Mustafayev Elvin Museyib oğlu Müəssisə iqtisadiyyatın əsas subyekti kimi mövzusunda magistr dissertasiyasi
Yüklə 455,26 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İllər Xarici ticarət dövriyyəsi
|
Cədvəldən göründüyü kimi, 2005 – 2013- cü illərdə sənaye məhsullarının istehsalı ümumilikdə 3.6 dəfə artmışdır. O cümlədən, dövlət sektoru üzrə 2.3 dəfə, özəl sektor üzrə isə 4.2 dəfə artım olmuşdur. Göründüyü kimi, sənaye məhsulu istehsalı nın artım tempi özəl sektorda daha yüksək olmuşdur. Baxılan dövrdə sənaye məhsulunun strukturunda da ciddi dəyişikliklər baş vermiş, ayrı – ayrı məhsullar üzrə artım tempi müztəlif olmuşdur. Mədənçıxarma sənayesində 4.3 dəfə, emal sənayesində isə 2.4 dəfə artım baş vermişdir. Emal sənayesində içki istehsalının artım tempi qidq məhsullarına nisbətən daha yüksək olmuşdur. Sənaye məhsullarının strukturunda yüksək artım tempi maşın və avadanlıqların istehsalı (4.6 dəfə), rezin və plastmas məmulatları istehsalında (3.1dəfə), tikinti materialları istehsalında (2.9 dəfə) müşahidə olunmuşdur. Bu dövrdə tütün məmulatlarının istehsalında 2 dəfədən çox azalma baş vermişdir. Göründüyü kimi ölkənin sənaye sahəsinin müəssisələrinin biznes fəaliyyətində yüksək inkişaf meylləri müşahidə olunur. Müəssisələrinin biznes fəaliyyətinin inkişafı onların xarici ticarət fəaliyyəti ilə də əlaqədardır. Belə ki müəssisələrin xarici bazarlarda fəaliyyəti onların rəqabətqabiliyyətliliyini və səmərəli biznes fəaliyyətini xarakterizə etməklə yanaşı ümumilikdə ölkə iqtisadiyyatının rəqabətqabiliyyətliliyinin formalaşmasını təmin edir. Müasir dövrdə dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiya ölkənin potensial inkişafının mütləq şərti hesab olunur. Xarici ticarətin inkişaf strategiyası idxal və ixrac arasında optimal nisbətin tapılmasına və bu əsasda iqtisadi artıma nail olunmasına istiqamətlənmişdir. Bu baxımdan müəssisələrin biznes fəaliyyəti ölkənin xarici ticarət dövriyyəsini, onun strukturunu və dinamikasını formalaşdırır. 1995 – 2013 -cü illərdə Azərbaycanda xarici ticarət dövriyyəsinin dinamikasını 2.2. saylı cədvəldə nəzərdən keçirək. Cədvəl 2.2. 1995-2013-cü illərdə Azərbaycanda xarici ticarət dövriyyəsinin dinamikası (Mln ABŞ dolları)
Son illərdə Azərbaycanın xarici ticarət fəaliyyəti durmadan artmaqda və genişlənməkdədir. Hal-hazırda Azərbaycan dünyanın 130-dan çox ölkəsi ilə xarici ticarət əlaqələrini həyata keçirir. Azərbaycanın xarici dövlətlərlə ticərət əlaqələrinin strukturuna nəzər salsaq görərik ki, uzaq xarici dövlətlərdə ticarət əlaqələri əsasən ixrac yönümlü, MDB dövlətləri ilə isə idxal yönümlüdür. Cədvəldən göründüyü kimi 2000-2013-cü illərdə Azərbaycanda xarici ticarət dövriyyəsi 14.9 dəfə artaraq 2.9 mlyard dollardan 43.6 mlyard dollara qədər yüksəlmişdir. Həmin dövrdə respublika üzrə idxalın həcmi 9.1 dəfə, ixracın həcmi isə 18.8 dəfə artmışdır. Əgər 2000-ci ildə xarici ticarət əməliyyatları üzrə saldo müsbət 573.1 milyon ABŞ dolları olmuşdursa, artıq 2013-cü ildə caldonun məbləği müsbət 22126.2 milyon dollar təşkil etmişdir. Ümumi xarici ticarət dövriyyəsində ixracın xüsusi çəkisi 1995-ci ildə 48,8% , 2000-ci ildə 59,8%, 2013-cü ildə isə 75.4% təşkil etmişdir. İxrac əməliyyatlarında xam neftin xüsusi çəkisini və rolunu nəzərə alsaq qeyd edə bilərik ki, respublikada xarici ticarətin strukturu o qədər də qənaətbəxş deyildir. Xarici ticarət fəaliyyətinin idxal yönümlülüyü ölkə iqtisadiyyatının ümumi inkişafına da öz mənfi təsirini göstərir. Odur ki, ölkə daxilində hər zaman ixrac yönümlü sahələrin inkişafına diqqət yetirilməlidir. Müəssisələrin xarici bazarlara çıxışı əsasən onların rəqabət imkanlarından və ya rəqabətqabiliyyətlilyindən asılıdır. Belə ki, rəqabətə tab gətirə bilməyən məhsullar istehsal edən müəssisə beynəlxalq bazarlarda fəaliyyət göstərmək iqtidarında olmayacaqdır. Dünya üzrə tanınmış brendlərlə rəqabət mübarizəsinə qoşulmaq üçün ən azı region üzrə tanınmış brendə sahib olmaq lazımdır. Misal üçün, Hindistan dünya ən çox brendi olan ölkələrdən biri hesab olunur, lakin bu brendlərin əksər hissəsi yalnız Hindistan və bəzi qonşu ölkələrdə tanınır. Yaponiya isə brendlərin sayına görə liderlər sırasında olmasa da demək olar ki, bütün brendləri dünya brendləridir. Deməli, beynəlxalq bazara çıxışın əsasını güclü brendin yaradılması, onların rəqabət qabiliyyətliliyi təşkil edir. Müəssisələrin beynəlxalq bazarlara çıxışı təkcə onların qarşısında açılmış yeni imkanları realizə etmək üçün zəmin yaratmır, həm də müəssisənin rəqabət strategiyalarının hazırlanması üzrə yeni tələblər qoyur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində öz məhsullarını xarici bazara çıxaran istehsalçı müəssisə özünün marketinq strategiyasında yalnız məhsulun rəqabət qabiliyyətliliyinə arxalanmaqla uzun müddət öz mövqeyini sabit saxlaya bilməz. Yeni bazarlara çıxarkən, istehsal fəaliyyətinin genişləndirilməsi və ya məhdudlaşdırılması haqqında qərar qəbul edilərkən, istehsal – texnoloji proseslərin müasirləşdirilməsi, yaxud istehsal edilən məhsulların təkmilləşdirilməsi məqsədilə investisiya qoyuluşu həyata keçirilərkən, təkcə məhsulun yox, bütövlükdə müəssisənin rəqabətqabiliyyətliliyinin də qiymətləndirilməsi tələb olunur. Tədqiqatlar göstərir ki, xarici bazarda uğurla fəaliyyət göstərən müəssisələr əvvəllər öz daxili bazarlarındakı kəskin rəqabət şəraitində müvəffəqiyyət qazanmış müəssisələrdir. M.Porter apardığı tədqiqatlar nəticəsində belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, beynəlxalq bazarda fəaliyyət göstərən müəssisə üçün rəqabətqabiliyyətliliyin formalaşmasının əsasını məqsədyönümlülük, novatorluq və sahə boyu genişlənmək imkanları təşkil edır. Müəssisələrin xarici bazara çıxarkən əsas məqsədləri və vəzifələri müəyyənləşdirilməklə yanaşı, onların xarici bazara çıxma imkanları da ətraflı təhlil edilməlidir. Milli müəssisələrin xarici bazara çıxanlar arasında Asersun Holdinqi qeyd etmək olar. Əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı üzrə ixtisalaşmış bu kompaniya dünyanın 10-a yaxın ölkəsinə məhsul ixrac edir və məhsulları yüksək tələblə qarşılaşır. Ümumiyyətlə, respublika müəssisələrinin xarici bazara çıxması onların məhsullarının xaricdə özünə satış bazarı tapıb-tapmayacağı məsələsi ilə bilavasitə bağlıdır. Belə ki, dünya iqtisadiyyatı elə səviyyədə inkişaf etmişdir ki, artıq hər bir ölkə ayrıca bir sahənin məhsullarının istehsalı üzrə ixtisaslaşmışdır və əsasən həmin məhsullarla dünya bazarında çıxış edir. Məsələn, Yaponiya yüksək keyfiyyətli elektron avadanlıqları və avtomobillər, ABŞ kompyuter texnologiyaları və İnternet qurğuları, İsveç dəqiq cihazlar, Almaniya nüfuzlu avtomobillər və tibbi avadanlıqlar, Fransa parfümeriya, Finlandiya mobil telefonlar üzrə xarici bazarlarda çıxış edirlər və s. Bu şəraitdə dünya bazarına bu dövlətlərin çıxardığı məhsullarla rəqabət apara biləcək məhsul çıxarmaq çox çətindir. Çünki, uzun illər öz məhsulu üçün güclü brend yaratmış bir ölkə həmin məhsul üzrə artıq dünya bazarının kifayət qədər böyük payını əldə etmiş olur. Bazarın yerdə qalan hissəsini isə digər güclü markalar ələ keçirirlər və bu bazara hər hansı yeni marka ilə çıxmaq yalnız həmin markanın itirilməsi üçün şərait yaratmaqdan başqa bir şey deyildir. Odur ki, respublika müəssisələri dünya bazarına yalnız istehsalı üçün xüsusi xammal tələb olunan məhsullarla çıxmaq imkanına malikdirlər. Misal üçün, milli ixracatda əsas yerdə neft və qazın durması, əslində bu təbii ehtiyatların dünya üzrə qeyri-bərabər paylanması üzündən baş verir. Belə ki, dünya iqtisadiyyatının neft və qaza olan tələbatı ölkə daxilində bu istiqamətdə ixracın həyata keçirilməsi üçün stimul yaradır. Lakin xam neftin xarici bazarlara çıxarılması o qədər də səmərəli yol hesab edilə bilməz. Kənd təsərrüfatı məhsullarından hazırlanan məhsulların ixrac olunması isə perspektiv və çox sərfəli sahədir. Azersun şirkəti də bu sahədə əzmlə irəliləyir. Şirkət xarici bazarlarda əsasən tomat, meyvə şirələri, meyvə və tərəvəz konservləri, cem, bitgi yağı və s. ilə çıxış edir. Bu məhsulların dünya bazarında rəqabətə tab gətirə bilməsinin əsas səbəbi dadlı, daha təbii və ucuz olmalarındadır. Azərbaycanda yüksək ixrac potensialı vardır. Məsələn, pambıq, üzüm, çay, kürü və meyvə – tərəvəz sahələrinə lazımi diqqət ayrılsa, bu sahələrin ixraca təklif etməyə çox məhsulları olacaqdır. Lakin torpaqların şoranlaşması və onunla mübarizənin, ümumilikdə iqtisadi inkişafın zəif olması, sahibkarlıq təcrübəsinin çatışmaması, əhalidə zəruri ilkin kapitalın kifayət qədər formalaşmaması, infrastrukturun aşağı səviyyədə olması və s. kimi amillər bu sahələrin inkişafını ləngidir, ona mənfi təsir göstərir. Bu məhsullar üzrə biznes fəaliyyəti elə bir səviyyəyə düşmüşdür ki, artıq Qazaxstandan taxıl, Özbəkistandan pambıq, İrandan meyvə – tərəvəz, Gürcüstandan isə şərab idxal edilir. Bu isə göstərilən sahələrə dövlətin diqqətinin artırılmasını tələb edir. Ölkələrarası ticarət əlaqələrində məişət avadanlıqları, yeni texnika və texnologiyalar, avtomobillər, elektron məmulatlar və s. kimi məhsullar Azərbaycan Respublikası timsalında yalnız idxal sahəsində nəzərdən keçirilir. Belə ki, respublikamız bu məhsulların keyfiyyətli şəkildə istehsalı üçün hələ ki, lazımi səviyyədə formalaşmamışdır. Odur ki, milli müəssisələrin beynəlxalq bazarlarda iştirakı əsas etibarı ilə xammal və yarımfabrikatlar sahəsində ixtisaslaşmışdır. Buna baxmayaraq, xarici-iqtisadi fəaliyyətdə hazır məhsullarla çıxış edən bir sıra müəssisələrimizdə mövcuddur. Bunlara misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar:
Bakı «BAKFEM» müəssisəsi, 1996-cı ildə yaradılıb. BAKFEM 20-dən çox ölkənin iri firmaları ilə əməkdaşlığı stabil qaydada inkişaf etdirir. «Şəmkir Şərab-1» ATSC, 1998-ci ildən fəaliyyətə başlamışdır. Bu şərablar Azərbaycanın dilbər güşəsi olan Şəmkir və İsmayıllı rayonları ərazisində dağətəyi zonada yerləşdirilmiş Mədrəsə, Tavkveri, Bayanşirə və Rkasiteli üzüm sortlarından hazırlanmışdır. «Şəmkir ağ süfrə şərabı», «Şəmkir-qırmızı kəmşirin süfrə şərabı», «Fitnə-qırmızı kəmşirin süfrə şərabı», «Şəmkir-qırmızı süfrə şərabı», «Ömər-Xəyyam-qırmızı kəmturş süfrə şərabı», məhsulları Alman texnologiyasına əsasən hazırlanır. Kompaniyanın məhsulları Avropanın əksər ölkələrinə, Rusiyaya və s. ixrac olunur. «Miri Pak» sənaye və ticarət şirkəti, 1996-cı ildə yaradılıb. «Miri Pak» Azərbaycanda ilk özəlləşdirilmiş zavodlardan biridir. Abşeron yarımadasının əlverişli iqlim şəraitində yetişdirilmiş məhsullar təbii şirələrin, kompotların, mürəbbə, cem və povidlaların, sousların keyfiyyətini təmin edir. Şirkət öz məhsullarını Rusiyaya, Ukraynaya, Moldovaya, Belarusa, Baltikyanı ölkələrə, qismən Avropa, İsrail, Kanada və ABŞ-a ixrac edir. «Sabirabad konserv» ATSC, 25 mart 1998-ci ildə yaradılıb. Konserv məhsulları, satışı və qanunla qadağan olunmamış digər fəaliyyət növləri. Hazırda müəssisə təbii nar şirəsi, narşərab, nar ekstraktı, tomat pastası, müxtəlif turşular buraxılır. Məhsul daxili bazarda satılır və Rusiya, Ukrayna, Belarus respublikalarına ixrac edilir. «RDR» firması, 5 may 1997-ci ildə yaradılıb. Firma ekoloji cəhətdən təmiz müxtəlif təbii şirələr, kompotlar, mürəbbə, cem, povidla, quru meyvə və tərəvəz kürüsü istehsal edir. Məhsul əsasən Rusiya, Ukrayna, Belarusa ixrac edilir. «Nur-M» firması 6 sentyabr 1999-cu ildə yaradılıb. Konservləşdirilmiş tərəvəz, habelə biskvit və makaron istehsalı. Müəssisə tomat pastası, vermişel, tərəvəz konservləri istehsalı üzrə ixtisaslaşıb. Azərbaycandan kənarda-Ukrayna, Gürcüstan və Rusiyada müəssisənin məhsullarına tələbat vardır. «Kenmak Medikal» MMC, 2002-ci ildə yaradılıb. «Kenmak Medikal» Azərbaycanda yüksək keyfiyyətli tibbi avadanlıqların və tibb obyektləri üçün mebellərin istehsalı və satışı üzrə ixtisaslaşmışdır. «Kenmak Medikal» zavodunun əsas təsisçisi tibb sahəsində 15 ilə yaxın fəaliyyət göstərən və Avropa standartlarına uyğun müasir tibb avadanlığının istehsalında liderlərdən biri olan məşhur Afrika «Kenmak» türk istehsalçısıdır. «Kenmak»ın məhsulları Avropa, Asiya ölkələrinə müvəffəqiyyətlə ixrac olunur. «Əliyev & Ko» İKŞ, 1993-cü ildə yaradılıb. «Əliyev & Ko» istehsalat kommersiya şirkəti ticarət və məişət xidmətləri sferası-(kafelər, restoranlar, mehmanxanalar və sair) üçün nəzərdə tutulmuş və sahədə istifadə olunan avadanlıqların istehsalı, idxarı, satışı və təmir olunması sahəsində fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda müəssisədə tnşaat materialları, həmçinin təbii kirəmit dam örtükləri və penoplast istehsal olunur. Hal-hazırda müəssisədə daxili bazarda olduğu kimi xarici bazarlarda satılan 30 müxtəlif adda məhsul istehsal edilir. Müəssisə, 20-dən çox ölkə ilə ixrac – idxal əməliyyatları aparır. Müəssisəmiz bir çox ölkələrin, o cümlədən Rusiya, Ukrayna, Qazaxıstan, Türkmənistan, İran, Türkiyə, Fransa, Almaniya və digər dövlətlərin müəssisə və şirkətləri ilə iqtisadi partnyorluq əlaqələri yaratmışdır. «Cassic Company Lid» Şirkəti, 2002-ci ildə yaradılıb. Müəssisə 42 növ gigiyena vasitələrinin istehsalı ilə məşğuldur. İstehsal üçün xammal İran və Avropa ölkələrindənğgətirilib Müəssisə məhsulları Gürcüstana ixrac edir. «Azərbaycan alüminium» ATSC, 25 aprel 2000-ci ildə yaradılıb. Gil-torpaq və ilkin alüminium istehsalından ibarətdir.Səhmdar Cəmiyyət əsasən Gəncə və Sumqayıt şəhərlərində iş aparır. Türkiyə, İran, Rusiya BƏƏ, Ukrayna, Hindistan, Çin, Honkonq, Tacikistan, avropa Birliyi dövlətləri ilə qarşılıqlı faydalı müqavilələr bağlanıb. Azərbaycanda ixrac potensialına malik olan sənaye sahələrindən biri də neft-kimya maşınqayırma sənayesidir. Bu sahəni təmsil edən «Azərneftkimyamaş» ASC-nin tərkibində törəmə ASC formasında 14 müəssisə fəaliyyət göstərir. Bu müəssisələrdən əksəriyyəti artıq xarici bazarlara məhsul çıxarmaq iqtidarındadır. «Azərneftkimyamaş» ASC-nin məlumatlarına əsasən onun tabeliyində olan müəssisələrin məhsulları daxili bazarla yanaşı bir sıra xarici bazarlara, o cümlədən, Rusiya, Qazxıstan, Ukrayna kimi dövlətlərə də ixrac edilir. Bu müəssisələrdə yenidən qurma işlərinin güclənməsi, məhsulların rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəlməsi, bir sıra marketinq tədbirlərinin həyata keçirilməsi onların ixrac potensialını daha da artırır. Xarici bazarlara çıxmazdan əvvəl firma özünün beynəlxalq biznes fəaliyyətini, məqsədini və strategiyasını müəyyən etməyə cəhd göstərməlidir. Birincisi, firma xaricə mal satışının hansı həcmdə ona lazım olduğunu həll etməlidir. Bir çoxları xarici bazara çıxarkən satışın az həcmdə olmasını daha məqsədəuyğun hesab edirlər. Bəziləri hətta xarici ticarət fəaliyyətinin kiçik həcmdə olmasını planlaşdırırlar və xarici ticarətə biznes fəaliyyətinin kiçik bir hissəsi kimi baxılır. Digər firmaların isə planları daha geniş olur. Onlar xarici ticarətə daxili ticarət səviyyəsində və bəzi hallarda ondan daha əhəmiyyətli fəaliyyət sahəsi kimi yanaşırlar. İkincisi, firma qərara almalıdır ki, neçə xarici ölkədə fəaliyyət göstərəcək. Bu zaman az saylı ölkədə fəaliyyət göstərmək və onları dərindən öyrənmək daha məqsədəuyğun hesab edilir. Üçüncüsü, firma məhz hansı tip ölkəyə çıxmağının daha məqsədəuyğun olması haqqında qərar qəbul etməlidir. Bu və ya digər ölkənin cəlbediciliyi konkret məhsuldan, coğrafi amillərdən, əhalinin sayından və gəlirlərinin səviyyəsindən, siyasi mühitdən və digər amillərdən asılıdır. Satıcı müəyyən qrup ölkəyə və ya bütöv bir regiona daha çox üstünlük verə bilər. Özü üçün beynəlxalq bazarların mümkün siyahısını tərtib etdikdən sonra firma onların hər birini bir neçə kriteriya üzrə, o cümlədən bazarın həcmi, onun genişlənməsi imkanları, biznesin dəyəri, rəqabət şəraiti, riskin səviyyəsi baxımından qiymətləndirməlidır. Bundan əsas məqsəd onların hər birinin imkanlarını qiymətləndirməkdir. Məhsul haqqında qərar qəbul edərkən bütün bü amillər nəzərə alınmalıdır. Bunlardan sonra hansı bazarların uzaq perspektivdə daha çox mənfəət verəcəyi məsələsini həll etməlidir. Bu və ya digər ölkələrdə biznes fəaliyyəti ilə məşğul olmaq qərarına gəldikdən sonra firma xarici bazarlara çıxmağın strategiyasını müəyyən etməli, onun ən optimal üsullarını seçməlidir. Fəaliyyətin beynəlmiləlləşdirilməsinin ən müxtəlif mərhələlərində firmalar müxtəlif üsullardan və ya onların kombinasiyasından istifadə edirlər. Praktikada xarici bazarlara çıxmağın ən geniş yayılmış üsulları ixrac, müştərək sahibkarlıq fəaliyyəti, xaricdə birbaşa kapital qoyuluşundan ibarətdir. Firma bunlardan hər hansı birinin üzərində dayana bilər və sonrakı hər bir strateji yanaşma seçilmiş üsula uyğun olaraq öz üzərinə çoxlu sayda öhdəliklər götürülməsini və böyük risk tələb etsə də, nisbətən yüksək mənfəət əldə etməyə ümid verir. Xarici bazarlara çıxışın bütün bu qeyd olunan strategiyaları hər bir konkret halda mümkün hərəkət variantları və istiqamətləri göstərilməklə 3 saylı şəkildə təsvir olunmuşdur. Xarici bazarda fəaliyyətə başlamağın ən sadə üsulu ixracdır. İxrac müntəzəm və qeyri-müntəzəm formada həyata keçirilir. Qeyri-müntəzəm formada ixrac xaricə mal satışının passiv formasıdır. Bu zaman mal satışı hərdən bir, vaxtaşırı həyata keçirilir. Müntəzəm (fəal) ixrac isə firma öz qarşısına konkret xarici bazarda satış əməliyyatlarını daimi həyata keçirmək və genişləndirmək məqsədini qarşıya qoyduğu halda baş verir. Hər iki halda firma bütün mallarını öz ölkəsində istehsal edir. Firma onları xarici bazara həm modifikasiya olunmuş, həm də modifikasiya olunmamuş şəkildə çıxara bilər. Xarici bazara çıxış strategiyasının üsulundan ən sadəsi ixracdır. Firma öz məhsullarını iki üsulla ixrac edə bilər. O, müstəqil beynəlxalq marketinq vasitəçilərinin xidmətindən istifadə etməklə ixrac əməliyyatları həyata keçirə bilər. Yaxud da əməlyyatın müstəqil surətdə öz mütəxəssislərinin və ya filiallarının iştirakı ilə birbaşa həyata keçirə bilər. İxrac fəaliyyətinə yenicə başlayan firmalar arasında vasitəçilərin iştirakı ilə ixrac daha geniş yayılmışdır. Bu iki səbəbdən daha məqsədəuyğun hesab edilir. Birincisi, nisbətən az xərc tələb edir, ikincisi, daha az risklə bağlıdır. Birbaşa ixrac əməliyyatları strategiyasını tətbiq edərkən firma nisbətən daha çox xərc çəkir və risk ehtimalı daha yüksək olur. Lakin bu zaman onun gəlirləri də nisbətən yüksək olur. Birbaşa ixracın bir neçə firması mövcuddur. Firma öz ölkəsində ixrac şöbəsi yarada bilər. Bundan başqa o, xarici ölkəyə öz nümayəndələrini göndərə bilər. Firma həmçinin xaricdə öz ticarət filiallarını yarada bilər. Nəhayət, firma xarici distribüterlərin, eləcə də xarici ticarət agentlərinin köməyi ilə öz ixrac əməliyyatlarını həyata keçirə bilər. Müştərək sahibkarlıq fəaliyyəti. Xarici bazarlara çıxmağın ümumi üsullarından biri də xarici ölkənin müvafiq strukturları ilə firmanın istehsal və marketinq güclərinin birləşdirilməsi, bir sözlə, müştərək sahibkarlıq fəaliyyəti yaradılmasıdır. Müştərək sahibkarlıq fəaliyyətini ixracdan fərqləndirən əsas cəhət ondan ibarətdir ki, bu zaman xarici ölkədə hər hansı bir firma ilə iş birliyi yaradılır və bu zaman da istehsal gücündən və maliyyə vəsaitindən istifadə edilməklə yerli firmanın ideyası, «nou-xau»su xarici ölkədəki tərəf müqabilinin istehsal gücü və vəsaiti hesabına reallaşdırılır. Praktikada müştərək müəssisələrin əsasən dörd tipi mövcuddur: Lisenziyalaşdırma. Bu üsul istehlakçının beynəlxalq bazara çıxmasının ən sadə üsullarından biridir. Firma hər hansı bir məhsul sahibindən istifadə etmək hüququnu əldə edir və rəqib yaratdığı aşkar edilir. Podrat istehsalı. Müştərək sahibkarlıq fəaliyyətinin daha bir növü məhsul buraxılışı üzrə yerli istehlakçılarla müqavilə bağlamasıdır. Qərb ölkələrinin bir çox firmaları müştərək sahibkarlıq fəaliyyətinin bu modelindən istifadə edərək Tayvan və Cənubi Koreya bazarlarına çıxmış, onların köməyi ilə bazarlara çıxmaq imkanı əldə etmişlər. «Sirs» firması Meksika və İspaniyada öz univermaqlarını açarkən bu metoddan istifadə etmiş, satdığı malları hazırlaya bələcək yüksək ixtisaslı yerli istehsalçıları axtarıb tapmışdır. Podrat istehsalının əsas nöqsanı ondan ibarətdir ki, firmanın istehsal prosesinə nəzarət aşağı olur və bu istehsalla bağlı potensial mənfəətin itirilməsinə gətirib çıxarır. Buna baxmayaraq, bu strategiya firmaya xarici bazarda öz fəaliyyətinin tez bir zamanda az risklə təşkil etməyə imkan verir. Müqavilə üzrə idarəetmə. Bu üsuldan istifadə etməklə müştərək sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi firma tərəfindən müqavilə əsasında xarici firmaya menecment üzrə «nou-xau» verməsini, idarəetmə firmanın mütəxəssislərinin iştirakını, xarici firma tərəfindən isə kapital qoyuluşunun həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Beləliklə, yerli firma məhsul ixrac etmir, o, menecment xidmətini ixrac edir. Bu halda firmanın xarici tərəf müqabilinə idarəetmə sahəsində çalışacağı yüksək ixtisaslı mütəxəssislər vermək imkanı məhdud olduqda və həmin mütəxəssisləri özü üçün yüksək xeyirlə istifadə etmək imkanına malik olduqda bu üsuldan istifadə etmək o qədər də məqsədəuyğun deyildir. Bundan başqa, müqavilə üzrə idarəetmə müəyyən müddət ərzində firmanın öz fəaliyyətini genişləndirmək imkanından məhrum edir. Odur ki, bu üsul a vaxt daha məqsədəuyğun hesab edilə bilər ki, firma idarəetmədə iştirak etdiyi tərəf müqabilinin müəssisəsinin səhmlərinin bir hissəsini əldə etmək imkanına malik olur. Müştərək mülkiyyətdə olan müəssisələr. Bu cür müəssisələr xarici və yerli sərmayəçilərin birgə mülkiyyətdə olan və birgə idarə olunan yerli müəssisə yaratmaq səylərinin birləşməsindən yaranan müəssisələrdir. Bu zaman xarici sərmayəçi yerli müəssisədə özünə pay ala bilər və ya yerli firma xarici şirkətin mövcud yerli müəssisəsinin müəssisəsində özünə pay ala bilər, ya da hər iki tərəf birgə səy və sərmayə qoymaqla tamamilə yeni müəssisəsinin yaradılması həm mülkiyyətdə olan müəssisəsinin yaradılması həm iqtisadi maraq baxımından, həm siyasi səbəblərdən asılı olaraq həyata keçirə bilər. Firmanın layihəni təkbaşına həyata keçirmək üçün maliyyə, fiziki və ya idarəetmə resursları çatışmaya bilər. Xarici firmanın ölkə bazarına müstəqil daxil olmiasına hökümətin müəyyən şərtləri və maneələri də ola bilər. Bütün bu problemlərin həll edilməsi yerli firmaların nüfuzundan və maliyyə resurslarından istifadə edilməklə daha asanlıqla və səmərəli şəkildə mümkün olur. Birbaşa investisiyalar. Xarici bazarlara çıxmağın ən dolğun və geniş yayılmış formalrından biri xarici ölkələrdə yığma və istehsal müəssisələrinin yaradılması məqsədilə birbaşa investisiyalar qoyulmasıdır. Firma məhsul ixracı sahəsində müəyyən təcrübə topladıqdan sonra və xarici bazarın həcmi kifayət qədər tutumlu olduqda firmanın xarici ölkədə yaradıcılığı istehsal müəssisəsinin yüksək gəlir əldə etməyə imkan verəcəyi güman edilir. Birincisi, firma nisbətən ucuz işçi qüvvəsi və xammal əldə etmək, nəqliyyat xərclərini azaltmaq, hökumətlərin xarici siyasətçilərə etdiyi güzəştlərdən istifadə etmək imkanına malik olurlar. İkincisi, firma xarici ölkədə istehsal müəssisəsi yaratmaqla yeni iş yerəlirinin açılmasını təmin edir, bununla da həmin ölkədə özünə xeyirxah münasibət qazanır. Üçüncüsü, firma xarici ölkədə marketinq fəaliyyətini həyata keçirərkən həmin ölkənin dövlət təşkilatları ilə, müştərilərlə, mal göndərənlərlə və distribyutorlarla daha dərin əlaqələr yaradır, bu isə ona öz məhsullarını xarici bazar şəraitinə və marketinq mühitinə daha yaxşı uyğunlaşdırmağa imkan verir. Dördüncüsü, firma xarici ölkələrdə həyata keçirdiyi fəaliyyət üzrə qoyduğu investisiyalara tam nəzarət etmək imkanına malik olur, istehsal və həyata keçirmək mümkün olur. Firma istehsal və satış fəaliyyətinin beynəlmiləlləşdirilməsinin müxtəlif mərhələlərində istifadə etdiyi xarici bazarlara çıxışın müxtəlif mərhələlərində istifadə etdiyi xarici bazarlara çıxışın müxtəlif üsulları və bu üsullara uyğun tətbiq edilən strategiyalarla beynəlxalq bazarlara çıxışın və əhatə dairəsi arasında birbaşa asılılıq mövcuddur. Xarici bazarlara çıxış üsullarından və beynəlmiləlləşdirilmə mərhələsindən asılı olaraq firmanın xarici bazarlara daxil olma səviyyəsi formalaşır və buna uyğun olaraq biznes siyasəti və strategiyası müəyyən edilir. Əgər firma xarici bazarlarda öz mövqeyini möhkəmlətmək istəyirsə, onda o bu sahəyə sərf edilən resursların artırılmasına hazır olmalıdır. Firmanın stabil ticarət markasının yaranması çox çətin və xərctutumlu bir prosesdir. Təkcə hər hansı bir xarici ölkədə firmanın ticarət markasının beynəlxalq səviyyədə tapılması böyük həcmdə investisiya qoyulmasını tələb edir. Beynəlxalq marketinq imkanlarından i stifadə edilməsi də firmadan böyük xərc çəkilməsini zəruri edir. Bu xərclər xarici bazarlara çıxışın müxtəlif mərhələlərdə beynəlxalq marketinq siyasəti və strategiyası da müxtəlif olur və hər bir strategiyanın özünəməxsus marketinq planları hazırlanıb həyata keçirilir. Xarici ticarət fəaliyyətinə başlayan firma və bir xarici bazar üçün diqqətlə hazırlanmış marketinq proqramına malik olmalıdır. Firma rəhbərləri hər şeydən əvvəl müəyyən etməlidirlər ki, hansı məqsəd bazarına, istehlakçılar qrupuna xidmət etməlidirlər. Bundan sonra onlar firmanın marketinq kompleksinin bazarın yeni şəraitinə uyğunlaşdırılması üsullarını müəyyənləşdirirlər. Bunun üçün isə xarici bazarların dərindən öyrənilməsi lazım gəlir. Strateji planlaşdırma konsepsiyası iqtisadiyyatın inkişafının qeyri-müəyyənliyini nəzərə almaqla perspektiv dövrdə firmanın qlobal məqsədlərinə nail olmaq üçün marketinqin müxtəlif vəzifələrinin və funksiyalarının, o cümlədən məhsulla, bölüşdürmə və satış kanalları ilə, stimullaşdırma və qiymətlə bağlı məsələlərin, biznesin imkanlarının və risklərinin təhlilini və qiymətləndirilməsini özündə əks etdirir. Beynəlxalq biznesdə strateji planlaşdırma konsepsiyalarının əsasını bazar tədqiqatları təşkil edir. Bazar tədqiqatlarının əsas xüsusiyyəti firmanın beynəlxalq sahibkarlıq fəaliyyəti üzrə qərarlar qəbul etməsi prosesi ilə sıx əlaqədardır. Beynəlxalq biznesdə qərarların qəbul edilməsi və planlaşdırma problemlərinin həlli ilk növbədə müəssisənin spesifik məqsədlərinin və xarici bazarda bütün kommunikasiya sisteminin formalaşdırılmasını və əsaslandırılmasını nəzərdə tutur. Mənfəət əldə etmək və strateji, qlobal məqsədlər çərçivəsində konkret ölkə üçün strateji məqsədlər müəyyənləşdirilir (məsələn, bazarın xüsusi çəkisi, bazara daxil olmanın xüsusi çəkisi,satış dövriyyəsinin həcmi və s.). Bu məqsədlərə uyğun olaraq hazırlanan plan özündə bir sıra sualları birləşdirir : müəyyən vaxt ərzində, bu və ya digər xarici ölkədə hansı üsulların köməyi ilə nəyi, necə əldə etmək olar? Firmanın məqsədlərinin əsaslandırılması, bazarın seçilməsi, işlənib-hazırlanması, seqmentləşdirilməsi üzrə strategiyanın işlənib-hazırlanmasının əsasını təşkil edir. Daxili biznesdə olduğu kimi, beynəlxalq biznes fəaliyyətində də planlaşdırma tədbirlərinə məhsulla, kommunikasiya sistemi ilə, bölgü kanalları və qiymətlə bağlı marketinq kompleksinə daxil olan tədbirlər aid edilir. Əmtəələrin xarici bazarlara uyğunlaşdırılmasının müxtəlif strategiyaları mövcuddur
Firma xarici bazara məhsul çıxararkən ya öz ölkəsində tətbiq etdiyi stimullaşdırma strategiyasından istifadə edir, ya da hər bir xarici bazar üçün bu strategiyada müvafiq dəyişikliklər edir. Bir çox transmilli şirkətlər fəaliyyət göstərdikləri bütün xarici dövlətlərdə eyni, standart reklam mövzusundan istifadə edirlər. Xarici bazara məhsul çıxaran firma öz məhsullarına qiymət müəyyən edərkən bir sıra problemlərlə qarşılaşır. Firmanın qiymətin müəyyən edilməsi ilə bağlı problemləri necə həll edilməsindən asılı olmayaraq, onun məhsulunun xarici bazarlardakı qiyməti öz ölkəsindəki daxili qiymətlərdən həmişə yüksək olur. İstehlakçılar çox vaxt xarici bazarda öz məhsulları üçün nisbətən aşağı qiymət müəyyən edirlər Bu zaman mənfəətin səviyyəsi aşağı olur. Lakin aşağı qiymət bazar mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə , satışın həcminin artmasına müsbət təsir göstərir. Firmalar xarici bazar şəraitindən, rəqabətin vəziyyətindən asılı olaraq müxtəlif qiymət siyasəti və strategiyası tətbiq edilə bilərlər Tədbirlər planının həyata keçirilməsi və reallaşdırılması mərhələsində ilk növbədə effektli idarəetmə quruluşunun inkişafına, həmçinin, ayrı-ayrı ölkələrdə biznes tədbirlərinin əlaqələndirilməsi və idarə edilməsi konsepsiyasına diqqət yetirilir. Beynəlxalq biznes - nəzarət çərçivəsində planlaşdırılmış marketinq alətlərindən istifadə etməklə qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olunmanın tədqiqi həyata keçirilir. Bunun üçün təhlilin müqayisəli şəraitindən asılı olan metodlar tədqiq edilir. Beləliklə, qeyd etmək olar ki, Azərbaycanda müəssisələrin biznes fəaliyyəti bazar iqtisadiyyatının təzadları altında formalaşmağa başlamış, bü gün də bazar iqtisadiyyatına transformasiya şəraitində formalaşmaqda və inkişaf etməkdədir. Mövcud şəraitdə müəssisələr beynəlxalq biznes fəaliyyətini həyata keçirməklə öz inkişaflarını təmin etmək imkanına malikdirlər. Bu isə o qədər də asan məsələ deyildir. Bunun üçün müəssisələr marketinq və innovasiyalı inkişaf strategiyalarını həyata keçirməli, hər vasitə ilə özlərinin və məhsullarının rəqabətqabiliyyətliliyini yüksəltməyə çalışmalıdırlar.
İqtisadi ədəbiyyatlarda biznes planın mahiyyətinin açıqlanmasına müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Biznes plan müəssisənin fəaliyyətində tətbiq edilən digər planlar kimi onun fəaliyyət istiqamətlərini və göstəricilərini müəyyənləşdirməyə, biznes proseslərini dərindən dərk etməyə, daha səmərəli şəkildə idarə etməyə, biznesin imkanlarını və potensialıni qiymətləndirməyə, biznes fəaliyyətində mövcud olan riskləri aşkar etməyə , onların səviyyəsinin azaldılması üzrə müvafiq tədbirlər həyata keçirməyə imkan verir. Biznes planın mövcudluğu eyni zamanda müəssisəyə müxtəlif mənbələrdən maliyyə resursları əıdə etməyə şərait yaradır. Biznes plan – müəssisənin gələcək inkişafını proqnozlaşdırmağa imkan verən universal alətdir. Yaxşı tərtib olunmuş biznes plan müəssisənin məqsədlərini və onlara nail olunma üsullarını müəyyənləşdirməyə, riskləri azaltmağa, kollektivi həvəsləndirməyə imkan verir. Biznes plan həmçinin investorları layihəni maliyyələşdirmək haqqında qərar qəbul etməyə sövq edir, lahiyə rəhbərlərinə isə biznes fəaliyyətini həyata keçirmək, mənfəət əldə etmək imkanı verir. Biznes plana müəssisənin fəaliyyətinin əsas aspektlərini nəzərdən keçirən, gələçək problemləri və onların həlli yollarını göstərən sənəd kimi baxılır. Biznes planın mövcudluğu biznesin təşkilinin başlanğıc mərhələsində daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Kiçik biznes üçün belə bir planın tərtib olunması da olduqca vacibdir. Başlanılan işi müvəffəqiyyətlə həyata keçirmək üçün onun formalaşması və inkişafı üzrə dəqiq plan olmalıdır (26). Müəssisənin biznes fəaliyyətinin planlaşdırılması praktikasında biznes planın bir neçə tipini fərqləndirirlər:
Biznes planın işlənib hazırlanması yüksək peşəkarləq və məharət tələb edir, lahiyə rəhbərlərini və investorları lahiyənin məqsədəuyğunluğuna inandırır, onlara bir çox məsələləri həll etməyə imkan verir. Biznes plan qarşıya qoyulan məqsədə necə nail olunması yollarını göstərir, müəssisənin istehsa-kommersiya fəaliyyətinin nəticələrini qiymətləndirməyə, biznes fəaliyyətində yol verilən səhvləri aradan qaldırmağa, müəssisənin zəif və güclü tərəflərini müəyyənləşdirməyə, potensial imkanlarından maksimum istifadə etməyə və digər bu kimi məsələləri həll etməyə şərait yaradır. Biznes plan eyni zamanda əsaslandırılmış layihəyə malik olmağa, qəbul edilən qərarların səmərəliliyini qiymətləndirməyə, məqsədə nail olmaq üçün müvafiq tədbirlər hazırlayıb həyata keçirməyə, layihəyə pul xərcləməyə dəyərmi sualına cavab verməyə, xərcləri müəyyənləşdirməyə, satış imkanlarını qiymətləndirməyə, gələcək istehsalın səmərəli və yüksək gəlirli olacağını göstərməyə imkan verir. Sahibkar biznes planın köməyilə müəyyən dövr ərzində fəaliyyətinin faktiki nəticələrini təhlil edir, gələcək dövrdə biznesin həyata keçirilməsinin istiqamətlərini və konsepsiyasını müəyyənləşdirir, maliyyələşmə mənbələrini göstərir, müəssisənin inkişaf strategiyalarını özündə əks etdirir. Biznes planın tərtibi layihənin həyata keçirilməsi üçün zəruri olan pul vəsaitinin məbləğinin vəmənbələrinin əsaslandırılmasını təmin edir, müəssisədaxili planlaşma üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir, müəssisədə strateji planlaşdırmanın ilkin mərhələsi hesab olunur. Biznes planın məzmunu. Biznes plan müəssisənin biznes fəaliyyətinin bütün istiqamətlərini özündə əks etdirir, strategiyaların realizasiyası ilə qarşılıqlı əlaqəyə malik olur, aşağıdakı əsas bölmələri özündə birləşdirir ( 25 ): 1.İcmal bölməsi. Bu bölmədə layihənin əsas mahiyyəti qısa fotmada dərc olunduğuna görə o, potensial investorlarda müəssisəyə maraq yarada bildiyinə görə çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bölmədə layihənin məqsədi, müəssisə haqqında qısa məlumat, qısa formada layihənin cəlbedici məqamları və göstəriciləri, əldə ediləcək nəticələrin səərəliliyi, investisiyanın tələb olunan məbləği və mənbələri, patent və sertifikatların əldə edilməsi üzrə göstəricilər əks olunur. 2. Müəssisənin təsviri. Bu bölmədə müəssisənin xarakteri, əsas fəaliyyət istiqamətləri, biznes lahiyə üzrə fəaliyyətin inkişaf mərhələsi, müəssisənin məqsədləri və təklifləri, fəaliyyətinin son beş ili üzrə əsas texniki – iqtisadi göstəriciləri, müəyyən dövrdə müəssisənin və məhsulunun rəqabətqabiliyyətlilik göstəriciləri qeyd olunur. 3. Məhsulun təsviri. Bu bölmədə məhsulun fiziki təsviri, ondan istifadə imkanları, yeniliyi və cəlbediciliyi, bazara çıxış üzrə hazırlıq dərəcəsi və digər bu kimi göstəricilər qeyd olunur. 4. Bazarın tıhlili və marketinq strategiyası. Bazarın təhlili nəzərdə tutulan biznesin bazara gözlənilən təsirini aydınlaşdırmaqdan, yeni məhsulun satışını təmin etmək məqsədilə bazarın vəziyyətini öyrənməkdən ibarətdir. Bazarın təhlili özündə bir sıra məsələləri, o cümlədən, bazarın yeni məhsula tələbatını öyrənmək, yeni məhsul biznesi ilə bağlı rəqabət şəraitiniaraşdırmaq, bazar tədqiqatının nəticələrindən istifadə etmək, satışın həcmini proqnozlaşdırmaq və s.birləşdirir. Bölmədə həmcinin, bir sıra marketinq strategiyaları öz əksini tapır. Onlara: - bazarın seqmentləşdirilməsini, qiynət strategiyasını, bazarın əhatə olunma strategiyasını, yeni məhsulun yaradılması strategiyasıni, məhsul satışının stimullaşdırılması strategiyası, məhsulun reklam strategiyasının seçilməsi, gələcək dövr üçün müəssisənin inkişaf strategiyasının seçilməsi və s. aid edilir. 5. İstehsal planı – özündə həm ümumi məsələləri, həm də bir sıra istiqamətləri birləşdirir. Ümumi məsələlərə - istehsalın təşkilinə ümumi yanaşmalar, tələblər və strategiyalar, zəruri xammal və materiallar, onların mənbələri və göndərilmə şərtləri, texnoloji proseslər, zəruri avadanlıqlar, əmək resurslarına olan tələblər və s. aiddirlər. Məhsul çeşidinin yeniləşdirilməsi planı – buraxılan məhsulun yeniləşməsi strategiyasının işlənib hazırlanmasında tətbiq olunan metodları, prinsipləri, elmi yanaşmaları, investisiya layihələrinin texniki – iqtisadi əsaslandırılmasını, keyfiyyət və rəqabətqabiliyyətlilik göstəricilərini, elmi tədqiqat və təcrübə konstruktor işlərini özündə birləşdirir. Məhsulun istehsal və satış planı – müəssisənin istehsal gücü, məhsul istehsalının həcmi, istehsal dövrü, məhsul satışının həcmi və xarakteri, müəssisənin istehsal gücündən istifadə məsələlərini əhatə edir. İstehsalın inkişaf planı – özündə istehsalın təşkilati – texniki səviyyəsinin yüksəldilməsini, müəssisə kollektivinin sosial inkişafını, ətraf mühitin qorunması məqsədilə müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsini, istehsalın inkişafına yönəldilən investisiya layihələrinin tətbiqini və s. birləşdirir. 6. İşlərin yerinə yetirilməsi qrafiki. Biznes planda nəzərdə tutulan vəzifələrin yerinə yetirilməsi qrafikə uyğun olaraq müəyyən mərhələlərlə həyata keçirilməlidir. Plan qrafik hər bir mərhələ üzrə və ümumilikdə layihə üzrə tərtib olunur, onun icrasına nəzarət həyata keçirilir. 7. Müəssisənin idarə edilməsi və biznes planın təşkili . Bu məsələ iki istiqamətdə tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur: - birincisi, müəssisənin idarə edilməsini ( müəssisənin idarəedilməsinin əsas iştirakçıları: - sahibkar, şəriki, investorlar, direktorlar şurasının üzvləri və s.), ikincisi, biznes planın realizasiyasının təşkilini. Birinci halda müəssisənin idarə edilməsinin əsas iştirakçılarının (sahibkar, şəriki, investorlar, direktorlar şurasının üzvləri və s.) təsviri verilir, onların hər birinin səlahiyyəti qeyd olunur. Müəssisənin idarə dedikdə, konyukturanın dəyişməsi və bununla bağlı qəbul edilmiş qərarda dəyişikliklər edilməsi şəraitində ayrl-ayrı edilməsi əmtəələr üzrə istahsal və satış proqramının yerinə yetirilməsi üzrə fəaliyyətini həyata keşirilməsi və ona daimi şəraitin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. İkinci halda isə biznes planın realizasiyasının təşkili məsələləri, o cümlədən, strateji planların işlənib hazırlanması, razılaşdırılması və təsdiqi, yerinə yetirilməsinə nəzarət, xərclər və keyfiyyət üzrə tələblər gözlənilməklə plan qrafikin yerinə yetirilməsi, ətraf mühitdə baş verən dəyişikliklərə uyğun olaraq planlarda müvafiq dəyişikliklərin edilməsi və s. məsələlər qeyd olunur.
Biznes planın işlənib hazırlanmasında ən vacib bölmələrdən biri maliyyə bölməsidir. Məhz bu bölmə müəssisənin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin bütün istiqamətlərini əhatə edir, səmərəlilik göstəricilərini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Biznes plan içlənib hazırlamdıqdan və təsdiq edildikdən sonra onun realizasiyasına başlanılır və bu prosesin idarə edilməsi ону тяшкил едян бцтцн елементляр цзря щяйата кечирилир. Biznes planın işlənib hazırlanması prosesi özündə bir sıra ardıcıl mərhələləri birləşdirir və planlı şəkildə həyata keçirilir (15 s 168):
Biznes fəaliyyətinin xarakterindən və konkret şəraitdən asılı olaraq biznes planların tərkibi və strukturu ciddi surətdə fərqlənə bilər. Lakin maniyyətcə onların hamısı eyni olur. Hər bir biznes plan öz – özlüyündə unikal olur, çünki, müəssisənin və baxılan biznes növünün xüsusiyyətlərini mütləq nəzərə almaqla hazırlanır.
və bazar konsepsiyaları. Biznesin idarə edilməsi müəssisənin nizamnaməsinə uyğun surətdə həyata keçirir. Mülkiyyətçi müəssisənin idarə edilməsi bilavasitə mülkiyyətçinin özü (yaxud müvəkkil etdiyi şəxslər) tərəfindən həyata keçirilir. Mövcud qanunvericiliyə görə, fərdi (ailə) və dövlət müəssisəsi istisna olmaqla, digər müəssisələrin idarə edilməsi payçıların ümumi yığıncağı, idarə heyəti, səhdar cəmiyyətində isə (nizamnamədə nəzərdə tutulduğu halda) müşahidə şurası tərəfindən həyata keçirilir. Fərdi (ailə) və dövlət müəssisəsini isə təsisçi bilavasitə özü idarə edir.(8-46) İqtisadi ədəbiyyatlarda biznesin idarə edilməsi məsələlərinə müxtəlif cür yanaşılır. Bir halda istehsalın və ya kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsi kimi, digər halda isə istehsalın effektliyinin yüksəldilməsi və mənfəətliliyin artırılması məqsədilə müxtəlif idarəetmə formalarının, vasitələrinin və metodlarının, prinsiplərinin məcmusu kimi baxılır. Müasir idarəetmə iki əsas məsələni: - rəhbərliketmə nəzəriyyəsini və səmərəli idarəetmənin mövcud metodlarını və üsullarını özündə birləşdirir. Effektiv idarəetmə üsulu kimi biznesin idarə edilməsinin əsas məqsədi istehsal – satış proseslərinin səmərəli təşkili yolu ilə müəssisənin mənfəətliliyinin təmin olunmasından ibarətdir. Bununla əlaqədar biznesin idarəedilməsinin əsas vəzifəsi bazarın və istehlakçıların tələbinə uyğungələn məhsul istehsal istehsal etmək və onun səmərəli satışını həyata keçirməkdən ibarətdir. Biznes fəaliyyətinin səmərəli idarə edilməsini təmin edən əsas şərtlərdən biri də marketinq konsepsiyasından istifadə edilməsidir. Müasir dövrdə маркетинqə bir halda istehlakçıların məhsula, xidmətə olan tələbinin ödənilməsini təmin edən mübadilənin həyata keçirilməsinə yönəldilmiş qiymətqoyma, malyeridilişi, bölüşdürmə və satış fəaliyyətinin planlaşdırılması və həyata keçirilməsi prosesi kimi, digər halda isə məhsul və xidmətlərə tələbin yaradılması, istehsal və satış tədbirlərinin planlaşdırılması, təşkili və ona nəzarətin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olan idarəetmə fəaliyyəti kimi yanaşılır. Müəssisələrdə biznes fəaliyyətinin idarə edilməsi proseslərini elmi cəhətdən əsaslandırılmış üsul və metodlar sistemi kimi təsəvvür edən müasir elmi idarəetmənin banisi F. Teylor 1911-ci ildə çap etdirdiyi «Elmi idarəetmənin əsasları» adlı əsərində istehsalın səmərəliliyinin artırılması imkanlarını geniş şərh etmişdir. O, həm istehsal, həm də idarəetmə işçilərinin təşəbbüskar olmadıqlarını, novatorçuluq və səmərələşdiricilik imkanlarından istifadəyə əhəmiyyət vermədiklərini müşahidə edərək, ilk dəfə olaraq həm işçilərin, həm də avadanlıqların iş vaxtından necə istifadə edilməsinə diqqət yetirmişdir. F. Teylor haqlı olaraq idarəetməni planlaşdırma və icra kimi iki mərhələyə bölmüşdür və idarəedicilərə aşağıdakı tövsiyyələri məsləhət görmüşdür: 1) hər bir işçinin gördüyü işi hissələrə ayırın; 2) göz qərarı, barmaq hesabı ilə deyil, hesablama metodları ilə iş görün; 3) işçilərin seçilməsi və təhsillərinin artırılmasını elmi üsullarla aparın; 4) idarəedicilər və işçilər arasında meydana çıxan anlaşılmazlıqları ədalətli şəkildə həll edin; 5) işlərin elmi üsullarla aparılması üçün işçilərə müttəfiq olaraq onları işlədin. Bu prinsiplər bu gün də sahibkarlıq fəaliyyətinin və müasir idarəetmənin metodoloji və elmi əsasını təşkil edir. Biznesin idarə edilməsində müasir idarəetmə konsepsiyalarının, o cümlədən, marketinqin rolu və xarakteri idarəetmənin metodoloji təməli kimi 2.2 saylı şəkildə daha aydın təsvir edilmişdir: Biznesin fəlsəfəsi Təfəkkür tərzi Biznesin idarə edilməsi Bazar fəaliyyətinin metodologiyası Fəaliyyət tərzi Prisinplər, fəaliyyətlər ,vasitələr, metodlar, təşkilatlar Marketinq konsepsiyası Şəkil 2.2. Biznesin idarə edilməsinin xarakterik xüsusiyyətləri. Yüklə 455,26 Kb. Dostları ilə paylaş:
|