46
ictimai və mədəni səpgidə yazdığı onlarla məqalələri vasitəsilə
də aparmışdır.
1908-ci ildə Odessa universitetinin tibb fakültəsini
müvəffəqiyyətlə bitirən N.Nərimanov Bakıya gələrək şəhər
xəstəxanasında həkim işləməyə başlamışdır. O, Bakıya gəldiyi
ilk gündən gərgin ədəbi, ictimai və maarifçilik fəaliyyətinə
başlamışdır. Lakin Bakıda çox qala bilməmişdir. Siyasi
fəaliyyətinə görə o, polis təqiblərinə məruz qaldığından 1909-cu
ilin yanvarında Tiflis şəhərinə gedərək Tiflis müalicəxanalarının
birində işə düzəlmişdir. Tiflisdə az keçməmiş onun evində polis
tərəfindən axtarış aparılmışdır. Polis burada çarizmiin əleyhinə
inqilabi sənədlər, İran Mücahid Partiyası MK-nın məktubunu,
1905-ci ildə Odessada tələbə çıxışları zamanı yazdığı
respublikanın monarxiyadan üstünlüyü barədə referatının
əlyazmasını və s. tapmış və N.Nərimanovu həbs edib Metex
qalasına salmışdır. 7 ay həbsdə saxlanılan N.Nərimanov 2 il
müddətinə Həştərxan şəhərinə sürgün edilmişdir.
1809-1913-cü illərdə N.Nərimanov Həştərxanda «Rusiya»
sığorta cəmiyyətində həkim işləməklə yanaşı fəal ədəbi və siyasi
fəaliyyətini davam etdirmişdir. O, bu dövrdə «Şureyi-İslam»
cəmiyyətinin üzvü seçilmiş, Həştərxan quberniyası həkimlərinin
II qurultayında iştirak və çıxış etmiş, Həştərxan xalq
universitetləri cəmiyyətinin əvvəl sədrinin müavini, sonra isə
sədri olmuş, 4 il müddətinə Həştərxan şəhər Dumasına seçilmiş
və Dumanın məktəb komissiyasının üzvü təyin edilmişdir.
Həştərxan müsəlmanlarının «Ağ gül» xeyriyyə bayramında
iştirak etmələrinin təşkilatçısı olmuşdur. Eyni zamanda
N.Nərimanov burada «Qadın məsələsi», «Səhiyyə və islam»
kitablarını, «Qafqaz», «Prikaspiyskiy kray», «Astraxanskiy
kray», «Kaspi» qəzetlərində müxtəlif səpgidə məqalələr çap
etdirmişdir.
N.Nərimanov 1913-cü il iyulun 15-də Bakıya qayıtmışdır.
O, Bakının müxtəlif müalicəxanalarında həkim, şöbə müdiri və
müdir vəzifələrində çalışmışdır. Eyni zamanda ədəbi və ictimai-
47
siyasi fəaliyyətini davam etdirmişdir. «Nicat» mədəni-maarif
cəmiyyətinin pedaqoji şöbəsinin sədri seçilmiş, «Qənaət»
kooperativinin təşkilində iştirak etmiş və I qurultayında onun
sədri seçilmiş, «Xalq evi» beynəlmiləlçi mədəni-maarif
cəmiyyətinin idarə heyətinin tərkibinə seçilmişdir. O, eyni
zamanda «Bakinets», «İqbal», «Yeni iqbal» və s. qəzetlərdə
məqalələrlə, səhiyyənin müxtəlif sahələri üzrə və inqilabi
mübarizənin genişləndiyi bir vaxtda isə əhali qarşısında çıxışlar
etmişdir.
1917-ci ilin fevralında Rusiyada inqilabın qələbə çalması,
çar monarxiyasının devrilməsi bədii əsərləri, məqalələri, ictimai
və siyasi fəaliyyəti ilə daim xalq kütlələrini azadlıq uğrunda
mübarizəyə çağıran N.Nərimanovu daha geniş və açıq siyasi
mübarizə aparmağa ruhlandırmışdır. O, Hümmət təşkilatının
təcili konfransında Müvəqqəti Komitənin sədri seçilmişdir.
1917-ci il aprelin 15-20-də Bakıda Ümumqafqaz müsəl-
manlarının qurultayı keçirilmişdir. N.Nərimanov Hümmət
Komitəsinin tapşırığı ilə qurultayda iştirak etmiş, M.Rəsulzadə,
Ə.Topçubaşov, M.Hacınski və b. ilə birgə qurultayın Rəyasət
Heyətinə seçilmişdir. O, çıxışında Azərbaycan fəhlə və kənd-
lilərinə, ümumiyyətlə, bütün Cənubi Qafqaz müsəlmanlarına
müraciət edərək demişdir: «Siz rus inqilabının xarakterini başa
düşməlisiniz. Soyğunçu müharibə olan dünya imperialist
müharibəsindən sonra Rusiyada qələbə çalmış inqilab bütün
dünyada inqilabın başlanğıcıdır. Hərgah siz bu bütün dünya
inqilabi fırtınasında qərq olmaq istəmirsinizsə, Rusiya fəhlə və
kəndlilərinin qızıl bayrağı altında sıx birləşin».
N.Nərimanov 1917-ci ilin aprel-dekabr aylarında Hümmət
təşkilati üzvlərinin iclaslarına sədrlik etmiş, komitəsinin sədri
seçilmiş, onun redaktorluğu ilə «Hümmət» qəzeti nəşr
olunmuşdur. Bakı şəhər dumasına seçilmiş, Oktyabr çevrilişi
münasibətilə Azadlıq meydanındakı mitinqdə çıxış etmiş, eyni
zamanda Balaxanı, Sabunçu mədən fəhlələri xəstəxanasında,
Ümumqafqaz tələbə cəmiyyətində siyasi vəziyyətlə əlaqədar
48
məruzə etmiş, «Hümmət», «Bakinskiy raboçiy», «Kaspi» və s.
qəzetlərdə məqalələri dərc olunmuşdur. O, bu məqalələrində və
əhali qarşısındakı çıxışlarında rus inqilablarının Azərbaycan
xalqının və bütün Şərq xalqlarının azadlığa çıxmasındankı
böyük rolunu qeyd etmişdir.
1918-ci il martın 30-dan aprelin 1-dək Bakıda müsəlman-
lara qarşı soyqırım baş verdi. Başda S.Şaumyan olmaqla
bolşevik-daşnak qüvvələri sovetləri möhkəmləndirmək pərdəsi
altında qətliam törətdilər. Martın 30-da silahlı toqquşmaya rəh-
bərlik etmək üçün Bakı Sovetinin İnqilabi Müdafiə Komitəsi
təşkil olundu. Onun tərkibinə S.Şaumyan, P.Caparidze, Q.Kor-
qanov və b. ilə yanaşı N.Nərimanov da daxil olmuşdur. İlk
gündən bu qanlı qırğının qarşısını almağa çalışmış, öz
mənzilində S.Şaumyanın, M.Əzizbəyovun və b. bolşeviklərin
iştirakı ilə müşavirə çağırmış və onlardan tezliklə bu əksinqilabi
milli qırğının dayandırılmasını tələb etmişdir. Onun «Hümmət»
qəzetində çap olunmuş «Bakı, 1 aprel», «Bizi aldatmışlar və
aldadırlar» məqalələrində və «S.Şaumyana və Caparidzeyə»
göndərdiyi açıq məktubunda onların daşnak silahlı qüvvələ-
rindən istifadə etmələrini, müsəlmanlara-azərbaycanlılara qarşı
düzgün siyasət yeritməmələrini və sovet hakimiyyəti ilə
qorxutduqlarını kəskin tənqid edərək yazırdı: «…Bu, sovet
hakimiyyətinə ləkədir və adına xələl gətirir. Əgər Siz yaxın
vaxtlarda bu qara pərdəni cırıb və bu ləkəni silməsəniz, bolşevik
fikri və Sovet hakimiyyəti burada qala bilməz.
Sizə məlumdur ki, silah gücünə əldə edilmiş hakimiyyəti
xalq müdafiə etməsə, yaşaya bilməz».
N.Nərimanov bu dövrdə milli toqquşmanın qarşısını
almaq üçün müsəlman sosialist partiyalarının bürosunu
təşkil etmiş, Təzəpir məscidində Bakı
əhalisinin
mitinqində çıxış etmişdir. O, eyni zamanda «Hümmət» qəzetinin
səhifələrində «Biz ayıq olmalıyıq», «Çağırış», «Bakı, 18 aprel»,
«İnqilab və əksinqilab, inqilabçılar və əksinqilabçılar» adlı
məqalələrlə çıxış edərək Bakıda, istərsə də Azərbaycanın başqa
Dostları ilə paylaş: |