek, qorinchalar depolyarizatsiyasi. 2- ulanishda tahlil qilinadi. Q- tishi qorinchalararo to’siqni qo’zg’alishi. U 0,03 sek. teng. “R” tishi ikkala qorinchani qo’zg’alishini aks ettiradi, 2 ulanish maksimal kattalikka ega, AVR da bo’lmasligi mumkin. S tishi qorinchalar o’zgarishini ohirini aks ettiradi, u V1,2da eng katta. ST segmenti QRS ohiridan T boshlanishigacha bo’lgan masofa me’yorida u izoliniyada joylashadi va 1mm ga yuqori va pastga siljishi mumkin. “T” – tishi qorinchalar repolyarizasiyani aks ettiradi. U faqat AVR da yoki III ulanishda manfiy bo’lishi mumkin. Q-T intervali qorinchalar elektrik sistolasini aks ettiradi. Me’yorida 0,35-0,44 sek. U yoshiga va joyiga bog’liq. U - tishlarning kelib chiqishi nomalum. Me’yorida doim musbat 2 va 3 ulanishlarda. EKG da hamma vaqt bo’lavermaydi. EKG yordamida yurakni urish tezligi va ritmi aniqlanadi. Me’yoridagi sinus ritmini ta’rifi “P”- tishi II ulanishda musbat, AVR da manfiy. PQ doimiy va me’yoridagi intervalda. Har bir ulanishda “P” formasi doimiy. P-P yoki R-R intervali doimo bir hil Yurakni elektr o’qi vaziyati. Elektr o’qi d- burchagi bilan tariflanadi. Yurak ko’krak qafasida me’yorida yotganda elektr o’qi 20 0 dan 70 0 gacha bo’ladi. Bu vaqtda “R”- tishi II ulanishda eng katta. Asteniklarda yurak ancha vertikal yotadi, unda d- burchagi 90, 0 gacha kattalashadi, Gipersteniklarda yurak ancha gorizantal yotadi, bu vaqtda elektr o’qi chapga siljiyda, x –burchagi manfiy bo’lib “O” ga teng. QRS kompleksi tishlarini yo’nalishi va kattaligi I, II va III standart ulanishlarda taqqoslab elektr o’qi yo’nalishini vizual aniqlash mumkin. Fonokardiografiya. Fonokardiografiya – yurakning tovush va shovqinlarini grafik tasviri. Past chastotali tovush va shovqinlar yahshi yozib olinadi. Fonokardiogramma EKG bilan bir vaqtda paralel yozib olinadi. Ehokardiografiya va Dopplerografiya. Ultra tovush – bu tezligi 1 sek da 20 ming tebranishga ega bo’lgan tovush to’lqini. Uning tarqalish tezligi muhit hususiyatiga bog’liq. UZI da elektr energiyasi mahsus reoelektrik element yordamida mexanikka aylanadi. Harakatdagi ob’ektdan beriladigan tovush tezligi, tinch holatdagi ob’ekti bilan qabul qilinganda o’zgarib boradi – bu Doppler effekti deyiladi. Bu effektni qo’llashda EXO da eritrositlardan, yurak qopqoqlaridan, yurak devoridan tovushning aks etishi aniqlanadi., natijada ultra tovush signali o’zgarib boradi. Yurakning rentgenologik tekshirish. Yurak va yurak tomirlarini holatini baholash uchun har hil proeksiyalardan ko’rish sxemasi ishlab chiqilgan. Oldingi to’g’ri proyeksiya Ong kontur 2 ta yoydan hosil bo’lgan.
Chap kontur 4 ta yoydan hosil bo’lgan:
Tomirlarni instrumental tekshirish. Ko’p usullar tarixiy ahamiyatga ega bo’lib qolgan. Sfigmografiya – bu puls to’lqinlarini grafik tasviri. Bu usul bilan puls hususiyatiga va tezligiga ob’ektiv baho beriladi. Sfigmografiya markaziy va periferik arteriyalarida yozib olinadi. U o’ziga hos anakrot, katakrot va dikrot shaklga ega. Ossillografiya – yurak qon tomirlar sistemasini f\unksional holatini arterial devorining tebranishga qarab baholash. U qo’l va oyoqlarda yozib olinadi. Pletizmografiya – qo’l oyoqlarda periferik qon aylanishini funksiyasi va gemodinamik buzilishini o’rganadi. Qo’l-oyoqlar qon bilan to’lganda ularning hajmini kattalashishi tomirlar tonusini pasayganligini bildiradi, hajmni kichiklashishi tomirlar qisqarishini bildiradi. Reografiya – to’qimalarni qon bilan to’lishdagi elektro’tkazuvchanligini o’zgarishini aniqlaydi. Arteriya va venalarda yozib olinadi. Shunday qilib u yoki bu organlarning qon bilan to’lishi aniqlanadi.
Asosiy kardiologik sindromlarga quyidagilar kiradi:
Bundan tashqari yana o’tkir va surunkali toj tomirlar etishmovchiligi, Morgani – Adams-stoks, gipotenziya; kardialgiya va b sindromlar ajratiladi. Bulardan biz faqat yurak o’tkazuvchanligi va ritmini buzilishi sindromi, hamda qon aylanish etishmovchiligi sindromini ko’rib chiqamiz. Yurak ritmini buzilishi. Aritmiya – bu yurak ritmini buzilishi (to’g’rirog’i yurak qisqarish tezligi, hamda qorincha va bo’lmachalar qisqarishining va qo’zg’alishining ketma-ketligini buzilishi). Yurakning o’tkazuvchanligi va ritmi uning o’tkazuvchi sistemasining har qanday nuqtasida buzilishi mumkin. O’tkazuvchanlikni buzilishi impuls o’tadigan yo’lda to’liq yoki qisman to’liq bo’lganda vujudga keladi.
а) ekstrasistoliya; 
b) paroksizmal taxikardiya; 
v) hilpillovch aritmiya; 
g) EKGda chap qorincha gipertrofiyasi 20- rasm Yurak patologiyasida EKG o’zgarishlari Ritmni buzilishi – bu o’tkazuvchi sistemasining qandaydir joyda ektopik o’chog’ hosil bo’lib, u ritmni boshqarishni o’ziga oladi. Ritm buzilishini eng ko’p uchraydigani – ekstrasistoliya. Bundan tashqari ritm buzilishiga taxikardiya va bradikardiyalar kiradi. Taxikardiya – bu yurak qisqarishini 90 va undan ortiq bo’lishi (1 daqiqada). Sinus taxikardiyasi ko’proq uchraydi. (sog’lom odamda ham jismoniy va emosional yuklamalarda). Bradikardiyada – bu yurak qisqarishini 1 daqiqada 60 va undan pasayishi. Ekstrasistoliya – yurakni yoki uning ayrim qismlarini navbatdan tashqari qisqarishi. U sog’lom odamlarda ham uchraydi. Xolterning sutkalik monitorining natijasiga qaraganda 90% sog’lom odamlarda ekstrasistoliya uchraydi. Sog’lom odamlarda ekstrasistoliyani alkogol, kofe, achchiq choy, chekish keltirib chiqarishi mumkin. Ba’zan ekstrasistoliya subye’ktiv sezilmasligi mimkin. Ba’zida esa huddi ‘’to’xtab’’ qolgandek yoki qattiq “zarb” bilan urgandek tuyuladi. Bemorning pulsini tekshirganda ritmik urish fonida “pulsni tushib qolishi” holati aniqlanadi. Ritm buzilishini kardial va ekstrakardial turlari ajratiladi. Ekstrakardial sabablarga tireotoksikoz, vegitativ-tomirli distoniya, surunkali holisistit va b. kiradi. Ekstrasistoliyalar bo’lmachalarda, AV tugunda, qorinchalarda vujudga kelishi mumkin. Impulsni hosil bo’lish joyiga qarab supraventrikulyar (qorincha tepasi), tugunli (AV tugundan), ventrikulyar (qorinchali) ekstrasitolalar farqlanadi. Sinus tugunidan hosil bo’lgan ekstrasitola me’yoridagi kompleksga o’hshash bo’lib, ekstrasistoladan so’ng kompensator pausa vujudga keladi. AV tugundan hosil bo’lgan ekstrasitola ham normadan farq qilmay, faqat undan “P” tishi tushib qoladi. Qorincha ekstrasistolasida QRS kompleksi ancha deformasiyaga uchraydi va Gis dastasi oyoqlaridan birini blokadasiga o’hshash ko’rinishga ega bo’ladi. Agar ekstrasistola Gis tutamining oyog’ida vujudga kelsa, u holda o’ng qorincha retrograd qo’zg’aladi, va EKG da Gis tutamining o’ng oyog’i blokadasi ko’rinadi. Agar ektopik o’chog’ Gis tutamining o’ng oyog’ida hosil bo’lsa uning teskarisi bo’ladi. Siyrak bittalik va qo’shaloq ekstrasistolalar farqlanadi. Agar 3 ta va undan ortiq ekstrasistolalar bo’lsa, u holda paroksizmal taxikardiya to’g’risida o’ylash kerak. Agar bu holat 30 sekdan kam bo’lsa doimiy bo’lmagan deyiladi. Agar 30 sek dan uzoq bo’lsa u doimiy paraksizmal taxikardiya deyiladi. Monotop va politop ekstrasistolalar farqlanadi. Monotop ekstrasistolalar bitta ektopik o’chog’dan paydo bo’ladi, va EKG da bir hil ko’rinishda bo’ladi. Politop ekstrasistolalar 2 va undan ortiq o’chog’lardan paydo bo’ladi va ular prognostik ancha yomon. Normal qisqarishga nisbatan paydo bo’lish vaqtiga qarab vaqtli va kechroq ekstrasistolalar ajratiladi. Sinus tugunini susayish sindromi (uni to’htab qolishgacha) – bu blokada o’tkazuvchi sistemaning eng yuqori cho’qqisi (yoki impuls sinusi tugunidan chiqishga yo’l topilmaydi, yoki u bo’lmachadan o’tkazmaydi) Bu vaqtda “P” tish bo’lmaydi. Sinus tugunining sustligi taxi (120-130 daqiqada) va bradiritmiya (30- 40 daqiqa) bilan almashinib turadi. Bu sindromni bemorlar yomon o’tkazadilar, bu ularning hayoti uchun havfli bo’lmasa ham. AV – blokada (bo’lmachadan qorinchaga o’tayotgan impulsning tutilishi). Blokadaning 3 ta darajasi ajratiladi. AV - blokadaning birinchi darajasi PQ intervali >0,02 sek cho’zilishi bilan harakterlanadi. Klinik bu blokada ko’rinmaydi. Bu blokada ancha og’ir shakliga o’tishi mumkin. AV – blokadaning 2 darajasi 2 tipga bo’linadi. AV - blokadaning 1 tipi (Samoylov – Venkebax davri) Bunda PQ intervali qisqarishdan – qisqarishga 7 yuzlab boradi va ma’lum vaqtdan so’ng navbatdagi qisqarish tushib qoladi. Bu davr etarli darajada uzoq bo’lishi mumkin. Bu tipdagi blokada bemorlar tomonidan subektiv seziladi. AV - blokadaning 2 tipi qorincha kompleksini regulyar tushib qolishi va doimiy interval bilan harakterlanadi (ikkinchi uchinchi va h. k.). Bu blokada tipi ancha hafli, bunda hushini yo’qotish huruji va kollaps bo’lishi mum kin. AV - blokadaning 3 darajasi (yoki AV to’liq blokadasi). Bu pragnostik yomon, u yurak orqa devori miokard infarktining asoratlaydi.(rasm 45) Gis tutami oyoqchalari blokadasi (o’ng, chap, ikkala). O’ng oyoqcha blokadasi yoshlarda normada ham uchraydi, ko’pincha u o’tib ketadigan bo’ladi. Chap oyoq blokadasi doimo patalogik bo’lib hisoblanadi. Oyoqchalar blokadasi to’liq va qisman bo’lishi mumkin, u to’liq bo’lganda QRS>0,02 sek. Bo’lmacha taxiaritmiyasi. U bo’lmachada shakllanadi va qorinchaga regulyar yoki noregulyar ritm bilan o’tkaziladi. Sinus taxikardiyasi normada bo’lishi mumkin. Bo’lmachaning paroksizmal taxikardiyasi, tezligi 1 daqiqada 170 gacha bo’aladi, sub’ektiv bemor qo’rquv sezadi. Huruj 2 ta variantda kechishi mumkin: to’satdan (zarbaga o’hshash) yoki “qizib boruvchi” (qisqarish tezligi asta-sekin ortib boradi). Huruj to’htashi ham ikki hil variantda: qo’qqisdan va asta-sekin. Ko’pfokusli bo’lmachaning paroksizmal taxikardiyasida, qo’zg’alish o’choqlari ko’p bo’lib, yurakni notekis va R-R intervali doimo o’zgarib turadi. Bo’lmacha hilpilashi juda ko’p uchraydi. Bu bo’lmacha miokardidagi ayrim guruh muskullarning betartib qisqarib hilpillashdan iborat. Bu paraksizmal yoki doimiy bo’lishi mumkin. Qorinchaning paroksizmal taxikardiyasi ritmik va aritmik bo’lishi mumkin. Tezligi 1 daqiqada 140-180 gacha. Bu qorincha titrashiga (fibrillasiya) o’tishi mumkin. Qorincha titrashi (fibirallasiyasi) qon aylanishining to’htashi va klinik o’lim bilan harakterlanadi. Betartib to’lqinlar ko’rinadi. Bu holat shoshilinch reanimatsiya chora-tadbirlarini ko’rishni taqozo etadi.
Аrteriаl gipertenziya Pаtogenetik mexаnizmlаridа yurаkni qonni otib chiqаrishi, аylаnib yuruvchi kon miqdori vа umumiy perifirik qаrshilik аhаmiyatgа egа, bu omllаrdаn birortаsi yoki hаmmаsi oshsа hаm bosim ko`tаrilаdi. Buning аsosidа qon tomirlаr devorining shishi yotаdi. Tomirlаr qаrshiligi oshgаndа аrteriаl bosim ko`tаrilаdi, vа аsosiy а`zolаrdа ishemiya vujudgа kelаdi (yurаk, bosh miya, buyrаk). Yurаkni kuchli ishlаshi toj tomirlаr аterosklerozini tez rivojlаnishigа olib kelаdi. Аrteriаl gipertenziyani rivojlаnishidа vа ushlаb turilishidа buyrаk muhim rol o`ynаydi. Buyrаk tomirlаri boshqа а`zolаrgа nisbаtаn pressor omillаr tа`sirigа sezgir. Simptomаtik аrteriаl gipertenziyadа renin-аngiotenzin-аl`dosteron sistemаsining roli аnchа rivojlаngаn (mаsаlаn, vаzorenаl gipertoniyadа). Reninni ko`p ishlаb chiqаrilishigа buyrаkning yukstаglomerulyar аppаrаtning ishemiya tа`sir qilаdi. Nofаol аngiotenzin- Ini fаol аngiotenzin- IIgа аylаnishidа mаxsus fermentlаr qаtnаshаdi. hozirgi vаqtdа bu fermentni ingibitorlаri topilgаn. Bundаn tаshqаri аrteriаl bosimni rivojlаnishidа nаtriy vа suvni ushlаb qoluvchi аl`dosteronni аhаmiyati hаm bor. Tаsnifi
Аrteriаl gipertenziyani ko`p tаsnifi bor. Birinchidа gipertoniya uchtа bosqichgа bo`linаdi. I bosqich – аrteriаl bosim ko`tаrilishi ichki а`zolаrni shikаstlаmаydi II bosqich – chаp qorinchа gipertrofiyasi rivojlаnаdi, ko`z tubining tomirlаri o`zgаrаdi, bulаr rentgenologik , elektrokаrdiogrаfik, exokаrdiogrаfiya tekshirishlаr bilаn аniqlаnаdi, vа ko`z tubini okulist ko`rib аniqlаydi. III bosqich hаr xil а`zolаrning og`ir аterosklerozi rivojlаnаdi vа tomir аsorаtlаri kuzаtilаdi (infаrkt, insul`t) Diаstolik bosimni ko`tаrilish dаrаjаsigа qаrаb JSSUning tаsnifi qаbul qilingаn: - chegаrа аrteriаl gipertenzyaisi (diаstolik аrteriаl bosim 90-95 mm.sim ust.) - engil (diаstolik bosim 100 mm.sim ust.) аrteriаl gipertenziya. - o`rtаchа (diаstolik bosim 110 mm.sim ust.) аrteriаl bosim. - rivojlаngаn (og`ir) (diаstolik bosim 115-120 mm.sim ust.) - xаvfli аrteriаl gipertenziya sindromi, diаstolik аrteriаl bosim 120 mm.sim ustdаn ortishi, (bаrqаror) Keksаlаrdа chegаrаlаngаn sistolik аrteriаl bosimni ko`tаrilishi kuzаtilаdi (sistolik аrteriаl bosim 160 mm.sim ustinidаn yuqori, diаstolik 90 mm.sim ustdаn pаst.) Kechishigа qаrаb аrteriаl bosim tez rivojlаnuvchi, sekin rivojlаnuvchi vа rivojlаnmаydigаnlаrgа bo`linаdi. Аrteriаl gipertenziyani klinik ko`rinishi. Аrterаl gipertenziya ko`p bemorlаdrdа uzoq vаqt sezilmаsdаn, mehnаt qobiliyati yomonlаnmаsdаn kechаdi. qаtor bemorlаrdа А/B oshishi bosh og`rigi ko`z oldi jimirlаshi, tez chаrchаsh ko`ngil аynish, burundаn qon kelishi belgilаri bilаn kuzаtilаdi. Bа`zi bemorlаrdа shikoyatlаr А/B og`irligigа mos kelmаsligi mumkin. Uzoq kechgаn аrteriаl bosimdа ichki а`zolаr shikаstlаnishi bilаn ikkilаmchi shikoyatlаr pаydo bo’lаdi.(yurаksаnchiq, hаrsilаsh, o`urishni yomonlаnishi). Bemorlаrning tаshqi ko`rinishi аnchа o`zigа hos, semiz, xаyajonli, yuzi vа bo`yinlаri qizаrgаn. Yurаkni tekshirgаndа chаp qorinchа gipertrofiyasi аniqlаnаdi. Yurаk uchi turtkisi chаpgа siljigаn vа kuchаygаn. Yurаk urish tezligi odаtdа me`yoridа, bа`zаn tаxikаrdiya yoki brаdikаrdiya kuzаtilаdi. Pul`si tаrаng, tomir devorlаri qаtiq. EKGdа odаtdа «T» tishi pаsаygаn. Keynchаlik chаp qorinchа giertrofiya belgilаri («R» tishi bаlаnd «ST» segmenti pаsаygаn, «T»tishi mаnfiy (rаsm 57)). Bа`zаn GIS dаstаsi chаp oyoqlаrining blokаdаsi bo`lаdi. Ko`z tubi tomirlаrini iekshirgаndа аrteriolаlаrni trаishi, gemаrrаgiyalаr, ko`rish nervi so`rg`ichlаrining shishi аniqlаnаdi. А/Gning eng ko`p аsorаtlаrigа yurаk ishemik kаsаlligini zo`rаishi; gipertonik ensefаlopаtiya. Yurаk etishmovchiligi; gipertoniya krizlаri kirаdi. Gipertoniya krizi. Bu аrteriаl bosimni tez (bir nechа soаt ichidа) qo`shimchа ko`tаrilishi. U ko`pinchа ruhiy – emosionаl, jismoniy yuklаmа, tuz vа suvni ko`p istemol qilish, dаvolаshni to`htаtish nаtijаsidа kelib chiqаdi. Ko`pinchа kriz MNS tomonidаn o`zgаrishlаr bilаn jаdаl kechаdi (ko`ngil аynish, qusish, ko`rishni yomonlаshishi, ensefаlopаtiya, miya kon аylаnishini o`tkir buzilishi). YUrаk ishemik kаsаlligini keskin zo`rаyishi (miokаrd infarktgacha) o`tkir (qon аylаnishi) chаp qorinchа etishmovchiligi. Og`ir qаytаlаnаdigаn gipertoniya krizlаri аrteriolаlarni ikkilаmchi shikаstlаnishigа, fibrinoidli nekrozgа olib kelаdi. Qаysi а`zolаrni tomirlаri shikаstlаnsа, o`shа а`zolаrning funksiyasi buzilаdi. YUrаkni ishemik kаsаlligi zo`rаygаndа nostаbil yurаk sаnchig`i, miokаrd infаrktdа ko`rinаdi. Dаvolаsh nаfi kаm bo`lаdi. Gipertonik ensfаlopаtiya holsizlik, uyquchаnlik, hotirаni pаsаyishi, bosh og`rig`i, depressiya bilаn kuzаtilаdi. Og`ir shаklidа esа ishemik yoki gemerrаgik tipdаgi miya аylаnishini buzilishi kuzаtilаdi. Ikkilаmchi gipertoniyalаr. Simptomаtik gipertoniyani fаrqlаydigаn qаtor belgilаr bor. Diаstolik bosimni 40 yoshgаchа 105 mm sim ust ortiq bo`lishi. Аntigipertenziv prepаrаtlаrgа rezistent bo’lishi, riojlаnib boruvchi аrteriаl gipertenziya gipokаliemiya bo`lishi. Proteinuriya borligi yoki qon zаrdobidа kreаtinin miqdorini ortiq bo`lishi. Bu belgilаr birgа kelgаndа simtomаtik gipertoniyagа shubhа tug`ilishi kerаk. Ikkilаmchi аrteriаl gipertenziyani kelib chiqishigа bir qаtor tez- tez uchrаydigаn sаbаlаrdаn buyrаkni pаrenximаtoz kаsаlliklаri, renovаskulyar аrteriаl gipertenziya, birlаmchi aldosteronizm, feoxromаsitomа, Isenko-Kushingа kаsаlliklаri kirаdilаr. Bulаr ichidа ko`p sаbаchisi bo`lib glomerulonefrit vа pielonefritlаr kirаdi. Keyngi vаqtdа dorili vа toksik nefritlаr ko`pаydi vа ulаrning birdаn bir belgisi аrteriаl gipertenziya hisoblаnаdi. Аrteriаl gipertenziyani dаvolаsh prinsiplаrigа Osh tuzini istemol qilishni kаmаytirish, tаrkibidа mаgniy bo`lgаn mаhsulotlаrni ko`proq qo`llаsh (dukkаkli mаhsulotlаr); hаrаkаt fаolligini oshirish; ninаli refleks terаpiya, elektruyqu; zаrаrli odаtlаrni tаshlаsh (chekish, аlkogol`, gormonаl kontrаseptivlаr). Bulаr gipertoniyani boshlаng`ich bosqichidа аmаlgа oshirilаdi. Gipertoniyaning yuqori bosqichlаridа dori prepаrаtrаli qo`llаnilаdi. Bu vаqtdа judа ko`p omillаr hisobgа olinаdi.(prepаrаtlаrni sezgirligi, аsorаti vа h.i u) Yurаkni ishemik kаsаlligi Yurаksаnchiq (stenokаrdiya) Yurаkni ishemik kаsаlligi (YUIK) – yurаkni o`tkir yoki surunkаli shikаstlаnishi bo`lib, u miokаrdgа qon kelishini kаmаyishi yoki to`htаshi bilаn chаqirilаdi, ko`pinchа ungа sаbаb yurаk toj tomirlаrini аterosklerozi hisoblаnаdi. Yuik-gа qаtor sindromlаr kirаdi: yurаksаnchiq, miokаrd infаrkti, yurаk аritmiyasi, yurаk etishmovchiligi. Bu sindromlаrning etiopаtogenezi аteroskleroz etiopаtogenezi bilаn deyarli bir xil. Аteroskleroz rivojlаnib borishi bilаn toj tomirlаr torаyib borаdi vа miokаrdni kon bilаn tа`minlаnishi surunkаli kаmаyib borаdi. Bа`zаn tromb hisobigа toj tomirlаr o`tkir to`sаtdаn yopilib qolishi mumkin. Klinik tаsnifi I-f.k. – bemor odаtdаgi jismoniy yuklаmаni yaxshi o`tkаzаdi, xuruj fаqаt yuqori jаdаligdаgi yuklаmdаn keyn pаydo bo`lаdi. II-f.k. – odаtdаgi jismoniy yuklаmа biroz chegarаlаnаdi; bemor to`g`ri yo`ldа 500 metrdаn ortiqroq yurgаndа yoki 1 etаj ko`tаrilgаndа og`riq xuruji vujudgа kelаdi. III - f.k.- odаtdаgi jismoniy yuklаmа аnchа chegаrаlаngаn. Xuruj normаl temp bilаn to`g`ri yo`ldаn yurgаndа 100-500 metrdа pаydo bo`lаdi yoki 1 etаjgа ko`tаrilаyotgаndа vujudgа kelаdi. IY-f.k.- yurаksаnchq ozginа jismoniy yuklаmаdа pаydo bo`lаdi, to`g`ri yo`ldа 100 metrgаchа yurgаndа vujudgа kelаdi. Tinch holаtdа hаm yurаksаnchiq xuruji bo`lishi mumkin. Nostаbil yurаk sаnchiqqа 5 tа аsosiy shаkillаr kirаdi: 1– birinchi pаydo bo`lgаn zo`riqish yurаksаnchig`i 2- rivojlаnib borаyotgаn yurаksаnchiq 3 – Prinsmetаlning vаriаnt yurаksаnchig`i 4- tinch holаtdаgi tezlаshgаn yurаksаnchiq 5- infаrktdаn keyingi tinch holаtdаgi yurаksаnchiq Yurаksаnchiq (stenokаrdiya) Yurаksаnchiq – bu to`sh orqаsidа yoki yurаk sohаsidа qo`qqisdаn qаttiq og`riq hurujining pаydo bo`lishi. Ko`pinchа og`riq to`sh orqаsidа bo`lib keyin chаp ko`krаk qаfаsi sohаsigа, chаp qo`lgа, bo`iyngа, jаg` ostigа, epigаstrаl sohаgа tаrqаlishi mumkin, lekin hech vаqt o`ng tomongа tаrqаlmаydi. Og`riq o`zining hususyati bo`yichа: ezuvchi, siquvchi, аchishtiruvchi, farmаlovchi, kuydiruvchi bo`lаdi. Og`riqni dаvomliligi bir nechа sekundаn 30 dаqiqаgаchа bo`lishi mumkin. Odаtdа og`riq jismniy yuklаmаdа, ruhiy hаyajondа, sovuq qotgаndа, ko`p ovqаt egаndа, hаmdа tinch holаtdа hаm vujudgа kelishi mumkin. Og`riq chаqiruvchi sаbаblаr to`htatilsа og`riq o`tib ketаdi. Yurаksаnchiq huruji vаqtidа bemorlаrdа ichki hаyajon, olib qolishdаn qo`rqish, yomon hаvf sezish kаbi ruhiy kechinmаlаr bo`lаdi vа ulаr bu vаqtdа bir joydа qotib qolаdi, qimirlаshdаn qo`rqаdi, yuzi oqаrаdi vа sovuq ter bosаdi. Bu vаqtdа nitrogliserin berilsа bir nechа dаqiqаdаn so`ng og`riq to`htаydi. Odаtdа pul`si o`zgаrmаydi. Yurаk tovushlаri аniq tiniq bo`lаdi. Og`riq tаrqаlgаn joydа giperаl`geziya bo`lаdi (Zаxаrin -Ged zonаsi). Hozirgi vаqtdа klinik belgilаrigа tаshqi omillаrgа qаrаb yurаksаnchiq bir nechа tuslаrgа bo`linаdi. Zo`riqish yurаksаnchig`i odаtdа jismoniy yuklаmаdаn so`ng vujudgа kelаdi (ko`p yugirgаndа, chopgаndа, issiq uydаn sovuq hаvogа chiqqаndа, shаmolgа qаrshi yurgаndа vа h.k..) og`ir hollаrdа og`riq xuruji yurgаndа qonuniy kun bo`yi pаydo bo`lаdi vа bemor hаr 100 metr, 200 m, 300 m, 500 mdа to`htаmga mаjbur bo`lаdi, yoki nitrogliserin qаbul qilаdi. Xuruj vаqtidа EKG olinsа yurаksаnchiqni tаstiqlаsh mumkin. Xuruj tutmаgаn vаqtdа bemordа hech qаndаy belgilаr bo`lmаydi., EKGsi hаm me`yoridа bo`lаdi. Yurаksаnchiqning kechishi dаvriy bo`lib bа`zаn qisqа vаqtdа to`htаydi, bа`zаn esа uzoq vаqt yo`q bo`lib pаydo bo`lаdi. Bu аterosklerozning to`lqinsimon kechishiga bog`lik bo`lishi mumkin. Stаbil vа nostаbil yurаksаnchiq Zo`riqish yurаksаnchig`i stаbil vа nostаbil bo`lishi mumkin. Stаbil zo`riqish yurаksаnchig`ining xuruji og`ir, o`rtаchа, engil yuklаmаlаridаn so`ng pаydo bo`lishigа qаrаb 4-tа funksionаl klаssgа bo`linаdi (I - IY). Bu hаmmа hollаrdа hаm yuklаmаni to`htаtish yoki nitrogliserin qаbul qilish xurujni to`htаtаdi. I-f.k. – bemor odаtdаgi jismoniy yuklаmаni yaxshi o`tkаzаdi, xuruj fаqаt yuqori jаdаligdаgi yuklаmdаn keyn pаydo bo`lаdi. II-f.k. – odаtdаgi jismoniy yuklаmа biroz chegarаlаnаdi; bemor to`g`ri yo`ldа 500 metrdаn ortiqroq yurgаndа yoki 1 etаj ko`tаrilgаndа og`riq xuruji vujudgа kelаdi. III - f.k.- odаtdаgi jismoniy yuklаmа аnchа chegаrаlаngаn. Xuruj normаl temp bilаn to`g`ri yo`ldаn yurgаndа 100-500 metrdа pаydo bo`lаdi yoki 1 etаjgа ko`tаrilаyotgаndа vujudgа kelаdi. IY-f.k.- yurаksаnchq ozginа jismoniy yuklаmаdа pаydo bo`lаdi, to`g`ri yo`ldа 100 metrgаchа yurgаndа vujudgа kelаdi. Tinch holаtdа hаm yurаksаnchiq xuruji bo`lishi mumkin. Tinch holаtdаgi yurаksаnchiq kechаsi yotgаn vаziyatdа vujudgа kelаdi. Og`riq zo`riqish yurаksаnchig`i bilаn bir xildа. Vаriаnt (spontаn) yurаksаnchiq 1959 yildа Prinsmetаl tomonidаn yozilgаn, bu tinch holаtdаgi yurаksаnchiqqа kirаdi. Uning o`zigа xos tomoni shuki u kechаsi hаr kuni bir vаqtdа pаydo bo`lаdi. Uzoq vаqt dаvom etib, nitrogliserin yaxshi tа`sir qilmаydi. EKGdа xuruj vаqtidа subepikаrdiаl yoki trаnsmurаl ishemiya belgilаri kuzаtilаdi (ST – yoysimon). Bu yurаksаnchiq xurujidа miokаrd infаrkti vujudgа kelishi mumkin. U nostаbil yurаksаnchiq xuruji qаtorigа kiritilаdi. Nostаbil yurаksаnchiq, toj tomir etishmovchiligini kuchаyib borishi vа miokаrd infаrkti rivojlаnishi bilаn xаrаkterlаnаdi(infаrktgа o`tuvchi orаliq shаkl). Nostаbil yurаk sаnchiqqа 5 tа аsosiy shаkillаr kirаdi: 1– birinchi pаydo bo`lgаn zo`riqish yurаksаnchig`i 2- rivojlаnib borаyotgаn yurаksаnchiq 3 – Prinsmetаlning vаriаnt yurаksаnchig`i 4- tinch holаtdаgi tezlаshgаn yurаksаnchiq 5- infаrktdаn keyingi tinch holаtdаgi yurаksаnchiq JSS tаsnifi bo`yichа 4 vа 5 shаkllаr ko`rsаtilmаgаn, ulаr keyin kiritilgаn. Yurаksаnchiqni birlаmchi аsbobiy tаshxisi Noinvаziv usul. EKGning qo` qаbul qilingаn ulаnishlаridа xuruj vаqtidа ST segmenti pаsаydi, «T» tishi inversiyasi kuzаtilаdi. YUIK uzoq vаqt dаvom etgаndа yurаk ritmini o`zgаrishi аniqlаnаdi (ekstrаsistoliya, xilpilovchi аritmiya, o`tkаzuvchаnligni o`zgаrishi, miokаrdаgi chаndiqlаr, bulаr hisobigа rivojlаnаdi). Toj tomirlаrini invаziv tekshirish usuligа koronаroаngiogrаfiya kirаdi. Toj tomirlаrigа kontrаst modа yuborib rentgenologik tekshirilаdi. Miokаrd infаrkti. Yurаk ishemik kаsаlligini klinik ko`rinishlаridаn biri bo`lib, miokаrddа nekroz bo`lishi bilаn kuzаtilаdi. Miokаrd infаrktining аsosidа toj tomirlаridа kаttа, o`rtа аrteriyalаrining аteroskleroz bilаn shikаslаnishi yotаdi. Bundаn tаshqаri qonni reologik hususiyati buzulishi giperkoаgulyasiya bo`lishi hаm ro’l o`ynаydi. Аteroskleroz bilаn shikаstlаngаn аrteriya devorlаrdа tromb shаkllаnаdi vа аrteriyalаr to`silib qolаdi. Miokаrd infаrktining pаtogenezidа toj tomirlаrning qisilishi hаm аhаmiyatgа egа. Bu vаqtdа аseptik ishemik nekroz bo`lib u bir nechа bosqichlаrni o`tаdi: - ishemik (judа o`tkir dаvri) - boshlаng`ich bir nechа soаt ichidа (tomirlаr yopilib qolgаndаn, nekroz boshlаngunchа) - o`tkir dаvri – birinchi g`-5 kun, miokаrddаgi nekroz аtrofidа yallig`lаnish jаrаyoni bo`lаdi. - o`tkir osti dаvri – o`rtаchа – 5-6 hаftа dаvom etаdi; bu vаqtdа nekroz sohаsidа yumshoq biriktiruvchi to’qimа rivojlаnаdi. - chаndiqlаnish dаvri – kаsаllik boshlаnishidаn 5-6 oy o`tgаndаn so`ng mustаhkаm biriktiruvchi to’qimа chаndig`i shаkllаnаdi. Tаsnifi.
Miokаrd infаrkti tаsnifi EKGga аsoslаnаdi. Kаttа o`choqli (chuqur kirib boruvchi) EKGdа pаtologik «Q» tishi bor. Ush bu guruh ichidа trаnsmurаl («QS» tipidаgi qorinchа kompleksli) miokаrd infаrkti аjrаtilаdi. Kichik o`choqli (chuqur kirib bormаydigаn), (qorinchа kompleksli o`zgаrmаydigаn) miokаrd infаrkti. Yanа miokаrd infаrktining pаtologik Q tishli vа pаtologiyasiz Q tishlilаrni аjrаtish mumkin. Klinik shаkllаri Kаsаllik boshlаnishidаgi klinik belgilаrigа qаrаb klinik shаkllаri аjrаtilаdi – аnginoz shаkli – аnginoz stаtus – og`riq xuruji bilаn boshlаnаdi, u to`sh orqаsidа yoki yurаk sohаsidа joylаshаdi. Og`riq jаdаl ezuvchi, kuydiruvchi vа boshqа hususiyatigа egа bo`lаdi. Ko`pinchа chаp ko`lgа, chаp kurаkkа, bo`yinni chаp kismigа, jаg` ostigа tаrqаlib soаtlаb dаvom etаdi vа nitrogliserin bilаn bosilmаydi. Bu vаqtdа bemordа qo`rqish hissi sovuq ter bilаn kuzаtilаdi. - аstmаtik shаkli yurаk аstmаsi bilаn boshlаnаdi - аritmik shаkli – yurаk ritmini buzilishi bilаn boshlаnаdi. - kollаptoid shаkli – kollаps rivojlаnishi bilаn boshlаnаdi - аbdominаl shаkli – epigаstrаl sohаdа og`riq vа dispeptik holаtlаr bilаn boshlаnаdi - og`riqsiz shаkli - miokаrd infаrkti lаtent boshlаnаdi. Lаbаrаtoriyasidа – 1-2 sutkаlаrdа hаrorаt ko`tаrilаdi, ko`pinchа subfebril. o`rtаchа leykositoz bo`lib u chаpgа siljiydi. 3 sutkаgаdаn kegin pаsаya boshlаydi vа shu vаqtdаn boshlаb SOE ko`tаrilаdi. SHundаy qilib SOE bilаn leykositoz kesishаdi. Birinchi kunlаridа miokаrd infаrktining аyrim fermentlаr oshаdi (AST, KFK) EKG belgilаri: Kаttа o`choqli infаrkt miokаrdi uchun pаtologik Q tishi, R tishining pаsаyishi, ST ko`tаrilishi, R tishining inversiyasi xаrаkterli. ExoKG o`zgаrishlаr Miokаrd infаrkti soxаsidа gipo vа аkineziya аniqlаnаdi. Miokаrd infаrktidа og`ir аsorаtlаr bo`lishi mumkin. Eng ko`p uchrаydigаn аsorаtlаrdаn yurаk ritmining buzilishi, o`tkir yurаk etishmovchiligi (yurаk аstmаsi, o`pkа shishi), kаrdiogen shok, yurаk аnevrizmаsi, surunkаli qon аylаnish etishmovchiligi (Dresller sindromi) infаrktdаn keyingi kardioskleroz. Revmatizm. Revmatizm – bu biriktiruvchi to’qimalarning sistemali yalig’lanish kasalligi bo’lib, asosan infeksion-allergik genezga ega va u ko’pincha yurak qon tomirlar tizimini shikastlaydi; beta-gemolitik sterptokokk A guruhini yuqtirgan shunga moilligi bor odamlarda rivojlanadi. Revmatizmni Sokolski – Buyo kasalligi ham deyiladi. 1836 yilgacha revmatizmni bo’g’imlar kasalligi deyilgan. Yuqorida qayd qilingan klinisistlar bundan yurak shikastlanishini (patologiyasini) birinchi o’ringa qo’yadilar. Patologanatom Abrikosovni obrazli aytishi bo’yicha “revmatizm bo’g’imlarni yalab yurakni tishlaydi”. Revmatizm bilan asosan yosh ayollar kasallanadi (erkaklarga nisbatan 3 martta ko’p). Hozirgi vaqtda to’liq aniqlanishicha revmatizmning qo’zg’atuvchisi bo’lib β gemolitik streptokokkning A guruhi hisoblanadi. Bu shu bilan isbotlanadiki kasallik streptokokk infeksiyalari oi’tkazgandan so’ng rivojlanadi (angina, skarlabina va h. k.), qonda streptokokk antegeniga qarshi antitelo bo’lishi uzoq vaqt tasir qiluvchi pensillinni efektivligi. Ammo 75% aholi streptokokli infeksiya o’chog’iga ega, lekin shulardan 2% revmatizm bilan kasallanadi; ko’pincha barqaror immunitet vujudga keladi, 2-3% bemorlarda esa irsiy, konstitutsional hususiyatlarga ko’ra va reaktivlikni pasayishi organizmni streptokokk antigeni bilan sensiblazatsiyalanishiga olib keladi. Bunday bemorlarda antoimmun jarayonlariga moillik bo’lib shikastlandan biriktiruvchi to’qima autoantigen hususiyatiga ega bo’lib qoladi va u autoantitela hosil qiladi. Bundan keyin bemorni davolash unchalik ahamiyat kasb etmaydi, chunki kasallik surunkali, qaytalanuvchi, autommun bo’lib qoladi. Klinik ko’rinishi va diagnostik kriteriyalari. Revmatizmning klinik ko’rinishini quydagicha guruhlash mumkin. 1- guruh “katta kriteriyali diagnostikaga quydagilar kiradi.” Revmatik poliartrit – 40% bemorlarda rivojlanadi, u angina, va katta va o’rtacha bo’g’imlarni shikastlanishi bilan harakterlanadi, bo’g’imlardagi og’riq ko’chib yurish hususiyatiga ega. Bo’g’imlar xech qachon deformasiya bo’lmaydi. Revmokardit poliartrit bilan bir vaqtda yoki undan so’ng rivojlanadi. Yurakning hamma qavati shikastlanishi mumkin, lekin bu vatqda miokard shikaslanishi ustunlik qiladi.Bunda yurak sohasida simillovchi og’riq (koronarit), yurak o’ynog’i, harsillash, yurakni notekis urishi aniqlanishi mumkin. Bemorni ob’ektiv ko’rganda yurakni kattalashganligi, tovushlarni bo’g’iqligi, 1-tovushni susayishi, mitral etishmovchiligidagi mayin sistolik shovqini bo’ladi. Endokardit ancha dag’al sistolik shovqin bilan namoyon bo’ladi. Tromb massasini mitral, aortal va trikuspidal qopqoqlarga o’tirishi (sababli) hisobiga diastolik shovqin paydo bo’ladi: Revmatik perikardik kam uchraydi, u quruq (fibrinoz) va ekssudatli bo’lishi mumkin. Annulyar (halqasimon) eritema – bu yassi og’riqsiz,pushti halqa bo’lib qichishmaydi, ko’pincha son va elkaning ichki tarafida paydo bo’ladi, u bir necha soat ichida paydo bo’lib, yo’qolishi mumkin. Revmatik tugunlar – teri ostida joylashgan, qattiq og’riqsiz no’hotdek tuguncha. Ko’pincha biriktiruvchi to’qima ko’p bo’lgan joyda hosil bo’ladi. Kichik xoreya (‘’muqaddas Vitta o’yini’’) miya mayda tomirlari vaskulitidan kelib chiqadi, odatda bolalarda kuzatiladi, giperkinez ko’rinishida bo’ladi (majburiy harakat, yozuvini o’zgarishi, emosional labil). Qolgan a’zolarni shikastlanishi kam uchraydi.Ular ichida autoimmun tireoidit, poliserozit, gepatit, nefritlarni eslash mumkin. ”kichik kriteriyalar” 2 guruh diagnostikasida: isitma, artralgiya, anamnezida revmatizm o’tkazganligi, SOE ni balandligi, C- reaktiv oqsilni ko’payoshi, leykositoz, EKG da PQ intervalini uzayishi kiradi.
Laborator va asbobiy tashhis usullari. Qonning umumiy yallig’lanishi reaksiyasi (leykositoz, formulalarni chapga siljishi, SOE ni 30-50 mm/s ko’tarilishi). O’tkir fazali bioximik reaksiyalar (disproteinemiya x – 2 va j- lobulinlar, fibrinogenni ko’tarishi, C- reaktiv oqsil, mukoproteinlar). Antistreptolisin, antigialuronidaza, antistreptakinaza titrlarining oshishi. Revmatizmni davolash prinsplari.
Orttirilgan yurak nuqsonlari. Yurak o’ng va chap qopqoqlin asoslardan tuzilgan (rasm 50) Yurak nuqsoni – bu yurak funksiyasini buzilishiga olib keluvchi, yurak tuzilmasini organik (nuqsoni) o’zgarishi. Yurak nuqsonlar tug’ma va orttirilgan yurak nuqsonlar ko’p uchraydi. Ylarning asosiy sababi bo’lib: Endokardit (revmatik, infeksion); ateroskleroz, zaxm, jaroxat, o’sma (kam hollarda). Endokarditlarda yallig’lanish jarayoni qopqoqlarda joylashadi, va uni sklerozga olib keladi, hamda qopqoqlar deformasiyaga uchrab kichrayib qoladi. Bu holatda etishmovchilik yuzaga keladi, agar qopqoq xalqasi sklerozga uchrasa, u holda stenoz rivojlanadi. Mitral qopqoq etishmovchiligi. Shunday sharoitda vujudga keladi, chap qorincha sistolasi vaqtida chap atrioventrikulyar qopqoq to’liq yopilmay bo’lmacha va qorincha o’rtasida yoriq qoladi va qon chap qorinchdan bo’lmachaga qayta otilib chiqadi (regurgitasiya) (rasm ). Mitral qopqoq etishmovchiligi organik va funksional bo’lishi mumkin. Organik etishmovchilik (morfologik o’zgarishlar natijasida, mitral qopqoqda biriktiruvchi to’qima o’sadi va qopqoq burishishiga olib keladi. Funksional etishmovchilik – qopqoq o’zgarmagan holda miokard funksiyasini buzilishi, chap qorinchaning kattalashishi natijasida kelib chiqadi. Gemodinamikasini ko’rganimizda, chap qopqoq to’liq yopilmagan vaqtda qonning bir qismi chap bo’lmachaga qaytib chiqadi va unda qon miqdori ortadi va chap bo’lmacha devori cho’ziladi. Bu ko’paygan qon miqdori chap qorinchaga tushib uni to’ldirib yuboradi va chap qorincha devorining cho’zilishiga olib keladi. Chap qorincha yuqori yuklama bilan ishlaydi va gipertrofiya rivojlanadi. Vaqt o’tishi bilan chap qorinchaning qisqarish kuchi pasayadi va unda diastolik bosim ortadi, bu esa chap bo’lmachada bosimni ortishiga olib keladi, keyinchalik o’pka venasida bosim ortadi. Baroreseptorlarning ta’sirlanishi Kitaev refleksi bo’yicha kichik qon aylanish sistemasidagi arteriolalarning torayishiga olib keladi. Natijada o’ng qorincha ham keyinchalik dipertrofiyaga uchraydi. Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
