Mustafayeva A.İ., hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, amea insan Hüquqları İnstitutunun direktoru ♦

10 

 

Bioetikan

ın  əsas prinsipləri,  tibbi  etikada  olduğu  kimi,  həkimin vəzifələrində 

deyil, pasiyentin hüquqlar

ının  ifadə  olunmasında  öz  əksini  tapır.  Bu  hüquqlar 

aşağıdakılardır: 

1) anlayışlı formada, yazılı şəkildə ifadə olunmuş informasiya hüququ. Pasiyent 

risk haqq

ında məlumatlı  olmalıdır  (bu  prinsip  pasiyentin  məlumatlandırılmasını 

n

əzərdə tutduğu üçün həkim sirrindən fərqlənir); 

2) x

əstənin öz taleyi ilə bağlı qərar qəbul etmək və qərar qəbul edilməsində iş-

tirak etm

ək hüququ var; 

3) tibbi etikan

ın  əsas prinsipi olan paternalizm əvəzinə,  şəxsiyyətin muxtariy-

y

əti prinsipi tətbiq edilir. Bu, insan ləyaqətinə  və  xəstənin azad seçiminə  hörmət 

göst

ərilməsinə əsaslanır; 

4) bioetikan

ın başlıca prinsipi: məlumatlı razılıq (informed consent); 

5) 

şəfqət [1, s. 26-27]. 

Bioetika yeni istiqam

ət olaraq bu gün bəşəriyyəti təhdid edən aşağıdakı təhlü-

k

ələrlə üzləşmişdir: 

-  totalitarizmin v

ə  zorakılığın  yeni formalarının  (insanlar üzərində  təcrübələr, 

orqanlarla manipulyasiyalar) t

əzahürü; 

- insanlar

ın seleksiyası; 

- t

əbii nəsilartırma qabiliyyətinin pozulması; 

- ail

ənin dağılması; 

- 

kişi və qadının fundamental müxalifliyinin aradan qaldırılması; 

- 

bütün canlıları təhdid edən yeni bioloji varlıqların yaranması; 

-  yeni x

əstəliklərin peyda olması (mikroorqanizmlər üzərində aparılan təcrübə-

l

ərlə əlaqədar); 

- 

kommersiyalaşma  ilə  bağlı  olaraq  insani  münasibətlərin dehumanistləşməsi 

[38, s. 31-35]. 

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, insanın texnoloji imkanlarının yeni səviyyəsi və 

müasir sosial-

siyasi  reallıqlar  alimlərin  qarşısına praktikada gündəlik  həll  olunması 

lazım  gələn  yeni  etik problemlər  qoymuşdur. Ə vvəlki etik sistemlər  ortaya  çıxmış 

---

11 

 

probleml

əri mənəvi nöqteyi-nəzərdən dərk etmək iqtidarında deyil. Praktikada 

istifad

ə oluna bilən yeni, kəsərli elementar etikanm zəruriliyi yaranmışdır. 

İnsanın  iştirakı  ilə  aparılan  elmi  tədqiqatların  etik-hüquqi aspektlərinə  olan 

müasir marağın bir çox səbəbləri var. Bu gün onların miqyası, vəzifələrin diapozonu 

v

ə aparılma praktikası kəskin dəyişilməkdədir. 

Ş.Sistma qeyd edir ki, son vaxtlar bioetikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq elmi 

t

ədqiqatlar keyfiyyətcə yeni səviyyəyə yüksəlmişdir. XXI əsrin ilk illərində şübhəsiz 

ki, gövd

ə  hüceyrələrinin müalicə  imkanları  ilə  bağlı  olan  məsələlər elmi, tibbi və 

sad

əcə, geniş ictimaiyyətin diqqət mərkəzində dayanır [29, s. 59-60]. 

M

əqalələrin  əksəriyyətində  hüceyrə  regenerativ (bərpa)  texnologiyaları  adını 

alan yeni texnologiyalar

ın tibbi aspektləri aydınlaşdırılır. Bundan başqa, məqalələrdə 

rüşeym  gövdə  hüceyrələri ilə  müalicə  üsullarının  inkişafı  yolunda  ortaya  çıxan 

obyektiv mane

ələr qismində bir sıra etik problemlərin mövcudluğu da xatırlanır [32, 

s. 179-191]. 

Hüceyr

ə  regenerativ  texnologiyaları  sahəsində  əп  yeni  araşdırmaların  etik 

probleml

ərindən biri -  insanın  gövdə  hüceyrələrinin tətbiqi  imkanları  ətrafında 

aliml

ər, siyasətçilər, hüquqşünaslar və filosoflar arasında yaranan fikir ayrılıqlarıdır. 

Burada ortaya h

əlli vacib olan bir sıra məsələlər çıxır - Xəstəlikləri müalicə et-

m

əк məqsədilə insanın gövdə hüceyrələrini tətbiq etmək olarmı, yoxsa yox? Bir insan 

h

əyatından digərinin həyatı  naminə  istifadə  edilməsinə  haqq  qazandırmaq  olarmı? 

Başqa  bir  insanın  həyatını  məhv etmək bahasına  şəxsi  sağlamlığa  can  atmaq 

düzgündürmü? Gövd

ə  hüceyrələri almaq məqsədilə  insan  rüşeymini  məhv etməyə 

d

əyərmi? [47, s. 219-231]. 

Bu suallar 

һəm elmi və siyasi dairələrdə, һəm də cəmiyyətdə mübahisələrə sə-

b

əb  olmaqdadır.  Bu  tədqiqat və  eksperimentlərin mümkün sosial və  psixoloji nə-

tic

ələrinə görə cəmiyyətdə narahatlıq yaranmaqdadır. 

Hüquqi dövl

ətin fərqləndirici əlaməti mükəmməl şəkildə işlənilmiş "qoruyucu" 

(c

əza verməklə  yanaşı)  ədalət məhkəməsinin  mövcudluğudur.  Onun  əsas vəzifəsi 

hüquqi dövl

ətdə  mühüm dəyərlər kimi qəbul edilən  şəxsiyyətin hüquq və 

azadlıqlarının  qorunmasından və  müdafiəsindən ibarətdir.  Sağlamlığın  qorunması 

---

12 

 

haqq

ında qanunvericilik qoruyucu hüququn səciyyəvi nümunəsidir. Hüquqi 

dövl

ətdə  hüququn  qadağanedici  və  ittihamedici anlamından, "cəzalar  külliyyatı" 

hüququndan  hüququn  "ümumi  davranış  qaydaları  toplusu"  kimi  başa  düşülməsinə 

keçid baş verir [4, s.12-13]. 

Z

ənnimizcə, A.A.Kovalyovun qeyd etdiyi kimi, hüququn "insanların və kollek-

tivl

ərin  davranışını  müəyyənləşdirən, ona fəaliyyət və  inkişaf  istiqaməti verən, 

mü

əyyən çərçivəyə salan, məqsədli şəkildə nizamlayan" [45, s. 16-17] institut kimi 

t

əfsir edilməsi məsələsinə ehtiyatla  yanaşmaq  lazımdır.  Unutmaq  olmaz  ki, "hüquq 

m

ənəviyyatın  aşağı  həddi və  ya  müəyyən  minimumudur" [45, s. 179-180].  İnsan 

davranışının hüquqi və mənəvi tənzimlənməsi arasında daha bir prinsipial fərq də elə 

budur. Hüququn bu "m

ənəviyyat minimumu" nədən ibarətdir? 

Нər şeydən öncə, hüquq üçün əxlaqın ilkin və təyinedici məna və əhəmiyyətin-

d

ən. Məsələn, müxtəlif dinlərin  ehkamları  3000  ildən çoxdur ki, bütün Avropa və 

Asiya m

ədəniyyəti  qanunvericiliyi  üçün  başlanğıc  olub  və  olmaqdadır.  Lakin  qa-

dağalar - Tanrının buyruqlarıdır, hüquq isə - bu, insan iradəsinin fenomeni, insanların 

maraq v

ə tələbatlarının ifadəsidir. 

Bütün bunları  elə  islam haqqında da demək olar. F.Nəcmətdinovun və  N.İsla-

novun fikrinc

ə, çağdaş mədəniyyət qanunvericiliklərinin formalaşmasında Bibliya və 

Quran 

əxlaqının təsiri və yaradıcı rolu çətin ki, mübahisələrə səbəb olsun. Hüququn 

v

əzifəsi "şər içində olan dünyanın İlahi Səltənətə çevrilməsi deyil, onun vaxtından tez 

сəһənnəmə  çevrilməməsidir". Gerçək fərqlər, mənəviyyat və  hüquq, dəyərlər və 

qanunlar aras

ında  olan  uyğunsuzluq  XVII-XVIII  əsrlərin mütəfəkkirlərini  -  Hobbc, 

Lokk, Russo, Kant, Fixte v

ə  başqalarını  prinsipial  olaraq  hüququ  mənəviyyatdan 

ayırmağa  və  hüquqa  sırf  formal  xarakter  verməyə  gətirib  çıxarıb.  Bu  prinsiplər 

islamda da öz 

əksini  tapmışdır.  Hüququ  ayrı-ayrı  insanların  iradəsini 

m

əhdudlaşdırmaq vasitəsi kimi müəyyənləşdirməyə başlayırlar. Bununla be1ə, "əxlaq 

minimumu"  ifrat  formallaşmış  hüquqda  da  saxlanılır.  O,  insan  ləyaqətinin 

d

əyərliliyinin və onun ayrılmaz hüquqlarının tanınmasından ibarətdir [50, s. 39-47]. 

"T

əbii hüquqlar"ın  sekulyarlaşmış  dəyərləri və  insan ləyaqəti liberal hüququn 

"etik minimumu"na çevrilir. Bu d

əyərlər liberalizmi onların  təbii xüsusiyyətlərinin 

---