9
N 19(78) 17.06.2016
Səməd AĞAOĞLU
(Əv və li ötən say la rı mız da)
Ye ni döv lət az vaxt da Qar sın
ya xın lı ğın da kı Ho pa, Ço rut ki-
mi tor paq la rı sər həd lə ri da xi li nə
qat dı. Hətt a da ha irə li get di. Er-
mə ni hər bi qüv və lə ri ni sar sı dı cı
məğ lu biy yə tə uğ ra dıb Nax çı va nın
bir his sə si ni, gür cü lər lə qan lı vu-
ruş ma lar dan son ra isə Ba tum və
Ahıs qa nı da ye ni qu ru lan döv lə tin
tər ki bi nə qat ma ğa mü vəff əq ol du.
1919-cu il də in gi lis əs gər lə ri Ba-
tum və Qar sa da xil ol du lar. İx ti ya-
rın da kı az say lı qüv və lər lə on la ra
qar şı çı xa bil mə yə cə yi ni an la yan
hö ku mət baş çı sı nın kə dər li ger çək-
lik qar şı sın da kı ye ga nə tə səl li si yüz
min lər lə türk və mü səl ma nı er mə ni
qır ğı nın dan xi las et mə si idi. Heç ol-
maz sa, ən azı, in di bu xalq mə də ni
mil lə tin ta be çi li yi nə ke çir di.
İn gi lis lər Tür ki yə də mü qa vi mət
hə rə ka tı təş kil edə bi lə cək üz də olan
nə qə dər şəxs var sa, ha mı sı nı top-
la yıb Mal ta ya və ya baş qa bir ye rə
apa ra caq dı lar. Məq səd lə ri nə çat maq
üçün əl lə ri nə dü şə ni ya xa la yır dı lar.
Qı sa müd dət də ye ni döv lə tin tə mə-
li ni qoy muş ta nın mış bir ada mı da,
tə bii ki, sər bəst bu rax ma ya caq dı lar.
Be lə də ol du. Qar da şı ilə Mal ta sür-
gü nü nə gön də ril di. Ora da ge cə-gün-
düz atam la bir lik də öm rü nün iki ili ni
ya şa dı - həbs xa na nın so yuq, daş hüc-
rə lə rin də dost luq, və fa, ali cə nab lıq
ki mi mə ziy yət lə rin sı na ğa çə kil di yi
acı və dad lı xa ti rə lər lə do lu iki il!
Ə sa rət dən qur ta ran dan son ra hər
də fə atam la qar şı laş dıq la rı za man
bu xa ti rə lər dən uzun-uza dı söz açır-
dı lar. Gah qo ca man bir im pe ra tor lu-
ğun ta le yi ni həll edən bə zi si ya sət və
ha ki miy yət adam la rı nın bu də rə cə-
də mis kin, mə nə viy yat sız bir heç lik
ol ma la rın dan duy duq la rı hey rə ti,
gah ya şa dıq la rı hə ya tın əcaib və gü-
lünc cə hət lə ri ni ya da sa lır dı lar. Bə-
zən də ye nə məh ru miy yət il lə rin də
fə zi lət lə ri nə şa hid ol duq la rı in san-
la rın üzər lə rin də bu rax dıq la rı tə si ri
hey ran lıq la di lə gə ti rir di lər.
Mal ta dan bir ba şa Qar sa gəl di və
bu ra da 1922-ci il də bə lə diy yə rəisi
ol du. Qa zi onu ilk də fə gör dü yü
an dan sev di. Hə yat ma cə ra la rı na
ya xın dan bə ləd li yi var dı. Qar şı-
sın da kı adam əsil za də gö rü nü şü,
gö zəl və ağıl lı si ma sı ilə ya şa dı ğı
ma cə ra la ra la yiq idi.
Dün ya nın hər ye rin də ya lan lar,
böh tan lar, if ti ra lar, de di-qo du lar
si ya sət alə mi nin əsas si lah la rı dır.
Fə qət Şərq də, Şər qin tə si ri al tın da-
kı məm lə kət lər də si ya si çə kiş mə-
lər yal nız bu si lah la apa rı lır.
Keç miş Qars mü vəq qə ti hö ku-
mə ti nin qu ru cu su, ye ni Qars bə lə-
diy yə rəisi də hə min si la ha hə dəf
ol du. An ka ra ya vaş-ya vaş şüb hə-
lə ri ni ar tır ma ğa baş la dı. Şüb hə-
lər təd ri cən onu bə lə diy yə rəis li-
yin dən uzaq laş dı ra caq də rə cə də
güc lən di. Son ra Sər bəst Fir qə ma-
cə ra sı or ta ya çıx dı. Dos tu və çox
sev di yi Əh məd bəy Ağaoğ lu dan
al dı ğı bir te leq ra ma əsa sən Qars-
da Sər bəst Fir qə ni qur du. Təş ki lat
sü rət lə bö yü dü. Tez bir za man da,
de mək olar ki, bü tün Qars Sər bəst
Fir qə rəisi nin ba şı na top lan dı.
La kin ara dan üç ay keç mə miş fi r-
qə bağ lan dı. Əl ve riş li für sət ya ran-
dı ğın dan, düş mən lə ri bü tün kin lə ri,
qeyz və qə zəb lə ri ilə or ta ya çıx dı-
lar. Gənc li yi rus lar la mü ba ri zə də
keç miş, Ədir nə ni qur ta ran kö nül lü
qüv və lə rin ilk alay ko man da nı, yüz
min lər lə in sa nı er mə ni qır ğı nın dan
xi las edən, Mil li Mü ca di lə nin ilk
mü qa vi mət qüv və lə rin dən bi ri ni
döv lət şək lin də qur ma ğa mü vəff əq
olan və tən pər vər, Ağ rı üs ya nı nın
1
təh rik çi lə rin dən bi ri ki mi qə lə mə
ve ril di. Nə ti cə də Və kil lər He yə ti-
nin (Na zir lər Şu ra sı - V.Q.) qə ra rı ilə
öl kə nin Qərb əya lət lə rin dən bi ri nə
sür gü nə gön də ril di. Er mə ni sün gü-
lə rin dən qur tar dı ğı doğ ma şə hə rin-
dən öz in san la rı nın əli ilə çı xa rıl ma sı
ona çox ağır gə lir di. Bu nu ölüm dən
be tər fə la kət ki mi qar şı la yır dı.
Və kil lər He yə ti nin qə ra rı na uy ğun
se çim edər kən An ka ra da ya şa ma-
ğı da ha üs tün tut du. Əlin də əv vəl-
ki mad di im kan la rın dan heç bir şey
qal ma mış dı. La kin mə nə vi cə hət dən
bö yük zən gin lik sa hi bi idi. Ağ rı da-
ğı nın qar şı sın da bu da ğın özü qə dər
əzə mət li və tə miz hal da, hər tə rəf-
dən kük rə yib da şan fır tı na la ra si nə
gə rən ru hu və xa ti rə lə ri ilə baş-ba şa
ya şa ya caq dı. Hər ne cə olur sa-ol sun,
bir ti kə çö rək pu lu qa za na caq dı.
Bir gün ona yüz li rə maaş la Qar sın
hey van ba za rın da al qı- sat qı mə-
mur lu ğu tək lif edi lən də se vinc lə
ra zı lıq ver di. Keç miş Qars mü vəq-
qə ti hö ku mə ti nin baş çı sı üçün bun-
dan son ra Qars da qal maq, doğ ma
şə hər dən ay rıl ma maq şər ti ilə tu ta-
ca ğı və zi fə nin elə bir fər qi yox idi.
Xa ti rə lər dün ya sın da ya şa ma ğa
baş la yan dan son ra içə ri sin də bir
ar zu gö yər di. İs tə yir di ki, və tə nin
qur tu luş sa va şın da oy na dı ğı rol,
gör dü yü iş unu dul ma sın, yad daş-
lar dan si lin mə sin. Hal bu ki əv vəl-
lər də, elə in di nin özün də də Mil li
Mü ca di lə nin Şərq cəb hə si nin ta ri xi
Ka zım Qa ra bə kir Pa şa nın adı ilə
baş la nır. Qa ra bə ki ri çox se vir di.
Am ma bu ta rix də özü nün də ro lu
var dı. Bu ro lun ta nın ma sı, təs diq
olun ma sı onun ha lal haq qı idi.
Bu ar zu ya qa pıl dı ğı an lar da san-
dı ğı nı açır, ki çik sə dəf müc rü içə ri-
sin də sax la dı ğı mö hür və bay ra ğı
çı xa rıb saat lar la ba xır, on la rın ha fi -
zə sin də can lan dır dı ğı ha di sə lə ri, dö-
yüş lə ri, ən di şə, ümid və hə yə can la rı
xa tır la yır, bə zən ba şı nı aşa ğı di kir,
bə zən ümid lə gü lüm sə yir, bə zən
ağ la maq is tə yir di. Bay raq, Qars Mü-
vəq qə ti hö ku mə ti nin bay ra ğı, mö-
hür isə bu hö ku mə tin mö hü rü idi...
Nə ha yət, qə ra rı nı ver di. Bun la rı
An ka ra ya apa ra caq, İn qi lab İns ti-
tu tu na təh vil ve rə cək, be lə cə, qur-
tu luş və in qi lab ta ri xin də ki ha lal
ye ri ni tu ta caq dı.
İns ti tut da onu so yuq bir nə za-
kət lə qar şı la dı lar. Söy lə dik lə ri ni
eti na sız lıq la din lə di lər, əma nət lə-
ri ni la qeyd tövr lə qə bul et di lər.
Onu tə pə dən dır na ğa qə dər
do nuq nə zər lər lə sü zən, giz lət-
mə yə ça lış dıq la rı is teh za lı tə bəs-
süm lər lə “Tə şək kür edi rik” - de-
yə qa pı nı gös tə rən lə rin ya nın dan
ay rı lan dan son ra hə yat la son
bağ la rı nın da qop du ğu nu an la dı.
Bo ğa zı nı qə hər tı xa mış dı. Bir
kün cə çə kil mək, ürə yi bo şa la na
qə dər ağ la maq is tə yir di. Yol dan
ke çən bir ma şı na işa rə edib sax-
lat dı, qal dı ğı ote lin adı nı söy lə-
dik dən son ra göz lə ri ni qa pa yıb
öz-özü nə pı çıl da dı:
“Ar tıq öl mə li yəm!”
Ən gənc, am ma ən
və fa sız dost
O nu “Ta nış üz lər”
2
ki ta bım-
da Pi kas so nun
3
mo del lə ri nə
bən zət miş dim. Bəl kə, bir az
in saf sız, əsə bi ruh ha lı ilə be lə
yaz dım. Ta le ata mın mən dən
çox yaş lı, özün dən çox gənc bu
dos tu nu hə ya tı nın ən hə rə kət li, hət-
ta ye ga nə hə rə kət li döv rün də, ey ni
si ya si güc tər ki bin də mə nim lə
yan-ya na gə tir miş di. Bu il-
lər də bə zi dav ra nış la-
rın dan şi ka yət-
çi idik.
Am ma xey li yax şı, yad da qa lan gün-
lə ri də bir lik də ya şa mış dıq. Pis gün-
lə ri mi zin ilk əla mət lə ri ger çək lik dən
da ha çox, hə lə uzaq üfüq lər də gö-
rün mə yə baş lar-baş la maz, ha mı mı zı
atıb get mək üçün im kan lar ara ma ğa
gi riş miş, ta pan ki mi də tə rəd düd et-
mə dən ay rı lıb get miş di. Fə la kət saat-
la rı mı zı bir kö nül xoş lu ğu ilə qar-
şı la dı ğı nı da eşit miş dim. Bü tün bu
hə rə kət lə ri ona qar şı ru hu mu, qə lə-
mi mi sərt ləş dir miş di. “Ta nış üz lər”i
yaz dı ğım za man hə lə hə yat da idi.
İn di ölüb. Onu ata mın dost la rın dan
bi ri ki mi xa tır la ya bi lə rəm. Sa də cə,
ata mın xətt i ilə möv cud olan bu bağ-
lı lıq qəl bi mi, hiss lə ri mi yum şal dır
və bu sə tir lə ri ya zar kən göz lə ri min
önün də İs tan bu lun Sul tan Əh məd
ca mi si nin
4
ətək lə rin də, də niz kə na-
rın da kı bir ev can la nır. Ət ra fı yük sək
di var lar la əha tə li ge niş bağ ça için də,
pən cə rə və qa pı la rın dan Mər mə rə-
nin göz iş lə dik cə uza nan ma vi li yi nin
açıl dı ğı iki mər tə bə li tax ta ev. Anam
ki çik otaq da evin xa nı mı ilə söh bət-
ləş di yi za man mən də rəng-rəng,
çe şid-çe şid ku bik lər lə oy na yı ram.
Bir dən qa pı açı lır, içə ri gi rən gənc
adam anam la sa lam la şan dan son ra
önüm də du rub do daq la rın da kı şi rin
tə bəs süm lə “Sə məd, Sə məd, mən də
cə nin yaş da bu ku bik lər lə oy na dım.
Am ma bi ri ni də itir mə dim. Bax, əgər
itir sən, qu la ğı nı çə kə rəm” - de yir.
Ba şı mı qal dı rıb ba xı ram. Or-
ta dan bir az uzun sov bə yaz üzü,
qum ral saç la rı, uc la rı aşa ğı ya enən
qa lın qaş la rı, açıq- ya şı la ça lan göz-
lə ri var. Ya naq la rı, hətt a do daq la rı
da ağım tıl dır. Qı sa ya ya xın bo yu,
zəif vü cu du ilə nə qə dər də gənc
gö rü nür! Hal bu ki, bil di yim qə dər,
ata mın ən ya xın dost la rın dan bi ri-
dir. Am ma bu na bax ma ya raq, elə
gənc dir ki, hətt a on dan qor xub-çə-
kin mək də ağ lı ma gəl mir. Ya nın da
ra hat ca oy na ya bi li rəm.
A ta mın bu dos tu nu, ara dan ne çə il
ke çən dən son ra ta rix ki tab la rın dan bi-
rin də rəsm lə ri ni gö rə cə yim çox məş-
hur Os man lı səd rə zə mi nə bən zə yən
ana sı nı
5
, ba cı la rım la rə fi qə lik elə yən
bə yazüz lü, in cə səs li ba cı sı nı çox is tə-
yi rəm. Bağ ça nın bir ya nın da, di va rın
üs tün də da ya nıb də ni zə bax maq xo şu-
ma gə lir. Bi ri qa ra, o bi ri si ağ, sıx tük lü,
par laq və iri göz lü iki pi şik lə ri var dı.
Biz süf rə yə otur du ğu muz za man on-
lar da ma sa nın hər iki ba şı na qo yul-
muş ge niş, yas tı gül dan la ra bən zə yən
yer lə ri nə sə ri lib ya tır lar. Bir də evin
bü tün sa kin lə ri ni ta nı yan və mü əy yən
saat lar da ha ra dan sa tor paq al tın dan
çı xan, bağ ça da kı çeş mə nin ya nın da
özü nü gü nə ve rən çox ix ti yar bir tıs ba-
ğa la rı nın ol du ğu nu xa tır la yı ram.
Bə li, bu evin in san la rı nı, pi şik lə ri-
ni, tıs ba ğa sı nı, rəng bə rəng ku bik lə-
ri ni, ha sa rı nı və də ni zi ni se vir dim.
Xə ya lım bə zən at la nıb Bö yük ada-
ya uçur. Ata mın dos tu ilə bi zim ailə
şam ağac la rı ara sın da yan-ya na ti kil-
miş iki ev də ya şa yı rıq. Ay lı ge cə lər də
iki ailə bə ra bər gə zin ti yə çı xı rıq.
Bu ge cə lə rin mah nı və za ra fat lar-
la do lu ma vi ay dın lı ğı nın həs rə ti hə-
lə də içim də qövr elə mək də dir.
Mü ta ri kə il lə ri. Atam Mal ta əsa rə-
tin də dir. Anam la də fə lər lə gə lib İs tan-
bul da kı bu ev də qa lı rıq. Sə hə rə ya xın
anam di va rın üs tün dən su la ra şü şə
bu tul ka nın içə ri sin də ka ğız - uşaq la rın
ata sı nı müm kün qə dər tez lik lə evi nə,
ba la la rı nın ya nı na qay tar ma sı üçün
Həz rə ti Əli yə ün van la nan mək tub
atır. An caq bu il lər də ata mın dos tu nu
yal nız on la ra get di yi miz za man gö rü-
rəm. Qə ri bə dir ki, o, gö zü mə ar tıq əs ki
vaxt lar da kı ki mi gö rün mür. Bö yü-
dük cə da ha çox fər qi nə va rı ram: ailə-
si nin de yil, şəx sən özü nün ailə miz lə
bağ lı ya xın lı ğı, məh rəm li yi ilə ata mın
si ya si hə yat da kı eniş və yük sə liş lə ri
ara sın da bir əla qə var. Yal nız bi zə de-
yil, itt i had çı lar züm rə sin dən olan bü-
tün dost la rı na, Zi ya Gö yal pa da ey ni
mü na si bət bəs lə yir. Bu öl çü-bi çi li dav-
ra nı şı nı atam ölə nə qə dər də yiş mə di.
Zə fər dən son ra ata mın nü fu zu çox
ar tıb. Gənc dos tu da hər za man ya nın-
da dır. Son ra atam göz dən düş dü. Ar-
tıq o da or ta lıq da gö rün mür dü.
1
Ağ rı üs ya nı – 1926-1930-cu
il lər də Ağ rı da ğı ra yo nun da,
İran-Tür ki yə sər həd din də er mə ni
mil lət çi lə ri nin də təh rik və iş ti-
ra kı ilə hə ya ta ke çi ri lən kürd üs-
yan la rı. Türk or du su nun uğur lu
hər bi əmə liy yat la rı nə ti cə sin də
1930-cu ilin sent yab rın da üs yan
ta ma mi lə ya tı rıl dı, baş çı lar dan
bi ri olan İb ra him ağa öl dü rül dü,
34 nə fər İs tiq lal Məh kə mə si nin
qə ra rı ilə edam edil di.
2
“Ta nış üz lər” – Sə məd Ağaoğ-
lu nun ilk nəş ri, 1965-ci il də işıq
üzü gö rən me muar lar ki ta bı. Bu
əsər də müəl lif çağ daş Tür ki yə nin
ic ti mai fi kir, si ya sət və sə nət hə-
ya tın da mü hüm rol oy na mış bir
sı ra müasir lə ri nin yad da qa lan
port ret lə ri ni ya ra dıb.
3
Pab lo Pi kas so (1881-1973) –
is pan bo ya ka rı, hey kəl tə raş,
teatr rəs sa mı və di zay ner.
4
Sul tan Əh məd ca mi si – 1609-
1616-cı il lər də Os man lı sul ta nı
I Əh məd tə rə fi n dən İs tan bul da
in şa olu nan məs cid komp lek si.
Ya şıl ca mi də ad la nır.
5
Haqqında söhbət gedən şəxsin
ana babası 1656-1661-ci
illərdə Osmanlı dövlətinin
sədrəzəmi olmuş Köprülü
Mehmet Paşa (1578-1661) idi.
Davamı gələn sayımızda
Tərcümə edən:
Vilayət QULİYEV, professor
A
zər bay can əsil li gör kəm li türk ya zı çı sı, si ya sət çi və
döv lət xa di mi Sə məd Ağaoğ lu (1909-1982) çağ daş
Tür ki yə də me muar ədə biy ya tı nın apa rı cı nü ma-
yən də lə rin dən bi ri ki mi ta nı nır. Onun oxu cu la ra
təq dim olu nan “Ata mın dost la rı” ki ta bın da ata sı, XX əs rin
ilk onil lik lə rin də Azər bay ca nın və Tür ki yə nin fi kir hə ya tın da
müs təs na xid mət lə ri ol muş Əh məd Ağaoğ lu (1869-1939)
ilə türk çü lük hə rə ka tın da, sə nət və si ya sət alə min də, ye ni
Tür ki yə nin qu rul ma sı uğ run da mü ba ri zə də çi yin-çi yi nə ad-
dım la yan bir sı ra şəx siy yət lə rin port ret lə ri ya ra dı lıb. Müəl-
li fin əsa sən ad çək mə dən son də rə cə sə ciy yə vi ciz gi lər lə
rəsm et di yi bu port ret lər hə min şəxs lə rin, elə cə də Əh-
məd Ağaoğ lu nun hə ya tı nın, mü ba ri zə və ideal la rı nın
bir sı ra xü su siy yət və key fiy yət lə ri ni aş ka ra çı xa rır.
Atamın
dostları