13
Monoqrafiyanın yazılmasında dəyərli məsləhəтlərini əsirgəmə-
yən gюrkəmli тürkoloq alim, Prof. Dr. İnqilaб Əliбəyova, eтdikləri
kюməyə gюrə Dr. Feтhi Gedikliyə, Aбdulhamiт Avşara, Qafqaz
Adıgözəlovа, Тural Əhmədova, Nigar Səfərovaya, Hökümə Abba-
sovaya və Sevil Heydərovaya minnətdarlıq edirəm.
XX əsrin 90-ci illərində SSRİ dağıldıqdan sonra təkcə iqtisadi
və siyasi deyil, həmçinin elmi araşdırmalar sahəsində də tamamilə
yeni şərait yarandı. İdeoloji бuxovlardan azad olan тarixçilər
бeynəlxalq münasibətləri obyektiv öyrənmək, şərh, təhlil etmək,
doğru qiymətləndirmək və nəticələr çıxarmaq imkanı qazandılar. Бu
vəziyyəт soveт-Тürkiyə münasiбəтləri тarixindən də yan ютmədi.
İki юlkə arasındakı münasibətlərdə qazanılan uğurlar və buraxılan
səhvlər hansılar olmuşdur? Tarixin dərsləri hansılardır? Бu тarixdən
hansı ibrət almaq olar?…
Monoqrafiyanın xronoloji çərçivəsi 1960-cı il mayın 27-də
Türkiyədə baş verən çevrilişdən 1979-cu ildə Əfqanıstana sovet
hərbi müdaxiləsi nəтicəsində sovet-türk münasibətlərinin gərginləş-
məsinə və ya yeni soyuq müharibənin başlanmasına qədərki dövrü
əhatə edir. Bu dövrün özünü iki mərhələyə bölmək olar: 1960-1965-
ci illər – qarşılıqlı münasibətlərin normallaşması, eтimad mühiтinin
yaradılması; 1965-1979-cu illər – əməkdaşlıq. Rusiya, Türkiyə və
başqa ölkələrin çoxlu məxfi arxiv sənədlərindən istifadə etmək hələ
тam mümkün olmadığından mən problemin bütün tərəflərini araş-
dırmaq iddiasından uzağam. Zaman keçdikcə, yeni sənədlər üzə çıx-
dıqca bu tarixin bir çox səhifələri təzədən yazılacaqdır. Elm məhz
ona görə elmdir ki, onda heç vaxt sonuncu fəsil yazılmır.
Monoqrafiya barədə xeyirxah qeydlərini söyləyəcək mütəxəs-
sislərə əvvəlcədən təşəkkür edirəm.
14
İKİ ÖLKƏ ARASINDA
MÜNASİBƏTLƏRİN TARİXİNƏ
ÜMUMİ BAXIŞ
Османлы дювлятинин Русийа иля rəsmi мцнасибятляри
1492-ъи илдя рус чары ЫЫЫ Иванын ЫЫ Султан Бяйазидя
йолладыьы бир мяктубла башлаyır. 23 ил сонра рус чары
тяряфиндян gюndərilən səfir Ы Sulтan Сялимин сарайына бир
məktubla эялди. Hямин илdə, йяни 1515-ъи илдя ики дювлят
арасында илк сазиш имзаланды. Бу, бир тиъарят сазиши иди.
Ики дювлят арасында илк достлуг мцгавиляси ися 1570-ъи
илдя ЫЫ Сялим иля Иван Qroznı арасында Истанбулда
имзаланды. Беля башлайан Османлы-Русiya мцнасибятляри
şimal qonşunun сонралар Гара дяниз сащилляриня сохулмаsы вя
Османлы дювлятиндян хялвяти олараг исти дянизляря чыхıb
яразилярини эенишляндирмяк хцлйасына дцшмяси иля узун
сцрян эярэин, хошаэялмяз бир мцбаризя мярщялясиня гядям
гойду. Гыса фасилялярля бу ağır mübarizə illər boyu давам
етди…
1917-ъи илin fevralında Русийада чаризм чюкdü. Müvəqqəti
hökumət yaradıldı. Okт-
yaбr ayında щакимиййяти
яля алан болшевикляр
1917-ci il dekabrın 2-də
Almaniya, dekabrın 15-də
Osmanlı ilə barışıq saziş-
lərini imzaladılar. Bol-
şeviklər Османлы иля
1918-ъи ил мартын 3-дя
Брест-Литовскда
ики
дювлят арасындакы мц-
щарибяйя сон гойан мц-
гавиля bağladılar. Həmin
ил
октйабрын
30-да
Владимир Илич Ленин
15
Мондросда Османлы дювляти иля авропалы дцшмянляри ара-
сында барышыг сазиши имзаланды. Аз сонра Авропа
дювлятляри Тцркийяни парчалайараг Анадолуну нцфуз
dairələrinə бюлдцляр. Юlkənin aйры-айры йерляриндя ишьаллар
щяйата кечirilди. Йунан тяъавцзц эенишлянди. İşğala qarşı
iстиглал мцщарибяси башлады. 1917-ъи илдя гурулан sovet
dövləti вя 1920-ci ildə yaradılan Тцркийя Böyük Millət Məclisi
hökuməti həm чарizm, həm də сялтянят дюврляриндя бянзяри
эюрцнмямиш бир müttəfiqlik, достлуг вя гаршылыглы ямяк-
дашлыг дюврцня гядям гойдулар. Düşmənçilik dövrü arxada qal-
dı.
Hər
iki dövlət iкинъи
dцнйа мцщарибясинядяк бу
аб-щаваны давам етдирдиляр.
Mustafa Kаmal Paşanın вя
Vladimir İliç Ленинин гур-
дуглары бу достлуг саьлам
бир тямяля сюйкянир, идейа
mənbəyini эянъ миллятляря
йол ачан мцстягиллик вя суве-
ренлик
принсипляриндян
алырды. Ингилаба башчылыг
едян
болшевикляр
имзаладыглары
сазишлярля
юзляринин марагларында olan
проблемляри, хцсусян «дцнйа
коммунист
ингилабы»
ниййятлярини тез бир заманда
щялл етмяк арзусунда идиляр.
Анкарада йаранан Тцркийя
Бюйцк Миллят Мяълиси höku-
məti
иля sовет Русийасы
щюкумяти ейни дцшмянляр гаршысында галмышдылар. İngilislər
bolşevizmi beşiyində boğmaq, türk mülklərinə sahib olmaq istə-
yirdilər. Belə şəraitdə mцштяряк мянафеляр ruslarla türkləri бир-
бириня йахынлашдырды. Мустафа Камал щюкумятинин дев-
Гази Мустафа Кaмал Паша